Discreción

Hai catorce anos da publicación Do orixinal ao libro (Xerais 2009), o primeiro manual de edición técnica en galego, preparado por Juan L. Blanco Valdés, director do Servizo de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela. Lembro aquel lanzamento pola defensa que o autor facía do traballo do editor, que comparaba coas copas de cristal, transparente e invisible, argumentando logo que unha virtude que non lle pode faltar é a da discreción, evitando cometer lixeirezas ou imprudencias no seu labor artesán e mediador. Discreción que compartín procurando que o traballo de edición pasase desapercibido e que fosen os libros que editabamos, os autores e autoras a quen acompañabamos ou as fórmulas de edición polas que apostabamos as que brillasen diante do público de lectores e lectoras e fosen recoñecidas como valiosas pola crítica e a mediación. A pesar das esixencias actuais da caligrafía dixital das redes nunca acreditei nos «editores estrela». Emporiso, na edición os editores proporcionamos apenas o soporte da imprescindible e demorada edición textual, a fabricación do libro (impreso ou dixital) e o imprescindible contexto (catálogo) no que se promociona e distribúe. Tarefas que só pode desenvolver un equipo motivado e reducido de persoas.  Nunha editora cultural (o modelo de edición que pretendín promover en Xerais) é o equipo de edición e promoción quen debe manter unha conversa cos seus contemporáneos. Deste xeito irá construíndo devagariño o catálogo que ofrece os seus públicos. Nese espazo de edición e lectura é onde van creando a obra colectiva da editorial que precisa do paso do tempo para ser valorada con xusteza. Este modelo de edición cultural é dificilmente compatible coa velocidade que rexe na edición galega actual, na que as novidades permanecen apenas unhas poucas semanas nas mesas das librerías antes de ser substituídas pola nova remesa. Discreción e lentitude precisas na edición como ingredientes indispensables son tamén da propia lectura.

Publicado en Nós diario: 12-04-2023

Pequena historia de Vigo

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ás publicacións sobre Vigo dirixidas á infancia ou ao seu emprego con finalidades didácticas:

Dentro da ampla bibliografía dispoñible sobre Vigo e a súa historia son escasos os títulos dirixidos á infancia ou concibidos para súa utilización con propósitos didácticos. Unha eiva que xa hai catro décadas tratou de atenuar o Departamento de Educación do concello de Vigo coa publicación da colección Materiais Pedagóxicos para Investiga-lo Medio, coordinada por Rafael Ojea, na que se publicou aquela primeira Guía de recursos didácticos de Vigo para a escola (1986), gromo dun dos primeiros programas de utilización didáctica da cidade artellados no estado. Un esforzo editorial do concello de Vigo que tivo continuidade na colección Datos da Concellería de Patrimonio Histórico e Medio Ambiente iniciada con Vigo nalgúns dos seus topónimos (1990) de Gerardo Sacau Rodríguez e na que ao longo da década se publicaron unha decena de títulos.

Un catálogo didáctico sobre a historia de Vigo ao que o Instituto de Estudios Vigueses (IEV) fixo importantes achegas na súa colección de Materiais Didácticos iniciada con A cultura castrexa. Vigo hai 2000 anos (1994), ao que seguiron, A Prehistoria. As raíces de Vigo (1995), Vigo Romano (1997) e Vigo Medieval (2000), obras de Hidalgo Cuñarro en colaboración con José Manuel Rodríguez Sobral e na cuarta de Rafael Sánchez Bargiela. Serie á que complementou o Atlas Básico de Vigo e a súa área (IEV, en coedición con Xerais, 1999), concibido como material didáctico de consulta que pretendía ofrecer unha panorámica do Vigo metropolitano en tres tempos: a memoria do pasado histórico, as encrucilladas do presente inestable (entón na fronteira da mudanza de século) e as expectativas de desenvolvemento futuro. Intencionalidade compartida por Vigo na historia (A Nosa Terra, 1998), unha excelente síntese da historia viguesa en 64 páxinas preparada por Basilio Cegarra, apoiada en documentación visual moi coidada e rigorosa, que dende a súa publicación foi o primeiro referente nas bibliotecas escolares viguesas para traballar a historia da cidade metropolitana.

