Conservar Alfageme

/0 Comentarios/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal en Faro de Vigo a reclamar a conservación integral do complexo industrial de Alfageme de Bouzas:

Dentro do patrimonio industrial vigués, se a Panificadora (1924) no Vigo vello é a nosa catedral laica que impón o seu perfil sobre o anfiteatro da ría, o conxunto fabril de Alfageme (1931) de Bouzas é o noso principal monumento da beiramar. Dúas edificacións senlleiras, chaves da identidade viguesa, mostras do diálogo do fabril co urbano. Dous complexos industriais deseñados polo arquitecto Manuel Gómez Román cando acentuaba a súa intención rexionalista no emprego do granito e aproveitaba as solucións construtivas máis actuais, entón ligadas á utilización do ferro, nunha década de entusiasmo de entre guerras, tamén decisiva para a industrialización do Vigo moderno. Dúas instalacións baleiras e abandonadas, a Panificadora dende o seu peche hai corenta anos, xa moi deteriorada pola desidia e pola pegada inevitable do paso do tempo; a de Alfageme, liquidada hai apenas unha década, en moito mellor estado, mais que coa perspectiva esperanzadora de celebrar o seu próximo centenario agardan ambas as dúas a súa rehabilitación integral e novos usos.

A publicación do libro «Alfageme. Historia e memoria» (Instituto de Estudios Vigueses, 2020), na que se inclúen os textos expertos de Xoán Carmona, Mariña López e Xosé Ramón Iglesias, pon de relevo o papel sobranceiro da familia Alfageme na historia do sector conserveiro vigués ao longo dun século, así como a importancia da supervivencia dunhas edificacións de valor monumental e artístico incuestionable, que para o profesor Carmona representan «un elemento da identidade e memoria viguesa» e «un orgullo e o emblema dunha cidade industrial». Chegada a Vigo dende Candás (Asturias), onde tiña un negocio de conservas e sidra, a familia de Bernardo Alfageme instalou a súa primeira fábrica de conservas nunha nave alugada no Areal (1913), a carón doutras conserveiras como Curbera, Portanet e Antonio Alonso. Actividade que mudarían a Bouzas, no barrio de San Gregorio, no espazo que ocupara o campo de fútbol do Fortuna, a carón dos estaleiros de Coia, primeiro para instalar un serradoiro e un negocio de comercialización de madeiras de importación (1927), despois unha moderna factoría de conserva, instalada para Carmona nun «edificio de autor», encargado a un arquitecto de prestixio, inaugurada en 1931 e ampliada en 1939.

Conformada pola fábrica, un amplo xardín sobre a rúa Tomas Alonso e unha vivenda familiar, para Xosé Ramón Iglesias «o arquitecto logra definir unha edificación equilibrada e sobria, na que conviven a atención ás necesidades funcionais da produción industrial e a necesidade de ser icona de marca» como pretendía a familia Alfageme. O resultado do proxecto de Gómez Román foi unha edificación sen excesos ornamentais, na que se emprega de forma maioritaria o granito manipulado por expertos canteiros, situada entre a tradición e a modernidade, na que o factor estético non restou peso á procura da racionalidade nun edificio fabril considerado como modélico durante décadas. Carácter iconográfico que a arquitectura rexionalista imprimía nas edificacións da industria da conserva procurado tamén por Jenaro de la Fuente Álvarez co seu proxecto (1929) para a factoría Albo instalada entón na proximidade do campo de fútbol de Coia, hoxe entre as rúas Jacinto Benavente e Paz, se ben o énfase decorativo historicista sería moito maior ca en Alfageme. Edificación fabril a de Albo, aínda hoxe en funcionamento, mais para a que se anuncia o traslado ao Porto Seco de Salvaterra, o que abre un interrogante sobre o seu uso e conservación futura.

Agardando a concreción do proxecto de usos de Zona Franca para a Panificadora, o futuro da fábrica dos gatiños de Conservas Miau constitúe todo un enigma. Como sinala Carmona «Alfageme representa un grande espazo construído e interiormente case diáfano, céntrico e a cabalo entre Bouzas e Coia», barrios aínda moi necesitados de dotacións sociocomunitarias públicas, que alí poderían ter acubillo. Como no marco dos programas de reconstrución e da Axenda Local 2030, Alfageme podería ser sede dunha renovada actividade industrial vinculada coa pesca, a conserva e a construción naval. Con todo, como tamén sinala Carmona hoxe «é preciso elaborar un programa de conservación preventivo destinado a manter a integridade do ben», para o que é necesaria a colaboración da administración local e autonómica. En todo caso, agardemos que o novo PXOM, tal como asegurou a alcaldía, incorpore a protección integral do complexo construído e non só das súas fachadas, como desgraciadamente pasou co espantallo edificado na Metalúrxica. Todo o espazo industrial de Alfageme debe ser conservado e rehabilitado, o que permitiría preservar a memoria e o significado da actividade conserveira para o Vigo contemporáneo.

Balaustres da memoria

/0 Comentarios/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a reflexionar sobre o esquecemento e a construción da memoria na cidade:

Ao fío da desaparición recente da balaustrada das rúas Lepanto e Afonso XIII, lembrei o artigo extraordinario de Ferrín, «Ubi sunt?», publicado nas páxinas do «Faro de Vigo» de 17 de abril de 2000, no que con motivo das obras de «Abrir Vigo ao mar» lamentaba a desaparición na cidade de partes da propiedade pública. «Onde foron parar tantas cousas comunais? Quen roubou tanta memoria colectiva e privou a Vigo dos apoios da lembranza?» preguntábase lamentando a desaparición, entre outras pezas patrimoniais, da varanda centenaria ou balaustrada de ferro do longuísimo banco de pedra da dársena do Náutico diante do que se fixeron milleiros de retratos familiares vigueses e fotos de emigrantes antes de ser engulidos nos transatlánticos. «U-los seus ferros venerábeis?, onde foi parar ese vestixio de máis de cen anos de vixencia, de referencia, de querenza, de presencia nun lugar da nosa emoción?», escribía hai vinte anos apesarado o mestre Ferrín.

