«La Cristina», papeleira de Lavadores

/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a «La Cristina», a primeira papeleira viguesa:

O 30 de marzo de 1862 inaugurouse «La Cristina», a primeira fábrica de papel continuo de Vigo, producido con pastas químicas e procedementos mecánicos, concibido para impresión tipográfica, un dos fitos da nosa historia como cidade industrial e do libro. Estaba instalada no lugar da Bouciña, no concello de Lavadores, ao pé da fervenza de Barreiro, onde se construíron hai pouco as chamadas «Pasarelas do Lagares», que salvan os trinta metros de altura existentes no río con respecto á Poza da Serpe. Unha edificación de catro andares e muro de cachotería, presidida no frontispicio da fachada por un «C» entre polas de loureiro, símbolo da vitoria.

Proxecto fabril promovido dende 1860 polo emprendedor e comerciante camerano Norberto Velázquez Moreno, creador do primeiro teatro de Vigo (1832-1880), na praza da Princesa, das primeiras construcións do lazareto da illa de San Simón (1842) e da casa de baños da Laxe (1860), a quen a morte chegou antes da apertura da papeleira, da que se encargou o seu fillo Norberto Velázquez Coppa, que chegaría a alcalde ocasional en 1863 e 1869.

Sería, porén, o enxeñeiro francés Alfred Motteau, procedente de Angulema, bo coñecedor do procedemento de fabricación deste papel enrolado de pezas de 20 a 30 metros, que substituía as follas soltas, quen se ocuparía da dirección técnica dun proxecto que pretendía producir 250.000 toneladas de papel por ano. Un procedemento no que utilizando calor, presión e un ph ácido ou alcalino disgregaba a madeira en partículas aptas para a formación do papel, o que substituía a produción tradicional nos vellos batáns instalados nos ríos. «La Cristina» contaba coa maquinaria axeitada para acometer este proceso, ademais de dependencias como sala de caldeiras de vapor, ventiladores, trituradoras, separadoras de farrapos, sala de satinado e mesmo de empaquetado.

Chama a atención que os principais accionistas fosen tres xornalistas, editores e impresores vigueses: Ángel de Lema e Marina, dono dunha imprenta na rúa Oliva nº 1 e director de Faro de Vigo, periódico bisemanal conservador do que fora fundador o 3 de novembro de 1853; Juan Compañel, dono da imprenta na rúa Real 14, director de El Miño, fundado en 1857, xornal de liña rexionalista e progresista, sucesor obrigado de La Oliva; e Miguel Fernández Dios, impresor radicado na praza da Constitución, onde vendía papel de Tolosa, que en 1873 fundaría La Concordia, xornal de tendencia liberal e provincialista, o primeiro diario de Vigo, que competiría durante cinco décadas con Faro de Vigo, que pasaría a diario en 1879. Tres xornalistas que competían, mais que, como sinala Xurxo Martínez González, o mellor coñecedor do Rexurdimento en Vigo, se asociaban para poder contar con papel de fabricación local. Cooperar e competir, un modelo de modernidade industrial, que logo utilizarían os empresarios da conserva, onde se poñen por diante os intereses comúns sobre as diferencias da concorrencia.

Utilizado o papel cristino na impresión dos xornais dos accionistas, Faro de Vigo e El Miño, a empresa constituía para Compañel «unha exaltación de progreso», símbolo «da prosperidade e grandeza de Galicia», como do «espírito asociativo patrio», foino tamén na publicación en 1862 do primeiro volume do Diccionario de escritores gallegos de Manuel Murguía, como Compañel fixo figurar na páxina inicial. Como é probable que tamén fose utilizado en 1863 cos libros que lle publicou a Rosalía de Castro  Cantares gallegos e A mi madre, mágoa que o editor compostelán non deixara constancia.

«La Cristina» como papeleira pechou arredor de 1865, mantendo a propiedade do edificio outro dos socios, Antonio López de Neira e Freire, industrial monfortino casado en Lavadores, propietario dun almacén de coloniais, petróleos e unha fábrica de chocolate, pioneiro na utilización da electricidade e o teléfono (1887), que chegaría a ser deputado conservador ligado a Elduayen, alcalde (1887-1891) e presidente de deputación (1907). López de Neira, despois de utilizar o edificio como almacén, vendeullo en 1910 aos conserveiros Curbera, que o utilizaron para o desestañado de follas de latas usadas, que reciclaban envases de La Artística e La Metalúrgica.