Panorama da divulgación histórica viguesa na que merecen un espazo principal os dous volumes da Historia Ilustrada de Vigo que Faro de Vigo publicou en 1996 en 72 fascículos de dezaseis páxinas. Un logro editorial no que se mesturaban os textos históricos e a ampla documentación gráfica rescatada por un equipo de redactores do decano (José Ángel Otero Ricart, Rogelio Garrido, Fernando Franco, Eduardo Rolland, Luis Piñero, Javier Mosquera, J.A. Xesteira, Juan Carlos Recondo, Francisco J. Gil e Chema García) coas seis páxinas de cómic debuxadas e coloreadas por Bofill (na súa maior parte) e Javier Aguilera sobre os guións de Patricia Álvarez Hernández. Unha obra que merece unha reedición actualizada, ou canto menos a súa dixitalización, para facilitar o acceso dos escolares. Como tamén foi valiosa Un día dentro de las murallas (La Voz de Galicia, 1996), obra de Carlos Núñez, ilustrada na súa maior parte por Evaristo Pereira, na que destacaba a vontade divulgadora na presentación de textos e ilustracións.

No contexto de semellantes antecedentes, apareceu con espírito anovador Pequena Historia de Vigo (Embora 2022) froito da colaboración creativa do escritor Pedro Feijoo e do ilustrador Xosé Tomás. Un álbum que sintetiza os tópicos esenciais da historia de Vigo, dende o seu carácter castrexo até cidade da movida da década de 1980, dende o Vicus romano ao do «desarrollismo» franquista, dende a invasión do caudillo viquingo Gundraed ao Vigo dos grandes arquitectos de comezos do século XX. Temas que non esquecen a presenza de Rosalía naquel Vigo de Chao e Compañel nin do Vigo corsario dos primeiros fomentadores nin tampouco aquela vila transformada en cidade tras o episodio da Reconquista. Como tamén lembra a historia da oliveira, icona da cidade, e non esquece a recuperación de viguismos, como ghicho, patatillas ou manises. Unha obra que combina con habilidade as olladas panorámicas sobre os grandes acontecementos dunha historia bimilenaria coas notas de detalle, unha fórmula de fino espírito didáctico que aventuramos contribuirá a interesar a persoas novas na historia dunha cidade que quizais pensaban carecía dela. Un traballo referencial e divulgativo, froito do excelente e documentado guión de Pedro Feijoo, un dos mellores divulgadores da memoria viguesa, como do debuxo arquitectónico de Xosé Tomás, que non renuncia ao seu humor retranqueiro nin a desenvolver páxinas memorables e homenaxes emocionantes (velaí a  presenza do diario Galicia de Paz Andrade, Siniestro total ou a editora Xerais, entre outras). Un libro importante para a bibliografía viguesa que recomendo vivamente e non pode faltar nas nosas bibliotecas escolares nin nos andeis das persoas curiosas pola historia de Vigo.

 

Ferreiro nacionalista galego

Luís Gonçales Blasco «Foz», unha das dez persoas participantes no acto fundacional da UPG o 25 de xullo de 1964, ofrece en Celso Emilio Ferreiro, nacionalista galego (Xerais 2023) o retrato do comportamento político do autor de Celanova no que salienta a súa participación no movemento nacionalista e antifascista galego. Turrando de memoria e de documentación detallada esclarecedora, «Foz» relata a militancia de Ferreiro dende os dezasete anos nas Mocedades Galeguistas  (1932), a súa participación na creación da UPG e algunhas das súas achegas ao partido como a organización en trepias, células de tres membros nas que unha contactaba cunha cuarta, ou o nome de Terra e Tempo para o órgano de propaganda. Como reconstrúe os anos de amargura en Venezuela, aclara o proceso da súa expulsión da UPG (1974) e contextualiza na Reforma Política a súa incorporación ao PSG de Xosé Manuel Beiras e a participación na Candidatura Democrática Galega ao Senado (1977) pola provincia de Ourense e a creación da Irmandade Galega de Madrid (1978), como a posterior militancia anecdótica na agrupación viguesa do PSOE nos seus derradeiros meses coa intención (inxenua) de galeguizalo. Secasí a cerna da obra atopámola na reivindicación da figura de Celso Emilio Ferreiro como poeta nacional galego, tras a campaña sectaria e calumniosa de desprestixio que sufriu tras o seu pasamento (1979) e unha década despois, cando se lle dedicou o Día das Letras Galegas, ao fío da que algúns críticos e poetas amigos negaron o seu nacionalismo e o cualificaron de poeta bilingüe. «Foz», como xa anunciara en traballos anteriores sobre esta polémica, ofrece un relato alternativo e veraz, alicerzado sobre a propia obra do poeta, que constitúe a xusta e necesaria reparación da dignidade de quen foi patriota galego. Recomendo esta valente biografía política tan esclarecedora sobre a figura de Ferreiro.

