Estelas 1953

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ás estelas romanas atopadas o 18 de marzo de 1953 na rúa Pontevedra:

Entre os aniversarios vigueses deste ano que remata non deberían pasar desapercibidos os setenta anos que se fixeron o pasado 18 de marzo da descuberta dunha extraordinaria colección de estelas funerarias e aras romanas na rúa Pontevedra. Un achado que deu lugar a apertura da sala de arqueoloxía do Museo de Castrelos e modificou a historiografía da cidade viguesa xa que corroboraba a hipótese, formulada xa por Nicolás Taboada Leal en 1840, da existencia dun importante xacemento romano na zona do Areal, e desmentía ademais o tópico acuñado por Manuel Murguía no segundo tomo da súa Historia de Galicia (Soto Freire 1866) onde Vigo aparece apenas como unha paisaxe,  un «precioso golfo (ou ría)», «cidade de fortuna engolfada no seu tráfico, que nada garda entre os seus breves muros para o anticuario ou historiador», en definitiva, unha poboación sen historia. Prexuízo, propio dunha historiografía romántica, que callou durante décadas na propia cidadanía viguesa e funcionou como un factor que contribuíu a desenvolver o mito de Vigo como urbe única en Europa polo seu crecemento demográfico, industrial e urbanístico espectacular en apenas un século, sendo este progreso, incrementando dende 1875, unha das compoñentes principais da súa identidade.

Vinte e tres estelas e unha ara, que conforman un conxunto epigráfico e artístico de referencia no noroeste peninsular, catalogadas por Xosé María Álvarez Blázquez, entón comisario local de escavacións, que un ano antes xa iniciara os primeiros traballos científicos no monte do Castro que descubrirían o gran oppidum castrexo de Vigo, un dos máis extensos e evolucionados de Galicia. Actuacións arqueolóxicas pioneiras, nas que don Xosé María contou coa axuda de Ángel Illari, continuadas a partir de 1981 polas diversas campañas organizadas polo propio Museo de Castrelos na illa de Toralla e dende 1991 en diversas intervencións no Casco Vello, na actual rúa Rosalía de Castro e Marqués de Valadares, que amosarían as inequívocas orixes romanas de Vigo e a importancia da súa actividade residencial, agraria, industrial, comercial e portuaria dende canto menos o século I ao Vº e VIª nas factorías de salga de peixe  e garum e nas salinas localizadas na ría dende Toralla e Alcabre ao Areal. Atopadas de forma fortuíta a dous metros e medio de profundidade, cando uns obreiros escavaban os alicerces dun edificio, segundo a conversa entre os arqueólogos Pedro Díaz e Xosé María Álvarez Blázquez, publicada por  Faro de Vigo o 21 de marzo de 1953, a maioría en excelente estado de conservación, deitadas coa labra cara abaixo formando un paso para salvar un regato, pertencían a unha necrópole de inhumación de cidadáns destacados, situada probablemente, como era adoito nas poboacións romanas, ás portas da cidade.

Divididas en tres partes, a inferior chantábase na cabeceira das tumbas, a central decote reproducía un texto (rematado coa frase sit tibi terra levis) ou unha imaxe sobre a defunta e a superior, xeralmente de forma semicircular, reproducía un motivo ornamental. Así, nestas auténticas alfaias pétreas da arqueoloxía funeraria galega, datadas polos expertos entre os séculos IIIº e IVº, reproducidas nunha chocante escenografía no limiar da exposición «Vigo no tempo»,  sobrancea a presenza nas partes superiores de motivos gráficos astrais, soles, estrelas e lúas propios do vello universo de mitos procedentes do oppidum castrexo do Castro. Sen menoscabo, da que nalgunhas partes centrais desenvolven grafismos do culto ao deus Baco e o sátiro Dionisos, unha ofrenda familiar na ara ou cipo dedicado ao falecido ou a máis sorprendente que representa unha toga cun tecido a base de forman ondulantes en zigzag, vinculados ao papel simbólico da auga como fronteira de mundos.

Polas inscricións latinas das estelas sabemos da incorporación no Vigo romano dun importante colectivo de inmigrantes procedentes de Clunia, a actual Coruña del Conde, en Burgos, chegados, probablemente, para fuxir das invasións bárbaras ou para desenvolver unha actividade comercial. Integración cultural no ambiente galaicorromano plasmada en tres das pezas pertencentes á mesma familia emigrante cluniacense, a de Quinto Arrio, a súa primeira muller  Valeria Alla e a súa nai Attilia Ammio. Como para o cronista Ceferino de Blas grazas ao texto doutra das estelas sabemos que un romano vigués destacado do século IVº foi Cayo Licinio Floro, representante dunha sociedade punxente, asentada nos momentos finais do imperio, inmersa xa por completo nos usos e costumes do mundo romano. Estelas de conexión co pasado, como  a gran cantidade de restos romanos achados nos últimos setenta anos, que amosan a potencia do Vigo latino, a segunda cidade romana de Galicia, que durante tantos séculos permaneceu oculto.