O edificio de «La Cristina», a pesar de estar catalogado no PXOM, merecería o seu recoñecemento como Ben de Interese Cultural (BIC) tanto polo seu carácter de papeleira como desestañadora, mostra da pioneira industria viguesa. Como tamén se bota en falta nas Pasarelas do Lagares, un espazo fermoso por descubrir para a maioría da cidadanía, un sinal informativo da edificación como da canalización da auga utilizada pola papeleira. En todo caso, recomendo a visita a este espazo e a seguir os tres quilómetros de sendeiro do Lagares até a Avenida de Madrid, canto menos.

Vigo desde o aire

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo as primeiras fotografías de Vigo tomadas dende o aire:

Foi o fotógrafo Pacheco quen o 10 de setembro de 1927 tirou as primeiras fotografías de Vigo dende o aire. Foi desde o Marabú, un avión da marca Junkers da Unión Aérea Española, que podía ser transformado en hidroavión, tripulado por José María Ansaldo e polo mecánico Mario Álvarez, que despois de catro horas de voo dende Madrid aterrou na praia de Ghaifar en Panxón. Entre os catro pasaxeiros viaxaron o marqués de Quintanar, presidente da compañía aérea, e José Espinosa, un dos seus empregados, que pretendían estudar as condicións da aterraxe co fin de establecer unha liña aérea entre Ferrol e Lisboa, con escalas na Coruña, Vigo e Porto, que puidese enlazar cos avións da liña Lisboa, Sevilla Madrid que xa explotaban. Proxecto co que simpatizaban as elites viguesas que consideraban que un servizo aéreo dese carácter acrecentaría o comercio e o turismo en Vigo e no seu «hinterland», termo que daquela se utilizaba para a área de influencia do porto e da cidade; o que non impedía que naquela altura o programa das infraestruturas viguesas fose o ferroviario, cuxa prioridade era a liña do Atlántico, cuxo traxecto reclamado era A Coruña-Lisboa. O que despois de case un século se continúa facendo.

Sabemos que ao día seguinte o Marabú efectuou dous voos sobre Vigo, sendo o fotógrafo Pacheco convidado a ocupar unha das catro prazas dispoñibles. Viaxe que lle permitiu ao afouto reporteiro fotografar dende o aire o perfil portuario de toda a beiramar: as liñas de atraque gañadas ao mar no Areal, as avenidas de Cánovas del Castillo e Montero Ríos cos seus novos peiraos, a Ribeira do Berbés e a súa Lonxa, onde xa estaba previsto o recheo para instalar o porto pesqueiro. Vistas que foron publicadas no libro Vigo en 1927 da editorial P.P.K.O., dirixida polo editor José Cao Moure, que contribuíron por primeira vez a identificar no skyline que debuxan as edificacións pétreas do ensanche e as súas novas avenidas, tomadas dende a ría, como a imaxe máis atractiva do Vigo moderno, a semellanza de Nova York. Hipérbole utilizada polas elites do viguismo de hai un século para salientar o emprazamento estratéxico da cidade, situada no paralelo 42 (en realidade, N 42º 13’ 58,2’’), o mesmo ca Nova York, cidade distante 2.910 millas. A grande oportunidade sería funcionar como ponte peninsular sobre os tres grandes portos mundiais do momento Hamburgo, Londres e Nova York. E para iso había que darse a coñecer.