Vestixios da memoria viguesa que continuaron estragándose dende entón coa xustificación sempre do seu deterioro ou da necesidade da súa desaparición co argumento da realización de actuacións urbanísticas imprescindibles ou renovacións do viario, bautizadas como «humanizacións». Aquela primeira relación do artigo de Ferrín (a varanda do Náutico, a fonte da praza de España doada por Cesáreo González, a fontana de granito da praza de Portugal…) cómpre completala con perdas, abandonos ou extravíos máis recentes doutras propiedades públicas viguesas algunhas delas parece que amoreadas no parque municipal de Santa Cristina: o pavimento tradicional da praza da Princesa substituído en 2009; as pedras do colexio Alemán, desmontado hai trinta anos coa promesa de ser reinstalado na Bouza como centro social; as pedras do chalet Agarimo de Manuel Gómez Román, desmontado en Peniche coa intención de reconstruílo en Beade, onde hoxe están abandonadas nunha finca… Sen esquecer nin a fachada da primeira estación do ferrocarril (1878), un ben protexido que, despois de tres décadas, se promete recompoñer de forma decorativa diante do muro da Estación nin a relación de espazos industriais abandonados dende hai décadas como a Panificadora, a conserveira de Alfageme, a manufactureira de folla de lata da Artística ou das cerámicas de Álvarez en Cabral.

Desaparición ou abandono doutros vestixios da memoria máis sutís, non por iso menos relevantes, como o referido ao patrimonio gráfico urbano, unha parte do patrimonio inmaterial, conformado polos rótulos, sinais, e tipografías comerciais que contan tamén as historias da transformación da cidade e constitúen apoios para a construción de memorias colectivas de barrios e comunidades. Un eido no que en Vigo está case todo por rescatar xa que apenas se conserva protexido o anuncio cerámico de viños e coñac de Pedro Domecq e o seu león en tres dimensións tan emblemático na paisaxe urbana de Policarpo Sanz, instalado probablemente nos anos corenta e hoxe por ventura catalogado como ben de interese cultural. Un patrimonio gráfico do século XX en grande medida desaparecido, como o daquel «Tinglado General de Empaque», que lembramos como referencia visual da vella lonxa do Berbés dende o miradoiro do Paseo de Afonso, daqueloutro anuncio de «Decano» que coroaba o edificio do Hispano na Porta do Sol ou tantos letreiros comerciais desaparecidos da rúa do Príncipe, mais dos que apenas se conservan algúns poucos vestixios no rueiro como o letreiro do escaparate superior de Mantequerías Arjeriz da rúa Carral, os carteliños forxados do paseo central da Alameda ou a fermosa placa de cerámica da rúa López Mora en Peniche, por citar algúns.

Xaora, como demostran as talas das árbores veteranas das beirarrúas da Gran Vía, dos cedros sesaxenarios da Ronda, do traslado das palmeiras da Estación ou da tala do monumental salgueiro chorón do Parque de Castrelos, o episodio máis recente dese incomprensible pesadelo arboricida vigués, o patrimonio natural tamén contribúe na cidade a referenciar espazos e querenzas da memoria. Como tamén o fan os medios de transporte urbano, como a rede de tranvías e de embarcacións marítimas de ría, singularidades da memoria do noso espazo metropolitano, das que só contamos coa memoria gráfica dos fotógrafos locais e a conservada na colección histórica de «Faro de Vigo», alfaia da historia viguesa. Balaustres todos da memoria colectiva dunha cidade que cada vez renuncia de forma máis explícita aos seus apoios de memoria e a súa singularidade para deitarse na comodidade aparente dos brazos sen xeito do esquecemento. Cada vez que desaparece unha balaustrada histórica, un letreiro de época ou se tala unha árbore catalogada, ampútase outro anaco da memoria viguesa que somos.

O legado de Palacios

/0 Comentarios/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar o Plan Palacios:

Antonio Palacios pasará a historia de Vigo por ser o autor do «Proxecto de Extensión e Reforma Interior de Vigo» asinado no mes de decembro de 1932, aprobado pola corporación en xaneiro de 1934 e anulado en plena Guerra Civil, tras unha dura polémica, en 1937 xa pola corporación fascista. Un documento urbanístico que definía sobre o papel un modelo para o Vigo futuro, entón unha cidade de cen mil habitantes, creando unha cidade marítima ordenada e moderna, disposta sobre o anfiteatro da ría para ser contemplada dende o mar,  capaz de cuadriplicar a súa poboación e integrar o desenvolvemento do espazo rural no seu tecido urbano. O arquitecto porriñés, pretendía converter Vigo na Barcelona do Atlántico, idea dunha cidade portuaria xardín que xa defendera en 1908 e máis tarde na súa conferencia na sociedade La Oliva (1919), convencido de que o futuro de Galicia (nas súas declaracións «patria galega») pasaba polo crecemento das súas tres cidades marítimas (Vigo, A Coruña e Arousa) como motores económicos da Galicia do século XX, posición que o distanciou do ruralismo defendido polo movemento galeguista do seu tempo, onde tiña bos amigos como Castelao, Cabanillas ou Paz Andrade.

Dende o seu estudio do Areal, Palacio deseñou un proxecto para Vigo moi novidoso e audaz tanto polo seu carácter metropolitano, xa que pretendía regular toda a área de influencia da cidade, identificando até vinte cidades satélites na súa contorna (Baiona, Porriño, Redondela e Cangas, entre elas), como pola súa proposta de distribución da cidade interior en tres áreas delimitadas por outras tantas grandes vías de mobilidade e desenvolvemento urbanístico: a Galicia, a Atlántica e a Cornixa. A primeira, unha vía de rañaceos, que supoñía a remodelación total do centro da cidade, incluído a práctica desaparición do que hoxe denominamos Vigo vello, subía dende a estación marítima ao gran Pazo rexional do Castro, pasando por unha nova sede para o concello no Castelo de San Sebastián do Campo de Granada, idea recuperada polas derradeiras corporacións da ditadura. A segunda, corría paralela á ría, dende o estreito de Rande a Samil, e a terceira, subía pola aba do Castro e baixaba cara ás praias. Dúas vías que, a pesar do fracaso daquel plan, desenvolvéronse ás toutiñadas conformando, a primeira, o que hoxe é a avenida Beiramar, e a segunda, a Gran Vía, estendida anos máis tarde nas avenidas Castelao e Europa.