 

Catro séculos con San Roque

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á romaría de San Roque:

Ás familias Beleiro

O dezaseis subimos a San Roque, a primeira e máis antiga das romarías viguesas, enraizada en 1569 cando a peste asolou a vila. Documentada na cláusula pía do testamento de Gaspar Méndez de Soutomaior de 1622, a devoción ao santo do can e protector dos animais e vida campesiña celébrase arredor da ermida e do pazo, construídos con anterioridade a 1600, na granxa do Couto, da parroquia de Sárdoma, dando dende entón nome ao lugar de San Roque. Romaría que Nicolás Taboada Leal describe no capítulo dedicado ao carácter, uso e inclinacións dos vigueses do seu libro Descripción topográfica-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y alrededores (Viúva e fillos de Compañel, 1840), salientando que durante tres días (15, 16 e 17 de agosto) participan nela «case toda a veciñanza de Vigo» así como «multitude de xentes das contornas e moitos forasteiros das provincias de Pontevedra e da Coruña, que veñen co obxecto de ver as funcións de teatro e os bailes que polo común se proporcionan naquela temporada».

Segue o erudito Taboada Leal, na primeira historia de Vigo, onde beben os textos da de José Santiago e da cronoloxía de Xosé María Álvarez Blázquez, sinalando que na romaría de San Roque non escasean as gaitas, tamborís e castañolas para acompañar as varias danzas e rodas, ademais de citar as tendas provisionais de froitas, ostras, doces e licores, quincallas e praterías instaladas na carballeira; sen esquecer nin os fogos artificiais da primeira noite nin a función de igrexa e procesión na honra do santo no seu día nin as merendas e xantares de campo deitadas nos arboredos nin insistir en que nunca alí nos últimos trece anos ocorreu camorra ningunha. Con todo, hoxe chama aínda máis a nosa atención o detalle co que  Taboada Leal describe a corrida da fogaza, un pan grande de dous quilos e medio polo que competían os mozos con grandes saltos, e a danza da fogaza, unha especie de muiñeira, protagonizada tamén por homes, que se celebraba no serán da derradeira xornada, «cando a brisa mariña comeza a refrescar a atmosfera».

Desenvolvemento da danza que amplía Enrique Caride Iglesias no seu completísimo libro La romería de San Roque de Vigo (Hermandad Devotos de San Roque, 2021), documentándoa como «a regueifa» protagonizada por parellas de mozos e mozas, que se celebraba o dezasete na carballeira da finca de San Roque, debuxada polo fino lapis de Meléndez e publicada en La Ilustración Gallega y Asturiana (1879). Acudindo a memoria dos vellos da costa de San Roque, Caride engade que en 1879 a danza era executada por nove  mariñeiros, tres deles disfrazados de mulleres, mudando a principios do século XX, cando era interpretada por campesiños de Lavadores dirixidos por un veciño coñecido como Perello. Danzantes que Roberto de Palacio, correspondente vigués de ABC, describe en 1904 como «tropa de individuos traxados coa máis refinada arte grotesca, chapeus de copa alta ou palla… que acompañados do gaiteiro, o tambor e o bombo danzan arredor da capela e logo do patio dos donos da finca…»

Tras máis de catro séculos de devoción, a pesar dalgunhas perdas, a romaría dos devotos vigueses de San Roque mantén o seu calendario, o seu espazo na finca dos Condes de Villar de Fuentes (adquirida en 1925 á Caixa de Aforros de Vigo, hoxe propiedade de Afundación), o seu carácter relixioso e musical e, o que é aínda máis relevante, ademais de constituír unha xuntanza de familias e amizades de todas as clases (nalgúns casos organizadas en peñas como O Furrú ou Os Sanrokeiros), tamén de veraneantes e forasteiros, para comer e beber sempre de máis. Unha tradición culinaria ben conservada e apenas anovada –ás empanadas, polbo e sardiñas á grella, engadiuse nos últimos anos o churrasco–, como tamén a musical, protagonizada durante décadas polos gaiteiros Os Morenos de Lavadores e a murga Os Terribles de Donas (fotografada por Ruth Matilda Anderson na súa reportaxe viguesa de 1924), que interpretaba bailables no palco do pino manso.

Este ano os sanroqueiros celebramos a modernización do programa musical da romaría con grupos rock e pop e un programa infantil específico. Coñecemos, ademais, que o grupo O Fiadeiro iniciou na parroquia de Santa Cristina de Lavadores un proceso de investigación etnográfica de recuperación da danza de Damas e Galáns de carácter gremial desaparecida hai un século, probablemente con semellanzas coa que dirixida por Perello se executaba nos seráns da finca de San Roque. Unha iniciativa a emular pola Irmandade de devotos de San Roque que podería promover a recuperación da regueifa ou danza da fogaza, o que constituiría un fito extraordinario para a anovación sanroqueira. Sei que na romaría de San Roque está a memoria viva do Vigo popular, obreiro, mariñeiro e campesiño. Ese viguiño do corazón, orgullosamente galego no que militamos.

Arquitecto Pacewicz

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición de rúa sobre o arquitecto Pacewicz:

Unha mostra dunha ducia de paneis de cartón pluma lembra diante do Marco o legado vigués do arquitecto francés de orixe polaca Michel Pacewicz. Con motivo do centenario do seu pasamento na nosa cidade, o 2 de febreiro de 1921, a delegación viguesa do Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia e o Concello de Vigo organizaron esta exposición, comisariada por Nacho Hortas e inaugurada a comezos de ano no centro Vialia, coa intención de facer visible a pegada decisiva dun arquitecto responsable dunha parte moi significativa do deseño pétreo do ensanche burgués, transformando a comezos do século XX fóra do perímetro da muralla unha cidade portuaria de apenas 23.000 habitantes nunha boiante cidade industrial e cosmopolita que pretendía contar coas infraestruturas e comodidades dunha capital europea.