Publicado en Nós Galicia 05/04/2023

Autismo. Chamémolo polo seu nome

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á celebración do Día Mundial do Autismo:

O 2 de abril, coincidindo coa data do nacemento de Hans Christian Andersen, celebrouse o Día Internacional do Libro Infantil e Xuvenil, coa intención de promocionar a lectura e os mellores libros entre a infancia e a mocidade. Efeméride que neste ano o IBBY, a asociación internacional do libro infantil e xuvenil, da que forma parte Galix como sede galega, encargou á sección de Grecia que difundiu a mensaxe do escritor Yagalis Iliopoulos «Son un libro, leme» ilustrada por Photini Stephanidi, unha brillante humanización do carácter do libro pola súa expresión de beleza e diversidade. Mensaxe coincidente na súa intencionalidade inclusiva co texto «Autismo. Chamémolo polo seu nome», promovido pola Federación Autismo Galicia e outras asociacións europeas, para celebrar, tamén o 2 de abril, o Día Mundial de Concienciación sobre o Autismo, efeméride instaurada polas Nacións Unidas en 2007 coa intención de concienciar e sensibilizar a sociedade sobre a realidade das persoas con Trastorno do Espectro Autista (TEA) e contribuír ao exercicio efectivo dos seus dereitos. Serendipia ventureira que une cada dous de abril á cultura da diversidade do libro coa causa da visibilidade das persoas con autismos e da procura da súa inclusión efectiva en todos os eidos da vida social.

Espectro que, segundo as doutoras Utta Frith e Francesca Happé, «ten distintas causas e etioloxías e nun só individuo diversos síntomas poden ter diferentes orixes», o que salienta que tanto a singularidade, a vulnerabilidade como a variabilidade son inherentes a esta condición que acompaña ao longo da vida toda a 7 millóns de persoas en Europa, cerca do medio millón en España, 27.000 en Galicia e 3.000 en Vigo. Prevalencia do 1 % da poboación á que segundo o doutor vigués Cipriano Jiménez Casas, pioneiro en Galicia da abordaxe integral dos autismos, dende o centro Menela e a revista Maremagnum, cómprelle engadir que é dunha muller por cada catro homes, o que amosa unha infradiagnóstico feminino, expresión doutra fenda de xénero, sen esquecer que cada vez son máis numerosos os diagnósticos de persoas adultas.

Un trastorno que condiciona a comunicación e interacción coas outras persoas, mais tamén a forma de aprender, pensar ou comportarse. Emporiso, con independencia das capacidades intelectuais e características individuais, existen trazos diferenciadores e ao mesmo tempo específicos desta condición dos autismos que fan que estas persoas teñan dificultades, sobre todo nos entornos institucionais, como os educativos, mais tamén posúan habilidades e capacidades únicas. Razón pola que é fundamental entender que os autismos, dende a publicación do DSM-V en 2013 son un amplo espectro onde cada persoa pode situarse. Xaora, todas as persoas con TEA son distintas en intereses, capacidades e necesidades, aínda que todas compartan un diagnóstico e sexan radicalmente iguais en dereitos (recoñecidos tanto na Convención das Nacións Unidas para as persoas con discapacidade como pola Estratexia Europea da Discapacidade 2021-2030). Asumir esa duplicidade é imprescindible para entender hoxe cabalmente os autismos como para promover a tolerancia e o respecto, que reclama este colectivo, desfacendo estigmas e falsas crenzas, como que afecta só aos nenos e aos homes, como eliminando as barreiras de accesibilidade no acceso a todo tipo de servizos.