Ademais de anticipar estes grandes viais, o plan Palacios legou outras moitas ideas urbanísticas que non perderan vixencia. A primeira, a necesidade de recuperación e especialización das actividades do borde marítimo, dende o outeiro da Guía, onde Palacios situaba o templo pola Paz, zona na que se deberían desenvolver as actividades industriais, pasando pola zona portuaria do Areal, a pesqueira do Berbés, até a balnearia das praias de Samil a Baiona, para as que o propio Palacios deseñou en 1923 un plan de remodelación. Tamén legou a idea dunha liña soterrada baixo o Castro dende a estación de Urzaiz, alongando o ferrocarril até ás praias, como a dun servizo de transporte marítimo, aproveitando o estreitamento de Rande. Reservaba o porriñés naquel seu Vigo futuro unha zona universitaria, outra sanitaria, outra forestal, que dunha maneira ou doutra irían desenvolvéndose sen respectar o seu criterio ordenado.

Certo é que Palacios legou ao Vigo metropolitano algúns dos seus edificios pétreos máis emblemáticos: o Teatro García Barbón (1926), construído co granito das canteiras de Castrelos e restaurado por Desiderio Pernas en 1984 con algunhas modificacións; o edificio do Banco Viñas-Aranda (1944), en Marqués de Valadares; o mosteiro das Salesas (1942) na Calzada; o templo do mar de Panxón (1937); a virxe da Rocha de Baiona (1912), erixida coma un faro; o hotel sanatorio de Mondariz (1917) ou a Casa do concello do Porriño (1918). Obras todas nas que Palacios amosa a súa reinterpretación dun clasicismo que non renuncia a utilización dos materiais propios do país, o que en palabras do seu primeiro estudoso, o noso admirado Moncho Iglesias, «as dota dunha poética persoal, na que identificamos rastros de Gaudí».

Legado vigués de Palacios que eu sempre identifiquei na maqueta de xeso do seu plan para Vigo, exposta durante a década de 1980 no primeiro andar da casa do concello de Vigo. Mágoa que daquela proeza de xeso para a historia do urbanismo vigués apenas queden os rastros das fotografías dispoñibles na rede, pois semella que a maqueta desapareceu para sempre nalgunha das reordenacións do concello. Terrible paradoxo para unha cidade desmemoriada que só aprecia o seu patrimonio cando desaparece irremediablemente, como esta semana sucedeu cun treito do bulevar cosmopolita daquela vía da Cornixa debuxada por Antonio Palacios.

Moncho Iglesias, mestre

/0 Comentarios/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao pasamento de Xosé Ramón Iglesias Veiga

Ao longo da semana foron varios os obituarios dedicados nestas páxinas de Faro de Vigo a Xosé María Ramón Iglesias Veiga, «Moncho Iglesias», o mestre e doutor en Historia da Arte homenaxeado de forma unánime e emotiva pola súa dedicación ao ensino durante trinta e oito anos e á defensa do patrimonio do Vigo metropolitano. Abofé que non abondan as palabras para agradecer o labor dun dos nosos auténticos sabios, eses sabios humildes, sempre disposto a compartir con xenerosidade e espírito didáctico tanto os seus coñecementos e pescudas como a súa visión de grande angular sobre a historia local e galega. Unha ollada de arcea que xa o singularizaba cando iniciaba a profesión de mestre no Colexio Público de Atios do Porriño, onde xa non paraba de argallar iniciativas galeguistas e renovadoras que era capaz de compartir co seu labor como formador nos contidos de Xeografía e Historia de Galicia daqueles curso de Especialización en Lingua Galega, onde tantos mestres nos formamos a comezos da década de 1980, e como redactor dalgúns dos primeiros materiais didácticos en galego destas materias para Anaya.

Activismo teimoso de mestre, da xeración do profesorado de EXB, que despois desenvolvería ao longo de dúas décadas como profesor de Xeografía e Historia no IES Pino Manso do Porriño, onde se xubilou hai un par de cursos, sendo despedido polo seu alumnado como un heroe moderno, entre aplausos e manteos, o que el considerou o mellor e máis valioso dos recoñecementos recibidos. Activismo como historiador centrado na Historia da Arte de Galicia, sobre todo da arquitectura, á que dedicou todas as súas angueiras e a súa extraordinaria tese de doutoramento dirixida por J. Melero e presentada na UNED, «A tendencia rexionalista na arquitectura galega das primeiras décadas do século XX». Un traballo académico exhaustivo, referente para investigacións posteriores, que compartiu co seu activismo como defensor e divulgador do patrimonio arquitectónico, publicando ducias de artigos na prensa e en revistas especializadas e as súas grandes monografías e exposicións sobre Manuel Gómez Román (Xerais 1995) e Antonio Palacios (Deputación de Pontevedra 1993, Ir Indo 1995, Engaiolarte 2019), arquitectos aos que sempre quedará vinculado como o principal dos seus estudosos. Traballos sobre o arquitecto porriñés que lle valeron os premios Zoco outorgado en 1995 polo concello do Porriño e o ano seguinte o de Educación e Cultura do Círculo Recreativo e Cultural da capital da Louriña.

Nacido en 1957 na parroquia de Sanguiñeda do concello de Mos, traballou como docente no Porriño e residiu en Vigo, Moncho dedicou moitas ansias á defensa do patrimonio da que foi a súa cidade amada. Membro moi activo do Instituto de Estudios Vigueses (1998), entidade da que foi secretario conservador, Iglesias é coautor xunto ao seu amigo o arquitecto Xaime Garrido, dos dous monumentais volumes de Vigo. Arquitectura Urbana (Caixa Galicia, Concello de Vigo 2000), así como do Recorrido pola arquitectura histórica de Vigo (Caixa Galicia, Concello de Vigo 2003), obras referenciais e aínda non non superadas no coñecemento e divulgación do catálogo arquitectónico da nosa cidade. Foi autor tamén de Arquitectura e indianos na cidade de Vigo e bisbarra (IEV 2013) e máis recente participou no libro colectivo Alfageme. Historia e memoria (IEV 2020), xunto a Xoán Carmona e Mariña López, no que se reclama a protección da fábrica de conservas proxectada por Manuel Gómez Román.