Responsable dun catálogo de máis de vinte proxectos, desenvoltos en Vigo entre 1897 e 1918, asinados todos por outros arquitectos, na súa maior parte polo mestre de obras catalán Dimas Vallcorba, xa que non lle foi recoñecida a súa titulación francesa como membro da Sociedade Central de Arquitectos de París, Pacewicz decidiu instalarse en Vigo en 1904 coa súa dona Anne Marie Traber e desenvolver aquí o derradeiro treito dunha vida profesional, que até entón fixera en París. E abofé que esas dúas décadas de traballo deixaron algúns dos edificios máis relevantes do Vigo do século XX.

Un legado arquitectónico rescatado do esquecemento e investigado de forma titánica por José A. Martín Curty, autor de Pacewicz, arquitecto vigués 2020 (Instituto de Estudios Vigueses, 2021), obra referencial na que amplía e actualiza a monografía que editara en 1992 (COAG). Debemos á formidable esculca de Curty nos arquivos franceses e vigueses o coñecemento do fío que coseu de por vida a Pacewicz con Vigo. E non foi outro que o tirado pola figura de Benito Sanjurjo (1856-1916), que marchara a París en 1872 a estudar arquitectura e probablemente coincidira con Pacewicz no estudio de Paul Abadie onde o franco-polaco se formaba. Da amizade con Sanjurjo debeu nacer tamén o contacto co primeiro cliente vigués, Manuel Bárcena Franco, Conde de Torrecedeira, na visita que fixera con outros industriais vigueses á Exposición Universal de París de 1889, centenario da Revolución Francesa, marcado pola inauguración da Torre Eiffel.

Dese nobelo tirou Curty para documentar os primeiros proxectos de Pacewicz na comarca de Vigo, na ampliación e axardinamento do pazo do Conde de Torrecedeira na parroquia redondelá de Cedeira, datados entre 1888 e 1890. Como documentou nas páxinas de Faro de Vigo a primeira visita de Pacewicz a Vigo, instalado durante dez días de setembro de 1897 no Hotel Europa da rúa do Príncipe, no recanto coa do Circo (hoxe Eduardo Iglesias), nos que debeu abordar o estado dos seus primeiros proxectos vigueses: a casa para Joaquín Acuña Soaje, o edificio Bárcena («Hotel Moderno») e a Escola de Artes Oficios encargada por García Barbón. Tres edificios claves, cos que nos anos de entre séculos inicia unha gran actividade construtiva que o levará en 1904 a fixar a súa residencia coa súa dona na cuarto andar da Casa Bárcena e a instalar en Vigo o seu primeiro estudio en Urzaiz 37 na axencia de proxectos do seu amigo Benito Sanjurjo.

Nos paneis desta mostra de rúa, ten particular relevancia a presentación das fachadas emblemáticas de Pacewicz, características do seu eclecticismo internacional de influencia francesa, como a da casa para Paulino Yáñez (1900) da praza de Compostela, un dos edificios vigueses máis notables e fermosos, nos que destacan o seu elegante traxe de granito e a galería de madeira do seu chafrán neogótico. Como chaman moito a atención a planimetría das vivendas de renda da problemática promoción de Benito Sanjurjo na rúa Urzáiz (11-23), nas que rescataba as solucións parisinas para as vivendas de alugueiro. Como atrae a casa de campo de carácter neomedievalista deseñada para Rosendo Silva (1900) na estrada de saída a Baiona, hoxe rúa López Mora, rodeada dunha cúpula vexetal extraordinaria marcada por dúas araucarias centenarias que resisten como símbolo da cidade xardín que Vigo tamén quixo acubillar.

Completan a mostra a lembranza dos cines desaparecidos, o Royalty de Velázquez Moreno, o primeiro cinematógrafo de Vigo, e o Odeón de Urzáiz, así como da súa arquitectura funeraria de Pereiro, onde foron depositados os seus restos até que en 1926 pasaron ao osario xeral, sen que ninguén os reclamase. Un remate humilde en orfandade para quen tanto fixo por engrandecer Vigo como unha cidade europea. Triste paradoxo semellante ao que vivimos coa colocación dun escenario fixo para pequenas actuacións na Porta Sol diante do Moderno, o edificio máis emblemático do arquitecto vigués Pacewicz.

A mostra do arquitecto Palacios

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición sobre o arquitecto Antonio Palacios instalada no Museo do Mar en Alcabre:

No panorama expositivo vigués deste nadal, ademais das mostras pictóricas de Lodeiro na Fundación Laxeiro e de Manuel Quintana Martelo no Marco, destaca a dedicada ao arquitecto Antonio Palacios Ramilo instalada na sala de exposicións temporais do Museo do Mar de Galicia da Xunta de Galicia. Baixo o título «Antonio Palacios. Soños de Modernidade. Compromiso con Galicia», a exposición da que é comisario o profesor de Historia da Arte da USC Jesús Ángel Sánchez García presenta unha escolma razoada da obra do arquitecto porriñés dende a dupla ollada da súa implicación en diferentes frontes de modernización e do seu compromiso coas raíces e as manifestacións culturais de Galicia. Máis de duascentas pezas que sen afán de exhaustividade permiten un percorrido polo amplísimo legado palaciano dende as primeiras obras na súa vila natal (1904), a Fonte do Cristo e as escolas da Fundación Fernández Areal, até as que continuou en Madrid, a cidade onde deixou unha obra máis numerosa e fixou a súa residencia habitual, tamén na que gañou éxitos e recoñecementos polas seus grandes edificios públicos e industriais, como o Palacio de Correos e Telégrafos de Cibeles, o Banco do Río da Prata ou o Círculo de Bellas Artes, e polas obras de infraestrutura comezadas hai un século como as do Metro.