A cidadanía debe coñecer os autismos para comprender, aceptar e empatizar con eles e coas súas familias, rematando con décadas de rexeitamento, exclusión e discriminación. A cidadanía ten que valorar os autismos en toda a súa variabilidade, abandonando os prexuízos que os magoan, esas lentes que deforman a comprensión de cada un dos casos, apoiando ás súas familias na expresión do seu orgullo e dereito a ser respectadas e escoitadas. A cidadanía toda esta chamada a participar nunha mudanza profunda, a de construír unha sociedade inclusiva, se por tal entendemos a que é acolledora da diversidade e respectuosa coa expresión da diferencia. Estratexia empregada polas asociacións de familiares do entorno dos autismos, como a viguesa TEAVI, para desenvolver este 2 de abril a campaña de concienciación «Chamémolo polo seu nome», coa que pretenden promover unha imaxe positiva e real das persoas no espectro do autismo. Imaxe que identifican facendo o símbolo do infinito coas mans ou debuxándoo cunha ampla gama de cores, expresando así que o autismo non é lineal, é un espectro, unha condición diversa, específica e singular. Como tamén forma parte dela a procura do compromiso das administracións coa sociedade inclusiva que milleiros de edificios e monumentos emblemáticos de todo o mundo se iluminasen de azul o 2 de abril amosando o apoio ás persoas con TEA e as súas familias.

Ansia insatisfeita

Non lle sentou todo o ben que debera o parón de dúas semanas ao Celta que non conseguiu máis que empatar cun Almería moi necesitado e sorprendentemente competitivo. Unha primeira parte na que foi a remolque, sobre todo tras dous erros de concentración defensiva clamorosos, e unha segunda na que dominou e dominou, mais coa pólvora mollada e escasa inspiración na puntería, caracterizaron un partido que deixa aos celestes a medias na táboa clasificatoria entre aqueles que loitan por escapar da queima do descenso e aqueloutros que procuran engancharse a derradeira esperanza europea, esa cobizada sétima praza da Conference League. Mais o Celta quedou a medias, tamén, e iso pode ser o máis decepcionante da tarde da Reconquista, no equilibrio entre a disciplina defensiva e a eficacia goleadora do seu xogo, virtudes que até agora caracterizaron a remontada encabezada no banco do Fragoso polo profesor Carvalhal.

Dende os primeiros minutos, o Celta amosouse inusualmente incómodo e impreciso na súa saída de balón, diante dun Almería que se presentou en Vigo con escasos complexos e cunha presión moi adiantada. Xa no minuto 2 de xogo os de Rubi avisaron a Iván Villar que non viñan de excursión a participar como espectadores na cerimonia do embarque do comandante Chalot na Laxe. E cinco minutos despois, Babic furou pola escuadra a portería viguesa cunha cabezada soberbia que calou a bancada viguesa. Un erro de marca nun balón lateral que había moitos meses non viamos en Balaídos. Co marcador a remolque, os de Carvalhal non se abaixaron e apenas transcorridos dous minutos Seferovic empurrou as redes unha asistencia precisa (e preciosa) de Gabri Veiga en carreira tras unha das súas galopadas vertixinosas pola banda dereita.

Co marcador igualado, o Celta tivo vinte minutos de dominio, nos que se amosou determinante a facilidade de Carles Pérez para superar as dúas liñas andaluzas. Mais como os centrais celestes non tiveron o seu mellor día, o primeiro duelo que perdeu Aidoo en moito tempo facilitou que Arnau volvese a adiantar aos almerienses no 32´. E co marcador outra vez a remolque, foi Carles quen aproveitou unha perda andaluza en segunda liña para igualalo, poucos minutos antes do descanso, cun xutazo en carreira dende a frontal.

Tras a continuación, o Celta saíu decidido a resolver o partido, mais por moito que o intentou ao longo de 53 minutos non o conseguiu. E iso que dispuxo de múltiples oportunidades, algunhas auténticos goles feitos nas biqueiras de Aspas (cun pao no tempo engadido), de Gabri (a porta practicamente baleira), de Carles (onte outra vez o mellor dos nosos), do incansable Beltrán (dende a frontal) ou de Larsen e Paciencia (que tamén no engadido guindou un remate doado á grada de Gol), os dous dianteiros que entraron sen éxito para refrescar a puntería que continuaba mollada tamén para eles. Diante de semellante avalancha e insistencia viguesa, os de Rubi non perderon a orde e procuraron con continúas (e antipáticas) interrupcións do xogo romper o ritmo da vertixe no que se movía o cadro celeste. E mesmo tiveron as súas oportunidades aproveitando algunha fraxilidade da defensa viguesa, que nalgún despexo brandiño estivo a piques de estragar aínda máis o resultado.