Moncho Iglesias soubo interpretar o valor do patrimonio arquitectónico na conformación da memoria e da identidade do Vigo contemporáneo. Para el a suntuosidade da arquitectura ecléctica de hai cen anos, inspirada na parisina daquel momento, era froito tanto dos excedentes da industria conserveira e das achegas dos indianos, velaí o edificio Botín do Areal, como do seu carácter portuario e cosmopolita. Nas súas intervencións orais máis recentes, Moncho alertaba da desprotección da arquitectura racionalista viguesa, quizais por non realizarse en pedra, como do perigo que corre o patrimonio da arquitectura industrial, onde se conserva parte do ADN da propia cidade. Posicións que Moncho expresaba con gran brillantez nos seus discursos e entrevistas, utilizando os datos precisos do historiador e o espírito didáctico e entrañable do mestre que sempre foi. Lembraremos a Moncho Iglesias, ademais, como un dos defensores principais da causa do Vigo metropolitano, da cidade portuaria alongada sobre a ría, gabeando sobre o monte do Castro e estendida sobre os vales do Fragoso e da Louriña, como tamén soñaba o arquitecto Palacios, un dos seus principais referentes.

Vigo, cidade onde nunca foi distinguido, débelle a Moncho Iglesias un recoñecemento público.

Cidade granito

/0 Comentarios/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a publicación de Granito de Álex Alonso, novela viguesa gañadora ex aequo do Premio Torrente Ballester 2019

Vigo é unha cidade granito. O porto de Vigo é o terceiro do mundo en tráfico de pedra, tanto polo seu volume de exportación de granito en bruto como polas importacións para súa elaboración por parte das empresas transformadoras instaladas na súa maior parte no Porriño. Unha actividade extractiva e industrial iniciada hai case un século pola familia Ramilo, que na actualidade factura máis de 300 millóns de euros sendo un dos sectores económicos máis consolidados da área metropolitana viguesa tanto pola importancia do seu emprego como polo feito de que o prestixioso granito rosa do Porriño constitúe unha referencia internacional para a nosa área metropolitana. Vigo é unha cidade pétrea, ademais, pola importancia da súa arquitectura do granito, deseñada dende hai máis dun século nos ensanches da súa cidade portuaria por arquitectos como Jenaro de la Fuente, Michel Pacewicz, Manuel Gómez Román, Antonio Palacios, Antonio Cominges, Francisco Castro Represas, Pedro Alonso, entre outros, que legaron un patrimonio construtivo extraordinario que hoxe forma parte da identidade e do orgullo da propia cidade.

Defendido de forma teimosa polo arquitecto Jaime Garrido e por outros estudosos do Instituto de Estudios Vigueses, este carácter granítico de Vigo contaxiou a narrativa nosa que comezou a localizar as súas ficcións neste espazos icónicos para a memoria viguesa. Velaí as achegas pioneiras de «novelas viguesas» de Cid Cabido (Panificadora, 1994) e Manuel Forcadela (Fóra de xogo, 1993), ás que na última década se engadiron as de Pedro Feijoo, Domingo Villar, Fran P. Lorenzo, Ledicia Costas, Manuel Esteban, Francisco Castro, Beto Luaces, Elena Gallego Abad, Alicia Borrás… Unha relación aberta á que se engade agora Álex Alonso, o narrador de San Miguel de Oia, autor da extraordinaria Granito (Xerais 2020), premio Torrente Ballester 2019, ex aequo con O paraíso dos inocentes (Galaxia 2020) de Antón Riveiro Coello. Coñecido polos seus libros de relatos Xénero imperfecto (2016) e Tempos de bébidas isotónicas e fast-food (Xerais 2016), con esta novela de lectura aditiva e longo alento (568 páxinas), ao fío daquel terrible crime de Nigrán do 1 de febreiro de 1994, Álex Alonso reconstrúe a memoria social, cultural e política do Vigo de hai case tres décadas, cando en plena crise económica se iniciaban as profundas mudanza urbanas do Vigo de fin de século.

Álex Alonso segue o ronsel iniciado polo mestre Cid Cabido con Unha historia que non vou contar (Xerais 2009), na que cuestionando os moldes da propia ficción afondara no mítico crime do industrial conserveiro Antonio Alfageme de 20 de abril de 1974. Alargando os recursos literarios da novela de non ficción, Álex reconstrúe en Granito o cuádruplo crime de Priegue do que foran vítimas o industrial do granito David Fernández, a súa dona Pilar Sanromán, a filla de ambos os dous, Marta e a traballadora doméstica Ana Isabel Costas; crimes dos que foron autores os policías nacionais Manuel Lorenzo Vázquez e Jesús Vela Martínez, que serían condenados a 212 anos de cárcere. Utilizando personaxes literarios de ficción, cuxos nomes apenas comparten a inicial cos reais, Alonso ofrece con detalles de espírito evidencialista o que puideron ser na realidade as historias de vida de vítimas e asasinos durante o mes que precedeu á matanza. Un procedemento narrativo semellante ao que Truman Capote utilizara en A sangue frío para radiografar aquel cuádruplo asasinato da familia Clutter, outro crime sen motivo aparente. Un intelixente procedemento literario de novela xornalística que propón ao lectorado atravesar as certezas pola peneira da ficción para que cadaquén faga a súa interpretación.

Se isto xa non abondase, Granito ofrece moito máis que as razóns documentadas que levaron a dous policías fracasados a acabar con toda unha familia. Granito reconstrúe o Vigo de comezos de 1994, os locais e establecementos, cando era alcalde Carlos G. Príncipe, reitor Luis Espada Recarey e adestrador do Celta Víctor Fernández. Unha crónica xornalística, na ficción o narrador é un periodista en prácticas de Faro de Vigo, que retrata un Vigo en mudanza no que grandes actuacións urbanísticas se presentan como o Vigo futuro (centro comercial das Travesas, praza Elíptica ou «Abrir Vigo ao mar»). Un xornalista que reclama a conservación do patrimonio da Alameda, lembra o carácter metropolitano do tranvía ou denuncia a precaria situación das persoas sen teito que sobreviven no km 0 da cidade, na planta baixa dun abandonado edificio Simeón. Vigo rebelde, no que triunfa sen paliativos a folga xeral do 28 de xaneiro contra a reforma laboral de Felipe González… Recomendo vivamente Granito, moi valiosa novela viguesa, que recupera a nosa memoria máis recente.