Mostra que, ademais, amosa o vínculo de Palacios coa renovación artística galega e presenta algunhas das súas máis destacadas obras arquitectónicas e proxectos urbanísticos en Galicia (Vigo, Compostela, Ourense, Vilagarcía…), onde sempre mantivo chantado un alicerce dende o seu estudio vigués, quizais a cerna desta excelente exposición, concibida tamén como homenaxe no setenta e cinco aniversario do seu pasamento. Ollada cara á cultura, a arte e ás tradicións construtivas galegas estudada polo profesor José Ramón Iglesias Veiga, o primeiro e máis concienciudo investigador da obra de Palacios, desaparecido hai un ano, que salienta tanto o interese das súas incursións como pintor e ceramista como o compromiso de Palacios coa organización das exposicións de arte galega no Centro Galego de Madrid. Tarefa de divulgación do patrimonio galego e da nosa arquitectura histórica asumida por Palacios nas súas célebres conferencias como as que ditou en Vigo no Círculo Mercantil o 9 de abril de 1930 sobre a casa popular galega, onde foi presentado por Castelao, ou en novembro de 1931, na sociedade La Oliva, sobre as tres igrexas románicas viguesas. Tarefa didáctica asumida tamén nos artigos publicados en Vida Gallega, Faro de Vigo ou El Pueblo Gallego onde con espírito literario presentou as pezas da arqueoloxía megalítica da contorna viguesa.

Na exposición ten relevo de seu a obra de Palacios no Vigo metropolitano, dende as tres grandes pezas viguesas, o Teatro García Barbón (1913-1926), construído co granito branco das canteiras de Castrelos, o edificio da Banca Viñas Aranda (1941) de Marqués de Valadares e o inconcluso mosteiro das Salesas Reais (1941) no barrio da Calzada, até o conxunto das edificacións no Balneario histórico de Mondariz, o Templo Votivo do Mar en Panxón (1932-1937), a escultura monumental da Virxe da Rocha en Baiona (1910-1930), con certo paralelismo á estatua da Liberdade que manda no porto de Nova York, a casa para Sileno (1920) na praia de Lourido, o chalé de Celso Méndez (1932) en Panxón, a Botica nova do Porriño ou a extraordinaria casa do concello do Porriño (1918), aclamada polo poeta Ramón Cabanillas como «unha obra que marcará, por sempre, o comezo do noso rexurdimento artístico».

No entanto, é a extraordinaria Maqueta do plan de Vigo, recuperada en 3D polo CIAG e o alumnado de Fabricación Mecánica do IES Politécnico de Vigo, tras a desaparición hai vinte anos da orixinal en escaiola que acompañou a exposición pública en 1932, a peza central da mostra. Recuperación dunha peza histórica, merecedora de ser conservada no museo da cidade, que concreta as liñas xerais imaxinadas por Palacios ao gusto dos arquitectos de cidades Beaux-Arts para o desenvolvemento urbanístico de Vigo: primeiro en 1908, con motivo da Exposición de Industrias do Mar; despois nas conferencias que ditou en La Oliva en 1919, onde as preexistencias construídas no centro histórico e na ribeira do Berbés apenas tiñan valor; e por último recollidas na zonificación urbana proposta no Proxecto de Ensanche e Reforma Interior da Cidade de Vigo, aprobado pola alcaldía en xaneiro de 1934 e finalmente desbotado en 1937 pola corporación sublevada.

Unha exposición valiosa que reivindica o legado dunha das figuras claves da Galicia da primeira metade do século XX ao tempo que reabre o debate sobre o futuro urbanístico desa cidade metropolitana que quixo ser a Barcelona Atlántica. Visita máis que recomendable ao fermoso museo de Alcabre.

Historia da cidade de Vigo

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a celebrar a publicación de Breve Historia da cidade de Vigo, obra colectiva coordinada por J. Miguel González Fernández, publicada polo Instituto de Estudios Vigueses:

A publicación de Breve historia da cidade de Vigo, o libro colectivo coordinado por J. Miguel González Fernández e publicado polo Instituto de Estudios Vigueses, constitúe un fito na historiografía viguesa como no catálogo de publicacións da nosa entidade de estudos locais. Seguindo o fío diacrónico e cun afán de alta divulgación non exento de rigor, o libro ofrece en case trescentas páxinas as claves sobre as que se alicerza a historia de Vigo e a súa área xeográfica. Un percorrido «Dende o Vigo prehistórico ao do final do Imperio Romano», estudado por Ramón Patiño Gómez e Fernando J. Costas Goberna, que presentan o patrimonio de gravados rupestres, poboamentos castrexos, vilas e instalacións de salgadura romanas. Percorrido continuado polos vieiros pouco coñecidos do Vigo medieval do poeta Martín Codax e das igrexas románicas de Castrelos, Coruxo e Bembrive, enfiados no relato de Elisa Pereira García. Vila amurallada e próspero porto pesqueiro e comercial atlántico, presentada de forma moi documentada e atractiva polo coordinador do volume no capítulo esencial dedicado á Idade Moderna.