O Celta teimou na posibilidade da remontada, confiou nas súas posibilidades até o derradeiro minuto, nunca baixou os brazos, o que é moi encomiable, mais foi incapaz de acadar o terceiro gol. O partido celeste foi unha ansia insatisfeita, unha proba de que o éxito no fútbol non se consigue só coa vontade, sendo precisos tamén outros ingredientes como a oportunidade e a inspiración propia e dos rivais, aos que ademais non son alleas outras variables do azar, que onte non acreditaron os de Carvalhal en cantidade idéntica a de partidos anteriores.

Con todo, semellante empate tan esforzado e traballadiño no primeiro partido de primavera permite continuar con todas as esperanzas, a primeira delas a de obter os sete puntos (dúas vitorias e un empate) suficientes para asegurar a categoría na primeira das tempadas do centenario. Velaí o obxectivo irrenunciable para o cadro do profesor Carvalhal.

Publicado en Faro de Vigo: 03/04/2023

35 % LIX

Ás portas da celebración do Día Internacional do Libro Infantil e Xuvenil (2 de abril) cómpre salientar que a LIX é o primeiro piar da edición en galego, xa que en 2021 supuxo o 35 % da facturación do sector (5,8 millóns de euros), o 36 % dos títulos publicados en galego polas editoras da AGE (278) e o 33 % do catálogo dispoñible en galego nas librarías (5.466 títulos). Cifras que amosan un crecemento sostido e continuidade da súa dependencia da rede de distribución escolar. Consolidación á que non foi allea a diversificación e excelencia dun catálogo que ofrece tanto álbums e libros ilustrados de xéneros, temáticas e formatos diversos, como lecturas de ficción nas clásicas coleccións graduadas das editoras xeralistas (Merlín, Sopa de libros, Árbore, Meiga Moira, Oqueleo, Fóra de Xogo, Costa Oeste…), recomendadas nos centros escolares e apoiadas pola presenza de autores e autoras ou espectáculos de mediación. Oferta alentada dende hai anos por editoras con vontade de especializarse en LIX, como Kalandraka e OQO, fenómeno emulado nos últimos pola aparición de novas editoras ou selos con semellante vontade, como Bulubú, Triqueta verde, Patas de peixe, Cuarto de inverno, Aira editorial ou Verdemar, entre outras. Anovación que detectamos tamén no catálogo de autorías e de obras premiadas nos concursos para textos inéditos, como na ampliación do interese da maior parte das editoras polo libro de non ficción e polo cómic e banda deseñada. Xaora, a chave do sector infantil e xuvenil galego continúan estando na súa capacidade para ofrecer lecturas valiosas e atractivas en galego que contribúan dende as primeiras idades á formación dun lectorado que en contadas ocasións a emprega de forma habitual. Con todo, o futuro da nosa LIX pasa por unha atención preferente ao lectorado neofalante como á formación do lectorado literario adolescente, tarefas nas que editoras, autorías e instancias mediadoras (bibliotecarias e profesorado) deben compartir unha estratexia entusiasta.

Publicado en Nós diario: 29/03/2023

Reconquista, mito fundacional da cidade

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao carácter da Reconquista como mito fundacional da cidade de Vigo:

Unha das razóns polas que a batalla da Reconquista comezada ás oito e media da noite do 27 de marzo de 1809 é o mito fundacional da cidade de Vigo foi o seu carácter de rebelión de multitudes organizadas saldada cun número reducido de vítimas, tanto por parte da veciñanza e da Milicia Honrada viguesas e doutras milicias das terras do Fragoso, como das forzas das fragatas inglesas Lively e Venus, que entraran na ría o 23 de marzo e permaneceron á espreita no peirao do Berbés, e dos 1.300 invasores franceses expulsados da vila amurallada despois de 56 días de ocupación.