Serpentín kitsch

/0 Comentarios/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal en Faro de Vigo ao debate entre o kitsch e o contemporáneo na cultura en Vigo

Avanzada a remuda dun treito do bulevar da Gran Vía, xa apareceron os primeiros nomes cos que a cidadanía o bautiza co xenio da retranca viguesa. Entre os que coñecín gustoume moito o de «serpentín da Gran Vía», sintagma que procura unha intelixente connotación co carácter industrial da cidade, identificando a estrutura retorcida de ferraganchos pintados coa gama do arco da vella co nome da espiral utilizada nos alambiques ou nos equipos de refrixeración, peza que permite ao fluído circulante polo seu interior absorber ou ceder calor. Imaxe que ben lle acae ao desproporcionado tinglado de ferro e cristal baixo o que circularán en rampas eléctricas ringleiras de peóns camiño do Corte Inglés. Unha intervención urbana, que a alcaldía cualificou como «obra de arte», mais sobre a que tamén se pronunciaron diversas voces veciñais e os grupos da oposición decepcionadas tanto polo resultado estético renxente como pola perda irreversible do arborado patrimonial tanto do bulevar como das beirarrúas, modificando así as características orixinais dun espazo urbano emblemático deseñado hai setenta e cinco anos como a primeira avenida bulevar da nosa cidade.

O caso deste estridente serpentín da Gran Vía únese ao doutras intervencións urbanas de carácter semellante, como o da instalación (aparentemente casual) da dinosebe na Porta do Sol (2015), introducindo no noso primeiro espazo comunitario unha icona alternativa á do Sireno de Francisco Leiro; un espazo selfie, que como era previsible, despois das brincadeiras iniciais dos días de novidades, pasou a formar parte do percorrido polo Vigo kitsch, que non falta en guía ningunha dos itinerarios frikis por Galicia. Intervención replicada agora en Samil (2020), coa instalación doutro «photocall», unha nécora xigante de granito, xustificada para promover a imaxe das illas Cíes nas redes sociais. Espírito kitsch que impregna o alarde de luces de Nadal, co seu despregue de millóns de leds, noras e árbores, a todas luces desproporcionado, como inoportuno neste ano de dolorosa pandemia, tanto polo seu custo para as arcas municipais, polos riscos para o patrimonio e inconvenientes que ocasiona para a veciñanza durante case cinco meses, como polo incremento da contaminación luminosa, facendo caso omiso ás medidas de loita contra o cambio climático como ás recomendacións polos ceos limpos, incluída a aprobada por unanimidade polo Parlamento Galego (2015).

Intervencións municipais que convocan a milleiros de persoas, como sucede tamén na cabalgata de reis, nas comitivas do entroido ou nos concertos de Castrelos, presentadas polos responsables do concello como alternativas populares á arte e cultura de vangarda, que só interesa a unha elite, apenas uns poucos culturetas e señoritos. Un vello debate, entre o kitsch e o contemporáneo, que durante o século XX afectou á arquitectura, deseño e ás diversas artes, que en Vigo tamén deixou a súa pegada. Velaí a desfeita dos anos do alcalde Portanet, no que se derrubaron alfaias da arquitectura pétrea, para substituílas por construcións que hoxe consideramos vulgares. Velaí aqueloutro surto de estética kitsch –se prefiren, «vulgar», «cursi» ou «chapuza»– nos mandatos en minoría de Soto, que permitiu ao concelleiro Agustín Arca intervir sobre o espazo de Castrelos ou deseñar da súa propia man a primeira versión dos volcáns de Coia. Esperpentos urbanos que con bo criterio emendou o compañeiro Soto no seu derradeiro mandato deixando cinco grandes esculturas contemporáneas, emblemas do Vigo de entre séculos. Novo abrocho kitsch reaparecido coa «cidade das flores» pola alcaldesa Corina Porro, promotora da aparición da actual cultura das macetas ou das arboriñas sen raíces.

O máis triste do conto é que a aparición deste novo surto de cultura kitsch coincide na última década co colapso de Vigo como cidade de cultura contemporánea, perdendo unha hexemonía que a caracterizou durante o século XX. Vigo está desaparecida nas táboas de actividades e equipamentos culturais, moi lonxe das súas competidoras naturais (Porto, A Coruña e Santiago). Velaí o auténtico drama que vivimos nun concello sen rede de bibliotecas ou sen un museo da cidade que se pode chamar como tal. Velaí unha cidade que deixou morrer, entre outras convocatorias do seu tecido artístico, o festival Are More de música clásica, a Fotobienal de fotografía, o ImaxinaSons de Jazz, o ALT de artes escénicas, ou deixou marchar o festival Sinsal. Velaí unha capital editorial de Galicia sen un festival de literatura galega.

O Vigo efémero do photocall, do serpentín e da paquetería de Nadal non pode agochar a existencia dunha cidade con vontade de liderar a cultura da Galicia contemporánea, unha posición de privilexio que debería ser recuperada.

Un bosque para o Castro

/0 Comentarios/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo en reclamar un plan integral de protección natural e patrimonial para o monte do Castro:

Nos paseos dos seráns de confinamento son moitas as persoas que suben polas escalinatas do Castro procurando a frescura das pegadas nos carreiros e o espectáculo do solpor dende os miradoiros do adarve. E madía leva que ben afortunada é a veciñanza viguesa de contar para o seu goce con este extraordinario parque urbano de recreo (de propiedade municipal dende o 14 de abril de 1934) que dende hai pouco máis dun século foi cubrindo con árbores e vieiros o monte do Castro, un outeiro rapado, coroado a 147 metros por un castelo abaluartado do século XVII, o bastión da defensa viguesa antes os exércitos portugués, inglés e francés que nos visitaron. Corazón e celme vigués por excelencia, onde se asentou a primitiva poboación castrexa, unha das orixes da cidade, investigado polo arqueólogo Xosé María Álvarez Blázquez e o arquitecto Xaime Garrido, o monte do Castro constitúe tamén unha das súas alfaias verdes, xunto ás Cíes, a coroa vexetal do periurbano, o xardín da Alameda e o bosque da finca da marquesa en Castrelos.