Xaora, a cerna da obra é a formación da cidade contemporánea abordada dende as perspectivas da súa evolución histórica (Xoán C. Abad Gallego), demográfica (Elena Durán Rodríguez), económica e infraestrutural (M. Pilar López Vidal), urbanística (Xosé Manuel Souto González) e social e cultural (Ceferino de Blas García). Vigo contemporáneo nacido como cidade (leal e valerosa) tras a Reconquista, episodio bélico que máis alá do seu carácter de mito iniciático, polo mérito de ser a última vila galega en ser ocupada polas tropas francesas e ao mesmo tempo a primeira que de xeito autónomo, grazas ao protagonismo das xentes da súa bisbarra, conseguiu sacudirse da bota napoleónica e comezou o proceso da súa independencia administrativa co señorío que o arcebispado de Santiago exercía dende había séculos sobre ela. Vigo que dende 1836 –coa nova lei de concellos, que crearía os de Vigo, Lavadores e Bouzas sobre o espazo xeográfico da ría e do Val do Fragoso– configurouse como municipio en bisbarra, do que forman parte as parroquias costeiras de Santa María de Vigo, Santiago de Vigo e San Salvador de Teis, penetrando cara o interior do Val do Fragoso, polas agrarias de Santo Tomé de Freixeiro, Santa María de Castrelos e San Pedro de Sárdoma.

Vigo contemporáneo desenvolto ao longo do século XIX como unha cidade portuaria cosmopolita, que medra cos empurróns das súas actividades vinculadas co mar cada vez máis diversificadas, sobre a pesca, a conserva e o tráfico transatlántico. Unha cidade que dende a segunda metade do século XIX duplicou en varias ocasións a súa poboación, construíu un impresionante perfil pétreo no seu ensanche burgués extramurallas, desenvolveu varios sectores industriais e comezou o proceso de transformación da súa morfoloxía urbana de núcleo portuario á actual cidade espallada sobre a ría e o val do Lagares. Acuñouse así o mito do Vigo como cidade puro milagre, como urbe única en Europa polo seu crecemento demográfico, industrial e inmobiliario espectacular en apenas un século, unha proeza colectiva que para os seus defensores pouco tiña que ver cunha historia reducida apenas á Reconquista, as pezas romanas e aos cadros do Museo de Castrelos. Mitos sobre os que reflexiona con ollada e coñecemento amplísimo Rafael Ojea Pérez, técnico superior de Cultura e Educación do Concello de Vigo, no extraordinario prólogo do libro que comentamos; un limiar iluminador que constitúe unha peza de ouro na defensa do patrimonio cultural vigués e no seu coñecemento histórico como alicerce sobre o que construír un sinal de identidade e de orgullo colectivos, en definitiva, un novo «viguismo» asentado na Historia propia.

E nesa proposta de Ojea de identificación sólida co pasado é onde cobra todo o seu valor a publicación desta Breve historia da cidade de Vigo, que actualiza cos criterios historiográficos sólidos dos expertos do Instituto de Estudios Vigueses, achegas bibliográficas de divulgación da historia viguesa como as realizadas por José de Santiago e Gómez (1896), o cronista Avelino Rodríguez Elías, José Espinosa Rodríguez (1949) ou as recollidas naquel Vigo en su historia (1979), obra colectiva coordinada por Álvaro Cunqueiro e Xosé María Álvarez Blázquez. Estudos incrementados de forma exponencial polos membros do IEV, algúns xa falecidos como Lalo Vázquez Gil, Xerardo Sacau, Xaime Garrido, Moncho Iglesias e Gerardo González Martín, entre outros, cuxas monografías contribuíron ao coñecemento do pasado da nosa cidade. Recomendo vivamente esta oportunísima Historia de Vigo e parabenizo ao equipo de autores e autoras do IEV pola súa aposta polo futuro desta nosa cidade milenaria.

Onte 2106: «Calendario Xerais 2021. Mulleres. Llanos»

Non quero que remate o ano sen recomendar o Calendario Xerais 2021. Mulleres. Llanos, outra alfaia desa extraordinaria serie  sobre a memoria fotográfica concibida e editada por Celia Torres Bouzas. Unha colección de referencia na historia da fotografía en Galicia iniciada en 2014 coa publicación da escolma dunha ducia de fotos da viaxe a Galicia que Ruth Matilda Anderson fixo entre 1924 e 1925, introducida por un texto de Manuel O’Rivas. Serie continuada en 2015 con Mariñeiros de José Suárez, en 2016 pola Emigración de Alberto Martí e no 2017 por unha escolma do traballo fotoxornalístico de Magar. Xaora, foi a partir de 2018 cando a serie mudou a ollada para darlle visibilidade ás fotos de mulleres: en 2018 fotografadas por Pacheco, con texto de Ledicia Costas; en 2019 por José Suárez, con texto de Pedro Feijoo; en 2020 polas traballadoras de Massó, con texto de Covadonga López de Prado; e en 2021, por Llanos, con texto de Sabela Fraga Costas.