No combate decisivo por abrir a porta da Gamboa morreron sete dos valentes voluntarios vigueses, abatidos pola fusilaría francesa, entre os que estaba un vello mariñeiro do Berbés, que a trataba de romper a machadazos e a quen Rodríguez Elías identificou como un tal José Ovelleiro e despois Álvarez Blázquez bautizaría como Carolo. Nome que en realidade é un mito, como tamén o da valente Aurora, cos que os vigueses e viguesas anónimos, artífices da liberación, reivindicaron o seu papel, por riba dos méritos que logo a historia repartiría entre cregos como Juan Rosendo Arias Enríquez, abade de Valadares, ou Frei Andrés de Villageliú, morgados como Joaquín Tenreiro Montenegro e Cayetano Prada, alcalde do Fragoso, e militares como Bernardo González del Valle “Cachamuíña”, que recibiu tres balazos nunha perna cando recolleu a machada de Carolo, o tenente do exército portugués João Batista Almeida ou Pablo Morillo, un mal becho que regresaría á cidade en 1823 para sufocar o levantamento liberal.

Un relato do que tamén forma parte como antecedente a emboscada que os mariñeiros do Berbés, do Areal e Coia fixeran o 30 de maio de 1808 á Atlas do inocente capitán Rolland, fragata francesa que ostentaba a aguia de ouro de Napoleón, que o propio emperador regalara  ao navío en 1805, valioso estandarte, mostra da afouteza viguesa que na actualidade forma parte dos fondos do Museo Naval de Madrid. Como tamén o tráxico episodio sucedido o 20 de marzo de 1809 na taberna de Xoana Rial, situada nun dos extremos do canellón do Xuanelo, recreado por Pedro Feijoo no novela Os fillos do lume (Xerais 2017), no que tres soldados franceses asasinaron cos seus fusís e baionetas a tres vigueses humildes, Joaquín Silva, Antonio Salgado e o mociño Juan Antonio Salgado, criado dun chocolateiro, para logo enterralos baixo a area da praia do cabo da Laxe. Crime, que diante das protestas do alcalde Vázquez Varela levou a Chalot, gobernador daquel Vigo ocupado, a prometer xustiza contra os seus propios soldados.

Grave episodio que, segundo o historiador Eduardo Rolland no seu libro Reconquista. Vigo en armas (Xerais 2009), formou parte da apaixonante partida de estratexia que xogaron o coronel Jacques Antoine Chalot, un condecorado e brillante militar do exército de Napoleón, e Francisco Javier Vázquez Varela, o alcalde e xuíz da vila de Vigo, que asumiu unha intelixente estratexia de desgaste formulando ao ocupante todo tipo de queixas, ao tempo que organizaba a resistencia, recollida nas súas memorias, un dos documentos de referencia sobre o acontecido naqueles días. Varela, considerado o mellor alcalde de Vigo da historia, mandou taponar as fontes da vila para privar de auga ao exército ocupante, agochar os víveres e facer desaparecer a forraxe, tratando de impedir a alimentación dos cabalos dos franceses, ao tempo que estableceu unha rede de comunicacións de entrada e saída da vila, na que participaron os freires franciscanos, que serviu para o intercambio de municións e mensaxes.

Como non pode esquecerse neste relato a negociación da capitulación entre Chalot e Morillo a bordo dunha das fragatas inglesas ou enigmas como os do paradoiro descoñecido do botafumeiro saqueado na catedral, cando pasaron por Compostela as tropas do exército de Napoleón, as mesmas que entraron en Vigo o 1 de febreiro ao mando do xeneral Jean Baptiste Franceschi, ou como tras a liberación se xestionou o contido do furgón no que ía o tesouro francés,  tanto as riquezas acumuladas como a caixa do exército, onde viaxaba o diñeiro para pagar os soldados e soster as tropas durante a campaña.

Sen esquecer as consecuencias políticas ás que a Reconquista deu pé, o recoñecemento de Vigo como porto franco para as embarcacións inglesas e a declaración o 27 de outubro de 1810 como cidade fiel, leal e valorosa.  E o que sería aínda máis relevante, desde agosto de 1811, tras a desaparición dos señoríos, a deixar de formar parte do dominio do arcebispo de Santiago. O que suporá a desaparición da vieira no seu escudo, incorporándose a oliveira que medraba no adro da Colexiata. Daquela a cidade, moi minguada económica e comercialmente pola guerra, comezaba con apenas 2.500 habitantes a súa andaina no século XIX.