Protagonista da primeira fotografía da cidade, tirada en 1867 por un viaxeiro inglés, identificada apenas coa lenda «Fort near Vigo, Spain», o parque do Castro é froito da ansia colectiva da cidade de contar cun bosque urbano para o seu lecer en situacións e condicións excepcionais. Así o considerou Jenaro de la Fuente autor en 1903 do primeiro proxecto de axardinamento que respectaba os dous recintos superiores do castelo e cadanseus paseos que o circundaban, o primeiro que coincidía máis ou menos co actual paseo de Rosalía de Castro, e o segundo, máis exterior, polo camiño que subía dende o Campo de Granada ao Couto curvándose alí para baixar polo que hoxe é o paseo do cronista Álvarez Blázquez. Entre ambas as dúas avenidas concibía o arquitecto municipal a plantación de xardíns e arborado, que non terían problemas de rego pola situación do depósito de augas en construción, que comezaría a prestar servizo un ano despois a máis de catro mil abonados. Aquela proposta de Jenaro de la Fuente quedou apenas na arquitectura de papel. Como aqueloutra grandiosa de monumentalismo utópico de  Antonio Palacios no seu «Plan de Extensión e Reforma Interior de Vigo» (1932), que concibía o Castro como o espazo verde do centro da futura cidade, colocando no seu cume o Pazo Rexional de Exposicións e Asembleas (na cota de 136 metros).

Xaora, o proxecto de axardinamento e urbanización que iría por fin adiante foi o deseñado polo enxeñeiro Manuel Cominges (1943), que conservaba os dous recintos defensivos pétreos e o seu paseo circundante, abría unha escalinata central dende o Campo baixo de Granada (onde se chantou a tan desafortunada cruz dos caídos) e unha avenida lateral no Camiño Alto do Couto. Dende entón a plantación un tanto indiscriminada e ás veces desafortunada de diversos tipos de arborado foi responsabilidade dos servizos municipais de parques e xardíns. Dende entón, o devir do noso primeiro parque urbano estivo determinado pola conservación das edificacións históricas, o que se conseguiu só hai pouco co derrube de «El Castillo», nefasta construción acaroada durante décadas á muralla, a musealización das escavacións castrexas (hoxe case abandonada), como pola conversión dos seus principais viarios interiores en aparcamento gratuíto para o centro urbano. Problemas aos que se unen as afeccións medioambientais en diversas zonas, sobre todo no entorno da muralla da fortaleza, que supuxeron talas de árbores adultas e podas abusivas denunciadas por diversos colectivos cidadáns e ecoloxistas.

Ademais da conservación e iluminación da muralla, proxecto en marcha, froito do acordo entre o ministerio de Fomento e o concello, o monte do Castro precisa dun plan integral de protección do patrimonio natural, arquitectónico e histórico que o converta nun espazo completamente verde destinado aos peóns e ciclistas, libre da circulación interior de vehículos a motor. Un documento que deseñe o Castro do século XXI, elaborado por servizos técnicos de arquitectura e urbanismo, sometido tanto ás suxestións e críticas da cidadanía como a aprobación da corporación, que estableza as medidas de protección da flora e fauna e os usos especializados dos diversos espazos do parque (lecer, deportivos, culturais, medioambientais, entre outros). Un proxecto estratéxico, inserido nas actuacións da estratexia europea da axenda 2050, que, como propón o grupo vigués de Ecoloxistas en acción, obrigaría a unha reforestación planificada do monte con árbores autóctonas para convertelo no horizonte das vindeiras décadas nun bosque urbano de referencia internacional dende o punto de vista medioambiental e cultural, á altura do Parque da cidade de Porto ou o Calton Hill de Edimburgo. Un novo Castro é posible.

O banco dos contos

/0 Comentarios/en , , , , , , /por

O meu artigo semanal en Faro de Vigo, que chega ao número 1.000, está dedicado ao Banco dos contos do Campo de Granada:

Con motivo da presentación do meu libro, «Vigo, puro milagre» (Xerais 2019), no que escolmo setenta e cinco artigos de «Campo de Granada», que despois de vinte anos de publicación semanal ininterrompida nas xenerosas páxinas de «Faro de Vigo» chegan con este de hoxe ao número 1.000, preguntáronme en varias ocasións sobre a orixe do topónimo utilizado como epígrafe destas crónicas. E como explico no adral do libro, escollín o sintagma «Campo de Granada» por ser ese o nome que dende o século XIX recibe o espazo existente entre o barrio alto do Vigo vello e o pé do monte do Castro, onde dende 1976 está instalada a casa do concello de Vigo e a praza entre as avenidas de Venezuela e das Camelias.

Un espazo localizado polo arquitecto Xaime Garrido no seu plano do Vigo amurallado de arredores da metade do século XIX, a súa extraordinaria obra póstuma, arredor do Paseo de Granada, rúa aínda existente, trazada dende a Porta do Pracer, que dividía o territorio existente ao pé do castelo de San Sebastián e os seus baluartes do Socorro e San Ramón, hoxe desaparecidos. Un paseo en liña recta que remataba á dereita no Campo de Granada de Arriba, que conducía ao arrabalde da Falperra, delimitado pola rúa de Santiago e pola fonte nova do Romil ou da Falperra, é á esquerda ao Campo de Granada de Abaixo, un espazo moito máis amplo, de considerable arborado noble delimitado pola rúa Pracer de Afora.

Explanada que recibiu o nome de Campo de Granada por ser alí onde practicaba unha gornición militar dese nome, onde se celebraron moitos desfiles e concentracións populares. Un espazo primixenio de civilidade, no que se organizaron concertos, actos políticos (como aquel famoso mitin agrarista no que interveu Basilio Álvarez), e outras concentracións, como a formación de comitivas do Entroido que finalizaban no ensanche da Alameda, como relata Xosé María Álvarez Blázquez nalgunhas das entradas do seu libro «A cidade e os días» (Monterrey 1960, Xerais 2008). Campo de Granada, que é tamén o campo vigués da feira, como testemuñan as fotos de Pacheco, onde acudían as mulleres das parroquias do Val do Fragoso a vender os seus produtos de horta e os tratantes de gando a pechar os seus acordos. Campo de Granada onde estaba «o banco dos contos», unha longa bancada de pedra, onde se di que os tratantes e feirantas contaban os cartos, ao pé do fielato, lugar onde se pagaban arbitrios municipais á saída da cidade. Banco dos contos ou das contas por ventura recuperado cos perpiaños instalados no inicio da rúa Abeleira Menéndez, como testemuña dunha cidade hibridada entre as terras vizosas do Val do Fragoso e as brétemas frecuentes do anfiteatro da ría.