Outros famosos voos fotográficos sobre a ría e a cidade foron as dúas campañas dos voos americanos de 1945 e 1956, contratados polo goberno de Franco ao Army Map Services dos Estados Unidos coa intención de fotografar todo o territorio para así trazar mapas e planos. As imaxes foron realizadas cunha escala 1:33.000 e a unha altura de cinco mil metros, sendo o segundo tecnicamente máis preciso. Estas ortofotografías, que poden ser hoxe consultadas na web de Información Xeográfica de Galicia, constitúen un documento excepcional para coñecer de forma detallada o Vigo de hai seis ou sete décadas, sobre todo no perfil litoral anterior os recheos portuarios, nos que aínda aparecen a praia de San Sebastián e o Campo do Gas, onde se abriu a rúa Torrecedeira e as súas paralelas. Outrosí sucede con Bouzas, onde apenas se identifica unha liña de peirao. Como sobre todo se ven os eidos agrícolas de Teis, Travesas, Coia antes de iniciarse o proceso de urbanización coincidindo coa instalación da Citroën na terra das abeleiras. Documento fotográfico excepcional, no que se divisa perfectamente a coroa vexetal dos sete outeiros que cinguen a cidade, por ventura, aínda conservados nas terras do Fragoso.

Coa década dos sesenta apareceron xa con frecuencia vistas aéreas, como as tomadas por Fotografía Aérea e Terrestre S.L. no propio aeroporto de Peinador, dispoñibles no Arquivo Dixital de Galicia. Como a partir de entón foi frecuente o traballo de vistas da cidade dos excelentes fotógrafos do Faro de Vigo como Magar e as súas viaxes pioneiras en avioneta, Barreiro, Siorty, Cameselle, de Arcos ou de Ricardo Grobas. Particular importancia neste eido tivo o coleccionable Vigo y su Ría: miradas aéreas (Faro de Vigo 2004) fotografado por Nardo Villaboy, vinte anos despois libro xa de referencia do tecido urbano e dos seus arrabaldes a comezos do século XXI. Obra prologada por X.L. Méndez Ferrín co título «Vigo é moito máis ca Vigo» no que o autor do «Testamento do ghebo» salienta que Vigo non debe ser considerado como unha cidade senón como unha bisbarra: «Vigo é unha exposición permanente, a escada reducida, da realidade de Galicia: mar, agricultura, gandaría, natureza salvaxe, pesca fluvial e marítima, areais, illas, industria, comercio…» Dende hai un século, Vigo desde o aire é moito máis ca Vigo. Se poden, vexan as fotos que o testemuñan.

Chasco

/en , , , , , , , , /por

O dicionario da Academia Galega define a palabra desilusión como a carencia ou perda da ilusión que se tiña posta en algo ou alguén, sinalando como os seus sinónimos: chasco, decepción, desencanto ou desengano. Substantivos todos, que cos seus matices e precisións de cada un deles, serven para expresar o que sucedeu a tarde do sábado en Balaídos, cando o Celta de Claudio Giráldez foi derrotado por dous a cero polo Espanyol de Manolo González. Todo un chasco, sufrido xusto no momento no que o resto dos marcadores xogaron ao favor dos nosos, cando parecía que  se poderían consolidar as mellores opcións de loitar por unha clasificación europea despois de nove temporadas de ter xogado con Eduardo Berizzo no banco a inesquecible semifinal da Europa League en Old Trafford. Unha decepción encaixada con respectuoso silencio, inesperada polos case vinte mil celtistas sorprendidos por unha das máis frouxas actuacións dos seus. Unha cativa desilusión que, a pesar, de non mudar a envexable sétima posición, deixa un sabor agre, que rompe unha xeira fantástica de oito partidos sen perder, ás portas do Tourmalet das tres vindeiras xornadas: Barcelona, Vilarreal e Madrid.

Quedou claro que a Giráldez non lle senta ben enfrontarse ao seus colegas galegos. Se xa recibiu unha lección na pizarra de Diego Martínez, esta vez foi a de Manolo González, o míster de Folgoso do Courel, excondutor de autobús, deses galegos formados en Cataluña orgullos de conservar a lingua, como amosou na sala de prensa. Manolo deu un recital do que é nadar e salvar a roupa, un exercicio de prudencia e afouteza, diante dun vacilante Claudio que sorprendeu que no seu once inicial só incorporase a novidade de Hugo Sotelo na condución do xogo. Manolo deixou que os de Claudio se empachasen de balón, para quedarse coa tallada dos goles, aproveitando dous erros defensivos celestes, certo é que facilitados pola lesión muscular prematura de Starfelt, que resultaría decisiva. Abondou para os de Manolo agardar organizados en bloque baixo, onde gañaron a maior parte dos duelos, para que chegasen as súas dúas únicas oportunidades noutros tantos erros defensivos celestes pola banda esquerda. Por aí chegou o primeiro dos goles, tras un colapso masivo da cobertura local, onde erraron de forma consecutiva Carreira, Javi Rodríguez e Marcos Alonso, todos os tres moi por baixo de actuacións anteriores, que facilitaron que Roberto no 28’ marcara o primeiro dos seus tantos.