Os tardeiros

Unha das novelas recentes en galego que máis me interesaron foi Os tardeiros (Hugin e Munin 2022), a tradución que Alejandro Tobar preparou de Latecomers (1988) de Anita Brookner, considerada unha das mellores autoras inglesas de todos os tempos. Unha novela río na que predomina o estilo descritivo para relatar as vidas paralelas de Hartmann e Fibich, dous amigos orfos de orixe xudía que xestionan de forma moi diferente a memoria da perda das súas familias cando fuxiron de nenos da Alemaña nazi para instalarse en Londres. Unha narración envolvente, onde apenas aparecen diálogos, na que a londiniense non fai concesións, deixando que sexa o público lector quen se enfronte a unha enguedellante historia principal, apuntalada polas fascinantes subtramas protagonizadas por dúas ducias de personaxes; relatos dos que é parte esencial a súa vida sexual e o mundo de soños e pesadelos. Como ofrece para o goce de quen le, curioso, as descricións detalladas de ambientes, cidades, vivendas, mobiliario, roupas ou comidas (coas que se fai un receitario), e o rescate de obras de arte e pezas literarias. Unha novela, aínda non traducida ao castelán, o que constitúe unha aposta moi de agradecer aos editores de Hugin e Munin, que dende hai unha década levan desenvolvemento un admirable catálogo (xa centenario) de narrativa traducida onde prima a excelencia tanto na escolla dos títulos, na súa tradución e tratamento textual, na impresión e acabado dos libros como na súa comunicación editorial. Unha editora independente que tamén admiramos pola súa continuidade (publica dous títulos por trimestre) e coherencia profesional que levou a que o pasado ano renunciase de forma razoada a presentarse na convocatoria de axudas á tradución da Consellaría de Cultura. Recomendo Os tardeiros, como podería facelo tamén con A curmá Phillis de Elizabeth Garkell, modélicos traballos da edición galega.

Publicado en Nós diario: 22/03/2023

Matria

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á Matria, a longametraxe de Álvaro Lago protagonizada por María Vázquez:

O 25 de novembro de 1989 estreouse no cine Fraga Sempre Xonxa, a primeira longametraxe de Chano Piñeiro, tamén a primeira rodada en 35 mm do cinema galego e durante case tres décadas o filme en galego máis visto da historia. Estrea que formaba parte de Cinegalicia, nacido en Vigo coa vontade de ser o grande festival de cinema en Galicia, aínda que despois quedase nunha única edición na que tamén se estrearon outras dúas películas en galego, Urxa de Carlos A. López Piñeiro e Continental de Xavier Villaverde. Sesión recordada decote por Uxía Blanco, a Xonxa da fita do chorado boticario de Torrecedeira, hoxe concelleira viguesa de Muller e Normalización Lingüística, por aquel aplauso de quince minutos da platea en pé do Fraga, que serviu de adral da fantasía colectiva que procura dende entón facer cinema en Galicia e na lingua nosa. Acontecemento xeracional que Uxía Blanco lembrou no pase privado en Vigo de Matria, a película do director vigués Álvaro Gago, protagonizada por María Vázquez, tamén unha das rapaciñas do elenco infantil de Sempre Xonxa, que perseguía bolboretas tras Caladiño, serendipia afortunada que pecha o círculo iniciado polo soño cinematográfico amador de Piñeiro co trazado agora pola profesionalidade de Gago, que entón contaba apenas con tres anos.

Despois de máis de tres décadas, o cineasta vigués, que regresou ao país despois de formarse en teatro en Chicago e ampliar estudos de cinema na London Film School, presentou Matria, a súa primeira longametraxe na pasada Berlinale, na sección Panorama, e a súa protagonista María Vázquez, obtivo a Biznaga de prata á mellor interpretación feminina no Festival de Málaga, recoñecementos que aventuran unha grande acollida do público na súa estrea a vindeira fin de semana. Proxecto que Gago iniciara en formato curtametraxe cunha peza homónima de 21 minutos, dedicada e protagonizada por Francisca Iglesias Bouzón, actriz non profesional, a muller que coidara ao seu avó despois de quedar viúvo, premiada polos xurados dos festivais de Sundance, Cans e Seminci, como do Premio da Crítica de Galicia de 2018 de Cine e Artes Audiovisuais, que entón destacara que Gago «asumía o risco narrativo de fusionar a ficción cos recursos documentais coa intención de deitar unha ollada que desmitificase o mito do matriarcado galego». Continuidade dun proxecto narrativo, agora de 90 minutos, protagonizado tamén por Ramona, esa muller incansable que inmersa na precariedade laboral intenta sobrevivir nunha vila do Salnés como mellor pode.