Campo de Granada que xa se pode identificar na fotografía máis antiga coñecida de Vigo, tirada en 1867, probablemente por un fotógrafo inglés (Felipe Prósperi Cortechi non chegaría a Vigo até 1870). Foto onde ao pé da muralla da Nosa Señora do Castro aparece unha chairiña arborada onde conflúen a dobre hélice do ADN vigués, o suco do Vigo vello desenvolto a partir da primixenia cidade portuaria das praias do Berbés e do Areal, e o suco das agras vizosas das parroquias do Fragoso. Unha hibridación urbana moi afortunada sobre un territorio privilexiado no que se foi despregando unha cidade portuaria atlántica granítica de carácter policéntrico, o famoso «Vigo en bisbarra», ao que se refería xa Otero Pedrayo na súa «Guía de Galicia» (Espasa Calpe, 1926), volcán do dinamismo industrial, demográfico, educativo e cultural que, a pesar de non contar con outra institución ca local, a fixo cifra e líder da Galicia contemporánea ao longo do século XX.

Desbotada a viabilidade do proxecto de Rafael Moneo, anunciado en 2009, que suporía o derrube dos edificios actuais do concello e da Xerencia de Urbanismo, a reforma máis humilde da Praza do Rei para unila co Castro anunciada polo alcalde Abel Caballero é unha oportunidade única para recuperar o primixenio Campo de Granada e conectar directamente como noutrora o Vigo vello coa aba do Castro. Unha reforma que debería ser capaz de crear unha pequena zona de arborado ao pé da casa do concello, ao tempo que integrar a nova praza na recuperación da muralla de San Sebastián, onde existe xa unha interesante zona verde, e na rehabilitación dos silos da Panificadora e os edificios anexos onde, despois de corenta anos de vergonzoso deterioro, a Zona Franca anuncia a creación dun Centro Gastronómico e outros usos socio-comunitarios en convenio co concello. Proxectos urbanísticos, ambos os dous de transcendencia histórica, que merecerían a súa exposición pública para así poder ser enriquecidos polas suxestións da cidadanía, o que sen dúbida axudaría a recuperar por fin o conxunto do Campo de Granada, un espazo tan emblemático coma hoxe degradado do noso centro urbano.

Vigo amurallado

/0 Comentarios/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á publicación de Vigo amurallado, o libro póstumo do arquitecto Xaime Garrido:

Tres meses despois do pasamento do arquitecto Xaime Garrido, apareceu nas librarías «Vigo amurallado. Origen y evolución histórica» (Instituto de Estudios Vigueses 2019), o libro no que recolleu o seu coñecemento sobre o Vigo Vello. Unha das obras sobre a historia de Vigo máis completas e novidosas das publicadas nas últimas tres décadas. Un auténtico libro de referencia sobre Vigo, unha peza indispensable en calquera biblioteca viguesa, tanto pola calidade dunha edición de 472 páxinas, en encadernación acartonada e formato de mesa, como polo despregue documental de planos e fotografías para explicar con espírito didáctico e afervoada paixón pola cidade nosa as raíces primixenias do Vigo actual chantado naquela primeira poboación castrexa, asentada no monte do Castro á altura do século VII antes de Cristo.

Un paseo pola historia viguesa que Garrido continúa pola poboación romana dos séculos I e II, xa con considerable actividade marítima e exportadora da industria de salgadura de peixe, e pola vila que a finais do século XVI contaba con 4.500 habitantes, fixada no plano de Leonardo Turriano, o primeiro coñecido de Vigo e do seu porto (1597), onde xa se identifica o centro da vila arredor da actual praza da Constitución. Cidade a nosa que, despois da segunda incursión de Francis Drake (1589), na que sería destruída e incendiada, comezou a configurarse coa fasquía actual ao longo do século XVII, cando se iniciou a construción das murallas (1656), as súas portas, fortes, baterías e baluartes, que dous séculos despois (1868) comezarían a ser derrubadas. Cidade amurallada que aparece reconstruída con todo detalle por Xaime Garrido a partir do «Plano de Vigo con sus contornos» de xaneiro de 1773, rescatado no Instituto de Historia e Cultura Militar.

Froito de toda unha vida dedicada á investigación teimuda e minuciosa no Arquivo Municipal de Vigo e en calquera outro no que aparecesen documentos relacionados coa historia viguesa, Garrido reconstrúe un formidable plano (despregable) do Vigo da primeira metade do século XIX e da súa toponimia, no que ademais de trazar o rueiro da cidade amurallada e dos seus barrios (Outeiro, Buraquiño, Campucha, Fonte de Vigo…) identifica xa os arrabaldes da Falperra, da Ribeira do Berbés, da Gamboa ou do Salgueiral sobre os que a finais do dezanove se desenvolverían os primeiros ensanches. Unha proeza do investigador urbanístico que vai moito máis alá cando Garrido reconstrúe, a partir dos proxectos de obra presentados no concello, a aliñación e apertura de prazas e rúas principais deste período decisivo, incluídas as rúas dos novos ensanches, poñendo así os alicerces do que é o urbanismo vigués contemporáneo. Un traballo impresionante presentado con apoio fotográfico, tanto documental (postais e fotos antigas) como actual, que permite ao lectorado facerse cargo das mudanzas, das perdas e das recuperacións do que debemos denominar como Vigo Vello.

Complétase o libro cun inventario dos edificios e dos elementos arquitectónicos anexos (elementos decorativos, escudos, reloxos de sol…) máis destacados da cidade antiga viguesa, así como na reprodución do nomenclator do rueiro dos anos 1862 e 1877, que convida ao lectorado a redescubrir a súa cidade identificando detalles no seu paseo demorado. Como fixera en obras anteriores, como «Vigo. La ciudad que se perdió. Arquitectura Desaparecida. Arquitectura no realizada» (1991) ou «El origen de Vigo. El monte de O Castro y su castillo» (2011), Xaime Garrido nesta obra sobre o Vigo do Casco Vello e dos seus ensanches convida ao seu lectorado a percorrer a cidade amada coma el o fixo, subindo e baixando costas e escaleiras, procurando os mellores ángulos para contemplar e fotografar cada edificio. Libros concibidos por Xaime para ler e para camiñar procurando así as raíces dunha cidade un chisco esquecedeira que non sempre respecta a herdanza do seu patrimonio.