Había tempo para a habitual remontada, polo que a bancada acolleu o gol con escasa preocupación. Erro de percepción no que caeu tamén Claudio que non reaccionou até despois do descanso, cando introduciu a Moriba por un Sotelo encollido nun momento no que o equipo máis precisaba a intelixencia en movemento que lle sobra. Mágoa que unha nova perda, nun fallo de Carlos Domínguez no 60’, fose o agasallo que Roberto buscaba para marcar o segundo. E nin sequera foron eses erros inadmisibles os causantes da derrota, que atribúo máis a unha estraña ausencia de talento atacante, que afectou de forma xeneralizada a todo o conxunto, dende as figuriñas emerxentes, Carreira e Alfon, que non se atreveron coma noutras ocasións. Confusión compartida polos habituais cerebros celestes, Mingueza situada na esquerda, que pouco deu de si alí, ademais de tirar os saques de recanto con escaso perigo; como foi pobre a actuación de Aspas, coa excepción dun xutazo soberbio, pouco despois do descanso, salvado in extremis por Joan García nunha intervención decisiva, xa que pouco despois o seu equipo marcaría o segundo, pechando practicamente o partido.

Certo é que Claudio intentou poñer remedio a esta apatía, tirando do talento de Fer López que substituíu a Aspas, faltando media hora, o que fixo gañar coherencia ao xogo do equipo. Fer deulle un novo argumento ao partido, conseguiu abrir os espazos interiores que até entón pecharan tan ben os de Manolo, o que permitiu algúns remates dende a frontal como un de Alfon, que obrigou a outra enorme parada do gardameta catalán. Foi tamén Fer que dende a frontal da área enviou un pexegazo ao traveseiro, no que foi un dos mellores lances do partido, protagonizado por quen só con vinte anos está chamado xa a liderar o xogo e o propio equipo. Poucas veces, como na derrota do sábado, púxose en evidencia a entrega da testemuña de Aspas a este dianteiro estilista no que o celtismo xa deposita todas as esperanzas de relevo do capitán, que saíu anoxado do terreo de xogo cando foi substituído, xenio e figura. Como foi unha mágoa que non entrase antes Williot que meteu o picante que faltaba, cando os visitantes defendían un resultado no que lles ía a permanencia.

A derrota foi apenas unha desilusión á que o celtismo está afeito, apenas unha pedra na roda dunha tempada magnífica que é inevitable abra expectativas para optar a clasificarse entre os oito mellores, entre os que polo momento está o Celta. Unha mala tarde nunha tempada celeste excelente nunha clasificación moi igualada, na que, iso é o mellor, todo queda aberto. Quen nos di que non poidamos sorprender no Olímpico a vindeira semana?

Publicado en Faro de Vigo: 14/04/2025

Lagares e outros ríos do Fragoso

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao río Lagares:

O concello de Vigo esparéxese sobre o Val do Fragoso, bacía vertebrada polo Lagares, o río por excelencia de Vigo. O Lagares nace entre as brañas de amieiros, salgueiros e bidueiros situadas por riba da Lagoa Mol, a 250 metros de altura, no lugar da Retorta, entre as mesetas da viguesa parroquia de Cabral e a redondelá de Vilar de Infesta, dentro das instalacións do Areo Club en Peinador. Dende alí percorre de leste a suroeste 17,5 quilómetros até chegar á Foz de Samil, despois de atravesar nove das vinte e catro parroquias dos que foron os concellos das terras de Fragoso.