Cada un destes almanaques protagonizados por mulleres, calendarios fotográficos de parede con formato de 30 x 60 cm, que inclúe festivos e fases da lúa, propón unha ollada cun enfoque feminista sobre a Galicia do pasado século, privilexiando a visibilidade das mulleres no espazo público, sexa nos traballos comunitarios, agrarios, pesqueiros ou industriais, participando nas actividades sociais, políticas, deportivas, culturais ou relixiosas. Unha contribución moi salientable á construción dunha memoria fotográfica alternativa e crítica, capaz de desvelar outro tipo de referentes e de incorporar no relato galego contemporáneo o papel decisivo das mulleres.

Ese é o enfoque escollido tamén para o Calendario Xerais 2021 no que se escolma unha ducia de fotos protagonizadas por mulleres do Arquivo Llanos depositado no Museo Etnolóxico de Ribadavia dende a súa adquisición pola Consellaría de Cultura en 2009. Fotos de tres xeracións de fotógrafos da familia Llanos, a do avó e pai (ambos os dous de nome Francisco) do noso admirado Ángel Llanos, falecido en 2012, instalados na viguesa rúa Elduayen dende 1885. Daquel arquivo extraordinario de máis de 100.000 instantáneas, que documentaron as transformacións da cidade de Vigo ao longo de todo o século XX, neste almanaque tan singular aparece apenas unha ducia das protagonizadas por mulleres.

O almanaque de Llanos convida a que reparemos cunha ollada feminista durante un mes en situacións e acontecementos moi diversos e atractivos: un partido de fútbol feminino no campo de Coia protagonizado por dous equipos de xogadoras belgas (1925); unha mascarada  teatral de entroido; a esculcar no escaparate do Garaxe Americano da rúa García Barbón (1936); a identificar as protagonistas dun paseo pola rúa do Príncipe (1920-1930); a lembrar o que foron as batallas de flores en Policarpo Sanz (1926); a coñecer unha escena do mercado de froitas e verduras na praciña das ostras (fotografía escollida para a portada do calendario); a entrar nunha clase de costura a máquina (1935); unha escena nun lavadoiro do periurbano; unha reunión política ou sindical durante a segunda República; o interior da gardería da conserveira Massó (1950-1960); até finalizar cunha carreira atlética nas Avenidas e cunha «fotoesperanza» protagonizada por unha rapaciña, como símbolo do empoderamento e da construción dos propios relatos por parte das mulleres.

Todos os nosos parabéns a Celia Torres, editora e alma mater deste proxecto editorial precioso e único na edición cultural galega.

O legado de Palacios

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar o Plan Palacios:

Antonio Palacios pasará a historia de Vigo por ser o autor do «Proxecto de Extensión e Reforma Interior de Vigo» asinado no mes de decembro de 1932, aprobado pola corporación en xaneiro de 1934 e anulado en plena Guerra Civil, tras unha dura polémica, en 1937 xa pola corporación fascista. Un documento urbanístico que definía sobre o papel un modelo para o Vigo futuro, entón unha cidade de cen mil habitantes, creando unha cidade marítima ordenada e moderna, disposta sobre o anfiteatro da ría para ser contemplada dende o mar,  capaz de cuadriplicar a súa poboación e integrar o desenvolvemento do espazo rural no seu tecido urbano. O arquitecto porriñés, pretendía converter Vigo na Barcelona do Atlántico, idea dunha cidade portuaria xardín que xa defendera en 1908 e máis tarde na súa conferencia na sociedade La Oliva (1919), convencido de que o futuro de Galicia (nas súas declaracións «patria galega») pasaba polo crecemento das súas tres cidades marítimas (Vigo, A Coruña e Arousa) como motores económicos da Galicia do século XX, posición que o distanciou do ruralismo defendido polo movemento galeguista do seu tempo, onde tiña bos amigos como Castelao, Cabanillas ou Paz Andrade.

Dende o seu estudio do Areal, Palacio deseñou un proxecto para Vigo moi novidoso e audaz tanto polo seu carácter metropolitano, xa que pretendía regular toda a área de influencia da cidade, identificando até vinte cidades satélites na súa contorna (Baiona, Porriño, Redondela e Cangas, entre elas), como pola súa proposta de distribución da cidade interior en tres áreas delimitadas por outras tantas grandes vías de mobilidade e desenvolvemento urbanístico: a Galicia, a Atlántica e a Cornixa. A primeira, unha vía de rañaceos, que supoñía a remodelación total do centro da cidade, incluído a práctica desaparición do que hoxe denominamos Vigo vello, subía dende a estación marítima ao gran Pazo rexional do Castro, pasando por unha nova sede para o concello no Castelo de San Sebastián do Campo de Granada, idea recuperada polas derradeiras corporacións da ditadura. A segunda, corría paralela á ría, dende o estreito de Rande a Samil, e a terceira, subía pola aba do Castro e baixaba cara ás praias. Dúas vías que, a pesar do fracaso daquel plan, desenvolvéronse ás toutiñadas conformando, a primeira, o que hoxe é a avenida Beiramar, e a segunda, a Gran Vía, estendida anos máis tarde nas avenidas Castelao e Europa.