Xaime loitou coma un auténtico heroe civil para que o Vigo futuro se reconciliase coa súa memoria, para que se parase a desfeita irresponsable da súa arquitectura civil e industrial. Traballou coma un xigante para dotar a Vigo dunha historia urbanística, da que probablemente este libro «Vigo amurallado», sexa o froito máis conseguido, consciente de que unha cidade non ten futuro se esquece as orixes do seu patrimonio. O seu labor didáctico e afán cívico foron extraordinarios, como tamén é moi valioso o seu arquivo documental, milleiros de planos e fotografías, que deberían formar parte do patrimonio da cidade. Garrido, a quen nin sequera se lle nomeou vigués distinguido, para vergonza da clase política viguesa, merece polo menos que o seu arquivo sexa mimado, xa que alí se gardan cincuenta anos de investigación da historia de Vigo.

 

O Xurés, territorio privilexiado

/0 Comentarios/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a recomendar a visita da serra do Xurés:

Hai pouco tiven a fortuna de afondar nos vieiros da Serra do Xurés no Val do Limia. Unha viaxe polas paisaxes dun territorio de beleza austera, ás veces enigmática, outras impoñente, onde se mesturan o mito e a historia. Guiados por Xosé Benito Reza, o autor de «Terradentro» (Xerais 2017) e promotor da creación en 1993 do Parque Natural da Baixa Limia-Serra do Xurés, durante dous días percorremos os seus seis concellos e visitamos cadansúas «portas» (centros de interpretación), de Bande, Lobeira, Entrimo, Lobios, Muíños e Calvos de Randín, e fixemos algunhas incursións no territorio portugués do Parque Nacional de Peneda-Gerês, espazo natural limítrofe que dende 2009 foi declarado conxuntamente co galego «Reserva da Biosfera Transfronteiriza Gerês-Xurés» pola UNESCO. Un periplo labiríntico entre corgas, encoros e afloramentos graníticos ao longo dunha ferradura natural formada polas serras de Castro Leboreiro e do Xurés, estendida entre o río Miño, á altura do concello de Padrenda, e o río Salas, ao pé da Serra do Larouco, no concello de Calvos de Randín, no chamado Couto Mixto, o que fora microestado independente de mil habitantes até 1868.

Unha experiencia na que o curioso pode pescudar nalgunhas das alfaias do tesouro do patrimonio galego como Santa Comba de Bande, a igrexa visigótica do século VII, a máis antiga de Galicia, aínda pouco valorada e protexida. Descuberta que pode continuar na igrexa de Santa María a Real de Entrimo coa súa impresionante fachada barroca, a mellor de estilo churrigueresco das existentes en Galicia, sen esquecer na súa visita refrescarse ao pé do teixo tricentenario do seu adro. Viaxe na que se poden seguir os vestixios da «Via Nova», o formidable eixe de comunicación romano trazado no corazón da Gallaecia, aberto o ano 79, que unía Bracara Augusta (Braga) con Asturica Augusta (Astorga), do que se conservan o parque dos miliarios de Portela de Homen e importantes edificacións como a mansión balnearia Aquis Originis, á beira do Río Caldo, e Aquis Querquennis, o enorme campamento militar de Porto Quintela de Bande, descuberto en 1922 e comezado a escavar en 1975 polo profesor Antonio Rodríguez Colmenero, hoxe o mellor centro de interpretación didáctica dos existentes en Galicia para divulgar a pegada da romanización e a dimensión daquela Gallaecia decisiva na nosa historia.

Itinerario polo Xurés no que ten protagonismo de seu a cultura megalítica, xa que neste espazo hai unha das maiores concentracións de túmulos funerarios e mámoas do país. Velaí espazos megalíticos extraordinarios como os de Maus de Salas no concello de Muíños, onde ao pé da Gramalleira e Fontefría, os cumes da Serra do Xurés, se poden visitar alfaias reconstruídas como o Foxo do Lobo de Salas, a Casiña da Moura e o Casolo do Foxo, con cadansúa lenda e o seu espazo sagrado. Como é outra visita obrigada a da parroquia A Cela (16 habitantes), no concello de Lobios, onde din naceu San Rosendo. Un dos lugares máis máxicos de Galicia, onde os bolos, afloramentos graníticos, forman parte das casas e eidos; outro paraíso das pedras flotantes, como os que procura polo mundo enteiro o ilustrador vigués Kiko da Silva, perfecta integración dunha paisaxe natural humanizada que conforma outro espazo sagrado. Este d’ A Cela é un do segredos mellor gardados de Galicia, protagonista agora dun libro fermoso, «A Cela. Vivir na aldea dos bolos» (Edicións Picós 2019), con fotografías de José Caruncho e textos de Antonio López.

Non se debe finalizar a viaxe ao Xurés sen a visita o territorio dos mixtos, atravesando o Camiño Privilexiado, para visitar a igrexa de Santiago de Rubiás, onde se custodia a arca das tres chaves que gardaba os seus privilexios, e fotografarse coa estatua de Delfín Modesto Brandón, último xuíz do Couto Mixto, feita en 2008 polo escultor vigués José Molares. Un territorio fascinante, estudado polo escritor Manuel García Mañá que localizou tamén alí a intriga da súa novela, «Por que as sombras non teñen ollos» (Xerais 2015).

Serras do Xurés e Leboreiro identificadas co territorio literario de «Arraianos» (Xerais 1991), un dos cumes artísticos de X.L. Méndez Ferrín. Como tamén o foron as súas xentes protagonistas do filme etnográfico «O carro e o home» (1945), dirixido por Antonio Román sobre un guión que compartiu con Xoaquín Lourenzo «Xocas», e do documental «Os días afogados» (2015) dirixido por Luís Avilés Baquero e César Souto Vilanova, que relata como foi anegada a aldea de Buscalque polo encoro portugués do Lindoso.

Aconsello visitar estas serras arraianas do Xurés e do Leboreiro, un territorio privilexiado, para prender alí da beleza da súa insignia natural, o Lirio do Xurés, das súas paisaxes históricas e da súa gastronomía e hostalaría balnearia anovada. Paga a pena.