Recibe augas o Lagares dunha rede de afluentes, ou veas fluviais de maior ou menor entidade, que na marxe dereita son: o Cernade, o Regado do Rial, o Cambeses, o Bagunda e o Campelos. Afluentes que conforman na marxe esquerda un mapa fluvial entupido polo ríos Grileira, Becerreira, Rego Sameiras, e, sobre todo, polos catro principais do Lagares: o Eifonso, o Barxa, o Rego Pereira e o Regueiro de Rega. Tendo á súa vez o río Eifonso un tributario principal, o regato de Riomao, que conta cunha pequena fervenza no seu curso alto. Mentres que o Barxa conta con tres: Rego de Quintián, Rego de Lavadouros e Regueiro de Senra. Como o río Rego conta con catro: o Rego de Presa, o Regueiro de Cartas, o Rego do Freixo e o Río Seco.

Nomes dos ríos do nos mapa fluvial, que ofrece un patrimonio de topónimos e microtopónicos, aínda vivos, estudados por Edelmiro Bascuas e nos que afondou Iván Sestay Martínez, autor da extraordinaria serie de libros Toponimia do Val do Fragoso, especialmente nos volumes I, dedicado a Coia (2008) e IV, a Sárdoma e Freixeiro (2015), publicados  pola Universidade de Vigo e o Servizo de Normalización Lingüística do concello de Vigo. Lagares que deberiamos chamar río Sárdoma, o topónimo máis acreditado na documentación histórica. E como salienta Iván Sestay este río maior do Fragoso careceu tradicionalmente dunha denominación unitaria, sendo recoñecido segundo o barrio ou freguesía pola que pasase: río Sardomela en Cabral, río de Vilar en Lavadores, río de Cambeses, río de Sárdoma (documentado antes do século XVI) en Freixeiro e Sárdoma, río de Gandariña ou río de Lagares en Coia, de onde colle o seu nome dunhas terras, xa consignadas en 1752 no catastro do Marqués de la Ensenada. Hidrónimo, que proporcionou nome a toda unha parroquia, a de Sárdoma, que Sestay considera existe dende hai milenios, de carácter prerromano precelta, que significa “o fluxosísimo”, “o que moito flúe” ou de “moita corrente”.

Río Lagares ou Sárdoma, que tanto ten, que primeiro percorre a parroquia de Cabral, onde no seu curso alto recibe o nome de Sardomela, o que é o normal nos ríos de nomes prerromanos. Numerosos muíños, hoxe en desuso, aproveitaron aí a forza río, que no lugar de Chan das Rás florece, de febreiro a marzo, o endemismo vigués narcissus cyclamineus, a coñecida flor amarela en forma de trompeta.

Despois, pasa pola parroquia de Lavadores, onde os rápidos de Coutadas e Raposeira son unha marabilla visual, para descubrir a fábrica de papel continuo «La Cristina», situada sobre outro pequeno afluente, o río Barreiro, fundada en 1862 por Norberto Velázquez Coppa, onde se fixo durante uns anos o papel que utilizaba a imprenta de Juan Compañel ou de Faro de Vigo. Primeira industria instalada no Lagares, contaba con caldeiras de vapor, trituradoras e outra maquinaria. Actividade industrial desta edificación de catro plantas sobre o río que continuaría como secadoiro de bacallao ou fábrica de lata.

No curso medio, o río recibe en Sárdoma as augas do Eifonso, curso onde se conservan en Bembrive as fragas autóctonas en mellor estado do concello e unha interesante fervenza. A seguir, continúa pola parroquia de Castrelos, onde recibe as do Barxa; atravesa a finca da marquesa e pouco máis adiante corre canalizado desde 1928, para facilitar a construción do estado de Balaídos, e soterrado baixo a grada de Río, o que supuxo o abandono do seu paso pola ponte medieval, unha das dúas pontes sobre o Lagares, xunto a de Sárdoma. Remata o seu percorrido o río polas parroquias de Matamá, Comesaña, Coruxo e Navia, onde conforma unha grande xunqueira, refuxio de aves acuáticas, antes de perderse na ría.

O que foi vertedoiro de inmundicias industriais e domésticas durante décadas, está sendo sometido a unha profunda transformación na procura de restablecer o seu equilibrio e convertelo nun espazo de lecer, seguindo o trazado do sendeiro que une as pasarelas do Lagares en Lavadores, un espazo de visita moi atractiva, coa desembocadura do río no Cabo da Foz. Un espazo público que o novo Plan Xeral ampliará de forma considerable coa pretensión de converter este eixo fluvial das terras do Fragoso no terceiro grande parque vigués, despois do Castro e Castrelos. Que o vexamos!