Ademais de anticipar estes grandes viais, o plan Palacios legou outras moitas ideas urbanísticas que non perderan vixencia. A primeira, a necesidade de recuperación e especialización das actividades do borde marítimo, dende o outeiro da Guía, onde Palacios situaba o templo pola Paz, zona na que se deberían desenvolver as actividades industriais, pasando pola zona portuaria do Areal, a pesqueira do Berbés, até a balnearia das praias de Samil a Baiona, para as que o propio Palacios deseñou en 1923 un plan de remodelación. Tamén legou a idea dunha liña soterrada baixo o Castro dende a estación de Urzaiz, alongando o ferrocarril até ás praias, como a dun servizo de transporte marítimo, aproveitando o estreitamento de Rande. Reservaba o porriñés naquel seu Vigo futuro unha zona universitaria, outra sanitaria, outra forestal, que dunha maneira ou doutra irían desenvolvéndose sen respectar o seu criterio ordenado.

Certo é que Palacios legou ao Vigo metropolitano algúns dos seus edificios pétreos máis emblemáticos: o Teatro García Barbón (1926), construído co granito das canteiras de Castrelos e restaurado por Desiderio Pernas en 1984 con algunhas modificacións; o edificio do Banco Viñas-Aranda (1944), en Marqués de Valadares; o mosteiro das Salesas (1942) na Calzada; o templo do mar de Panxón (1937); a virxe da Rocha de Baiona (1912), erixida coma un faro; o hotel sanatorio de Mondariz (1917) ou a Casa do concello do Porriño (1918). Obras todas nas que Palacios amosa a súa reinterpretación dun clasicismo que non renuncia a utilización dos materiais propios do país, o que en palabras do seu primeiro estudoso, o noso admirado Moncho Iglesias, «as dota dunha poética persoal, na que identificamos rastros de Gaudí».

Legado vigués de Palacios que eu sempre identifiquei na maqueta de xeso do seu plan para Vigo, exposta durante a década de 1980 no primeiro andar da casa do concello de Vigo. Mágoa que daquela proeza de xeso para a historia do urbanismo vigués apenas queden os rastros das fotografías dispoñibles na rede, pois semella que a maqueta desapareceu para sempre nalgunha das reordenacións do concello. Terrible paradoxo para unha cidade desmemoriada que só aprecia o seu patrimonio cando desaparece irremediablemente, como esta semana sucedeu cun treito do bulevar cosmopolita daquela vía da Cornixa debuxada por Antonio Palacios.

Onte 2070:«Guía de campo da Galicia Encantada»

Un dos grandes proxectos da cultura galega dos últimos vinte e cinco anos foi a edición e actualización dunha parte do seu patrimonio de literatura oral. Unha iniciativa privada que colleu pulo e visibilidade coa publicación do monumental Dicionario dos seres míticos galegos (Xerais, 1998) a cargo de Xosé Miranda, Antonio Reigosa e Xoán Cuba. Un proxecto editorial de longo alento que os tres mosqueteiros de Lugo continuaron coa publicación da colección de conto popular Cabalo buligán e coa de máis dunha ducia de libros monográficos de mitos, lendas e contos en diversos formatos e coleccións de Xerais. Un traballo etnográfico de recuperación e investigación traballado nas polafías, mais tamén de escritura literaria e de ilustración creativa (velaí o legado visual de Lázaro Enríquez e Noemí López), que nunca será suficientemente valorado polo que supuxo para o noso patrimonio inmaterial.

Dentro deste proxecto histórico, de idéntica transcendencia ao da conservación do patrimonio do románico popular ou de calquera das nosas catedrais, incríbese o traballo que Antonio Reigosa ven realizando dende o mes de marzo de 2005 como creador e coordinador de Galicia encantada, a enciclopedia da fantasía popular de Galicia en internet. Un proxecto pioneiro de edición colaborativa en liña que en 2015, coincidindo cos seus dez primeiros anos, fixose libro de papel (e tamén ebook), baixo o título Galicia Encantada. O País das mil e unha fantasías. Unha iniciativa que agora recunca, con motivo décimo quinto aniversario da web, cun segundo volume, Guñia de campo da Galicia Encantada. Dos seres míticos e dos lugares que habitan. Con caracterñisticas de edición semellante ao primeiro, Reigosa escolma aquí máis dun cento de relatos que descubren mitos ou lendas vinculadas a lugares singulares por razóns históricas, arqueolóxicas, naturais ou culturais, e tras dos que se agochan crenzas e ritos de todo tipo.

En vinte dous capítulos temáticos, Reigosa ofrece unha viaxe fascinante polos territorios da Galicia encantada: cocos e asustanenos, a morte, cousas de demos, lendas urbanas, extravagantes célebres, fenómenos, míticas, nubeiros, casas encantadas, remedios de medicina popular, pontes, santos e milagres, tesouros, mitoloxía dos animais, augas e plantas, orixe dalgúns topónimos… Un libro de vontade colaborativa, como o espazo web da súa orixe, froito das achegas de máis de oito informantes de todas as xeografías galegas, inserido nese labor colectivo de enorme transcendencia cultural de recuperación, coñecemento, coidado e difusión do noso patrimonio inmaterial, un dos eixos esenciais na preservación da nosa lingua e da nosa cultura. Mais tamén é un libro de espírito inequivocamente narrativo e literario, unha gozada para ler e compartir a lectura. Parabéns a Reigosa por este enorme e magnífico labor.