Conservando os vimbios temáticos da curta, aos que se incorporan, entre outras novidades, a conflitiva relación interxeracional e de desapego coa filla cando a moza procura o seu camiño vital, a sororidade coas amigas pendentes do teléfono (marabilloso o cameo de Francisca Iglesias como responsable do bar) ou o acougo da relación co señor Pepe e co seu can, a interpretación monumental de María Vázquez, no papel dunha Ramona renacida unha década máis nova, sostén todo o urdime narrativo, sendo capaz de hipnotizar e emocionar ao público apenas coa súa presenza tan permanente como trepidante na pantalla. Gago, Vázquez e Catoira, directora de fotografía, que utiliza un estilo sobrio e intuitivo, moi próximo ao  documental, ofrecen un retrato memorable dunha muller brava, dunha antiheroína que bulindo sen parar dun traballo a outro, sempre mal pagado, se ocupa dos coidados das outras persoas pero esquece os dela mesma. Unha narración cativadora e abraiante, concibida para facer visible o traballo oculto das mulleres da conserva e dos frigoríficos, mariscadoras,  limpadoras ou coidadoras obrigadas a non poder parar nunca. Matria é a traxedia gravada co lume da cotiandade de mulleres invisibles que sofren a precariedade en soidade e soportan a rutina do maltrato.

Consciente do carácter político do seu cine, na liña do dos belgas irmáns Dardenne e dos retratos de clase de Ken Loach, Gago non renuncia nin as sutilezas do humor retranqueiro nin a explorar a ollada da esperanza nun inesquecible plano final, cheo de matices, amosando que o cine é unha arte emocional de proximidade. E como sucedera na curta, Gago conserva a fala dialectal do Corbillón, Vilanova e da illa de Arousa, onde se localiza tamén a longa, sabendo que o retrato de Ramona debía estar tamén definido pola lingua que emprega e por como a emprega. Unha lingua utilizada para definirnos e facernos visibles no mundo, un modelo que agardamos se consolide en todo ese cinema galego indie, cando comeza a abrirse un espazo nos festivais internacionais e nas querenzas de públicos diversos.

Recomendo moi vivamente que acudan ao cine a emocionarse con Matria, que aventuro está chamada a constituír un acontecemento para o noso cine e para a nosa cultura contemporánea.

Bologna

Afagoume ver nas redes que a Asociación Galega de Editoras (AGE), que celebra en 2023 o corenta aniversario, contou con espazo expositivo e de traballo propios no pavillón 29 da Feira Internacional do Libro Infantil de Bologna, que chegou este ano a súa sexaxésima edición, sendo Grecia o convidado de honra. Unha participación custosa para a entidade presidida por Henrique Alvarellos que, ademais das achegas das editoras participantes, contou coa axuda de Cedro. Unha presenza que expresa a vontade das nosas editoras privadas de exportar os seus contidos infantís e xuvenís, cada vez máis coñecidos e mellor valorados no entorno profesional da edición. Unha estratexia de internacionalización consolidada pola Kalandraka de Xosé Ballesteros e Manuela Rodríguez, presente con espazo de seu no pavillón 26, o da edición italiana, que pola excelencia do seu catálogo multilingüe publicado ao longo das dúas últimas décadas conseguiu ser recoñecida como modelo de excelencia e creatividade. Unha estratexia profesional que nada ten que ver coa participación da Xunta de Galicia nestas feiras do libro, enfocada á habitual promoción turística xacobea ou á realización dalgunha acción de propaganda literaria concibida máis para aparecer na axenda informativa galega ca para interesar a editoras e axencias internacionais. A determinación da AGE de presentarse cos seus medios nun espazo reducido en Bologna, como xa fixera en Frankfurt, merece ser recoñecida polo sector cultural galego pola afouteza que isto supón, ao tempo que evidencia a incapacidade e ausencia de empatía da Secretaría Xeral de Cultura para entender as necesidades do sector editorial galego.  Mágoa non contarmos aínda cunha estratexia compartida polo sector público e privado para promover a literatura, a ilustración e o libro galego no mundo. Apenas outra das medidas bosquexadas na Lei do libro e da lectura (2006) tan teimosamente arredada polos responsables da política cultural dos gobernos de Feijoo e Rueda.

Nós diario: 15/03/2023