Sen bibliotecas públicas

/en , , , , , , , , , , , , /por

Sendo capital editorial de Galicia dende hai 75 anos, Vigo padece unha grave carencia bibliotecaria. Con apenas dúas bibliotecas públicas, a Juan Compañel (1995), no edificio Ferro, xestionada pola consellaría de cultura, e a municipal Xosé Neira Vilas (2011), no barrio do Calvario e de xestión privada, Vigo padece un inédito negacionismo bibliotecario das autoridades locais que identifican as salas de estudo con acceso a Internet, sen libros nin outros fondos, coas bibliotecas públicas. Doutrina coa que se abriron os espazos de estudio do Auditorio e de Navia, que cumprindo un valioso servizo público a estudantes e opositoras, non poden entenderse de xeito ningún coma bibliotecas. Abonda con consultar o dicionario da Academia para saber que «unha biblioteca é un conxunto elevado de libros destinados á lectura do público», ao que cómpre engadir o seu carácter interxeracional e  a súa responsabilidade no fomento da lectura. Carencia que podería ser mitigada pola apertura dunha Biblioteca Pública do Estado, prometida dende hai dúas décadas polo ministerio de cultura, que por liortas entre Concello e Xunta, que por desgraza continúan, nunca acaba de arrincar. O de Vigo sen bibliotecas é unha anomalía que, por desgraza, desmerece a calidade de vida da propia cidade. Conviña revisala.

Publicado en A Movida, abril 2025.

Males de altura

/en , , , , , , , /por

O Celta de Marian Mouriño deulle en quince meses unha volta ao carpín da xestión do club que o seu pai levou en dezasete anos. Xirou 360 graos o proxecto deportivo, cesando ao sobrevalorado Benítez e apostando por Claudio Giráldez e o seu fútbol académico de canteira. Reorientou a comunicación, alicerzándoa sobre o éxito do himno da Oliveira de cen anos, o seu emprego inclusivo do galego e unha presenza creativa nas redes sociais, onde conta con máis de nove millóns de seguidoras en Tik-Tok (cifra asombrosa), dous millóns e medio en Facebook ou máis de medio millón en IG, que abriron o celtismo ao mundo. Desbloqueou as relacións co concello, que está deixando irrecoñecible aquel vello Balaídos, transformado nun fermoso coliseo ao xeito británico, e intenta unha saída negociada para o proxecto da cidade deportiva de Mos.

Porén, a dona do club non foi capaz de mitigar algunhas doenzas crónicas na historia celeste, dende eses incomprensibles hábitos deportivos de resucitar na competición aos que máis necesitados están ou a de que se cargue a atmosfera do club con conflitos institucionais, xusto cando mellor rula no deportivo. Males de altura, como os que sofren os montañeiros reducindo o seu nivel de osixeno en sangue, como o provocado esta semana polo apartamento fulminante de José Gainzarain e de Sonia García das súas responsabilidades como primeiros xestores corporativos e financeiros do club, tras o que non fai falta ser o inspector Caldas, se oculta un modelo distinto do que propiedade e os profesionais entenden como xestión óptima dunha sociedade anónima Deportiva (con maiúscula).

Como malestar provoca no celtismo informado o divorcio entre o club e a Asociación de Fútbol Afeccionado de Vigo (AFAVI), que hai pouco denunciou o incumprimento económico do convenio asinado en 2022 polo club e a súa fundación. Un conflito de calado, tanto pola importancia das cantidades reclamadas pola entidade presidida por Daniel Costas, como pola seria dificultade de renovar un acordo que finaliza o 30 de xuño, e do que todo indica que a actual dirección deportiva pretende desfacerse. Confrontación sobre o modelo de canteira celeste, que supoñería prescindir da actual achega formativa de 19 clubs modestos que traballan con 4.000 rapaces e rapazas, canteira viguesa da que saíron xogadores como Jony Otto, Rubén Blanco, Brais Méndez, Gabri Veiga ou máis recentemente de Fer López.