 

Onte 2027: Lirio do Xurés

Entre os descubrimentos da nosa visita á Serra do Xurés o que máis me impactou foi a beleza do lirio do Xurés ou lirio do monte (Iris boissirei), un endemismo deste espazo natural, do que hai algunhas testemuñas tamén no Monte Pindo. Desque vin unha fotografía desta planta na visita o centro de interpretación da flora do Parque Natural do Xurés na porta de Lobios non teño dúbida que debería constituír a insignia desta Reserva da Biosfera Transfroiteriza.  Planta bulbosa, considerada especie ameazada, ten a singularidade de que cada talo fica rematado nunha soa flor de cor violácea, con divisións externas  cunha flor central amarela e pelos tamén desta cor. Unha marabilla, unha beleza.

Lirio do Xurés é tamén o nome dunha asociación sen ánimo de lucro nacida coa intención de dinamizar e impulsar a comarca do Xurés dende os principios de conservación da súa cultura e natureza. Organiza actividades como rotas fotográficas e de ecotursimo que axudan a coñecer, dinamizar e a pór en valor un territorio esquecido do mundo rural que como a flor do lirio do Xurés constitúe outro tesouro galego agochado.

Lirio do Xurés, unha marca con futuro.

O legado de Belgrano

Dediquei o artigo do domingo en Luzes á venda do Centro Gallego de Bos Aires:

O caso da venda do Centro Gallego de Bos Aires, situado en Belgrano 2189, explicouno Xosé Manuel Pereiro nunha das súas crónicas hiperbóreas (marabillosas) en CTXT. Abonda con reiterar ao seu relato que coa a posible venda do Centro por corenta e poucos millóns de euros á Fundación Favaloro e ao grupo sanitario español Ribera Salud perigaría o control galego dunha parte esencial do patrimonio da diáspora galega do século XX. Un edificio tesouro onde está instalado o Teatro Castelao, o cuarto 202, onde morreu Daniel, e o panteón social que acubilllou o seu corpo até que foi levado á Galicia territorial. Unha institución sanitaria, hoxe en devalo, mais que atendeu durante décadas a unha parte da comunidade galega, capaz de conservar un arquivo sonoro e audiovisual, a biblioteca Manuel Murguía de máis de vinte mil volumes, boa parte de libro galego, e unha sala de exposicións bautizada co nome de Isaac Díaz Pardo. Un centro que, ademais, constitúe en si mesmo unha das nosas primeiras pinacotecas, onde se expoñen algúns dos cadros insignia da pintura galega do século XX: “A familia do cego” de Castelao, “Nacemento” de Díaz Pardo, “Feira de Ourense” de Colmeiro, “A sesta” de Maside, “Contos de nenos” de Laxeiro, “Emigrantes” de Seoane, entre moitos outros.

Como sinalou Pereiro no seu fermoso artigo gárdase alí “a memoria da pobreza, a dignidade e o exilio” da colectividade galega que foi construíndo durante 110 anos coas súas achegas, tinguidas de orgullo e amor á Terra, unha mutualidade de socorro mutuo para atender a saúde dos seus, ao tempo que forxou un legado para preservar a súa cultura e identidade. Descoñecemos se existe unha alternativa á venda “inevitable” da histórica institución, intervida hoxe polo Estado arxentino, tanto no que atinxe a xestión sanitaria da súa mutualidade médica, o que pon en risco a atención dos varios miles de usuarios, boa parte deles maiores, como na conservación deste patrimonio tan valioso da Galicia emigrante. Como semella que diante de situación tan crítica do Centro de Belgrano non pode continuar calada a Xunta de Galicia que, desde que goberna Alberto Núñez Feijoo, se foi desfacendo dun problema do que algúns membros da colectividade a fan responsable.

Xaora, semella sensato que a conservación en mans da colectividade galega do legado asociativo e cultural de Belgrano 2189 fose unha condición sine qua non para aceptar a venda do histórico edificio e da mutualidade médica. Unha solución que desbotaría de raíz a posibilidade do traslado do legado cultural a Galicia como propuxo esta semana o BNG, cremos que de forma tan entusiasta como pouco meditada. E hai razóns abondas que aconsellan que este legado cultural e histórico da Galicia non territorial, conformado durante décadas polas angueiras da colectividade da diáspora en Arxentina, continúe sendo un corpus único que debe ser alí protexido, conservado e posto en valor, como expresión da identidade, da memoria e do orgullo das diversas xeracións da colectividade galega. Esta é a solución que se lle deu en Bos Aires a importantes legados culturais como o italiano ou alemán, e na que podería afondar o caso galego.

E iso non elude de maneira ningunha a responsabilidade e a implicación da Xunta de Galicia neste tema, xa que non pode deixar de asistir sanitariamente a uns compatriotas nin deixar ao chou o que poida suceder cunha parte do patrimonio cultural galego, a pesar de que non forme parte da Galicia territorial. Nada do que poida acontecer nas comunidades galegas da diáspora, tanto as da emigración como as do exilio, pode resultarlle alleo á Xunta de Galicia, ás propias deputacións provinciais como ao propio Gobierno de España.

O que suceda co legado de Belgrano 2189 marcará nos vindeiros anos a forma de entender os conceptos de emigración, galeguidade e, mesmo, de Galicia como comunidade extraterritorial. Unha cuestión política de primeira orde que entra a forma parte da axenda pública galega.