Mal de altura que sufriu a noite do luns co empate insuficiente coas Palmas, que non certifica a permanencia automática, pero mantén a igualdade da pelexa co Raio e o Mallorca como principais rivais para a praza da Conference League 25/26. Estado de vertixe que non afectou tanto a calidade do xogo defensivo e atacante, moi superior na primeira parte, como no acerto na definición, que tivo dúas veces na biqueira o infatigable Borja Iglesias. Iso si, coa excepción de Alfon, autor do gol celeste no tempo engadido da primeira, unha valiosa alfaia nun partido memorable do extremo albaceteño, aposta persoal de Giráldez, sen dúbida, un dos mellores e máis regulares celestes da tempada.

Mal de altura que afectou a propio Claudio superado na pizarra táctica polo vigués Diego Martínez Penas, o máis recente seleccionador da Galega, bo coñecedor do Celta que nos primeiros corenta e cinco minutos pechou as bandas celestes defendendo de forma compacta e ordenada. Batalla táctica que tivo o seu lance principal cando o míster visitante mudou coa reanudación a súa liña de tres centrais, deixando no vestiario a Bajcetic, outra valor da canteira celeste, propiedade do Liverpool, a quen Alfon toleara ao xeito Nolito. Co paso á defensa convencional, os canarios tardaron tres minutos en empatar nunha gran xogada de McBurnie finalizada por Moleiro. Claudio quedou obrigado a mover pezas, deu entrada a Beltrán, que contribuíu a achegar máis continuidade, e a Aspas, que ofreceu moi pouco. Con todo, os celestes gozaron novas oportunidades, clarísimas a do pase de Carreira que non atopou rematador, a de Moriba, que quedou asustado a porta baleira, ou o xutazo soberbio de Marcos Alonso despexado polo porteiro insular, que substituíu a Cillesen, gravemente lesionado nun choque con Borja.

E como é adoito, un despexo insuficiente de Starfelt nun ataque illado, foi aproveitado por Fabio Silva para superar a Guaita cun xute entre as pernas. O silencio cortouse no estadio, roto apenas pola festa dos seareiros e banco amarelo. Outro das clásicas celtadas do anfitrión amable! Por ventura, o VAR acudiu ao rescate dos de Aspas, dando por bo un empate que deixaba as cousas como estaban, nunha xornada na que todos xogaron  para nós.

Con corenta puntos e faltando aínda nove datas, a permanencia está feita, e o Celta de Claudio, a pesar do seu estraño mal de altura, ten a obriga de pelexar polo máximo. A iso enfróntase en Mallorca o sábado e despois co Espanyol de Manolo Gónzalez, outro gran adestrador galego, ex-condutor de autobús, formado como míster en Cataluña. Dúas oportunidades, que despois de retrasar un paso, poden permitir un novo salto. Upa, Celta!

Publicado en Faro de Vigo: 02/04/2025

Ilumina de azul

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a celebración do Día Mundial do Autismo:

Mañá, 2 de abril, coincidindo coa data do nacemento de Hans Christian Andersen, celébrase o Día Internacional do Libro Infantil e Xuvenil, coa intención de promocionar a lectura e os mellores libros entre a infancia e a mocidade. Celebración promovida pola Oficina Internacional do Libro Infantil e Xuvenil (IBBY), da que forma parte Galix, como sección galega, coa mensaxe «Fame de palabras» na que o escritor esloveno Peter Svetina reclama a lectura de poemas e contos. Efeméride literaria que coincide co Día Mundial de Concienciación sobre o Autismo, creado polas Nacións Unidas en 2007 coa intención de concienciar e sensibilizar a sociedade sobre a realidade das persoas con Trastorno do Espectro Autista (TEA) e contribuír ao exercicio efectivo dos seus dereitos.

Coincidencia afortunada que une cada dous de abril á cultura da diversidade do libro infantil coa causa da visibilidade das persoas con autismos e da procura da súa inclusión efectiva en todos os eidos da vida social. Celebración que a federación de asociacións Autismo Galicia celebra coa campaña de sensibilización e reivindicación #Somos Infinitos, representada pola imaxe do infinito coloreado con todas as cores do arco da vella, coa intención de salientar a enorme diversidade e singularidade do espectro dos autismos.

O trastorno do espectro autista (TEA) é unha condición do neurodesenvolvemento que afecta á configuración do sistema nervioso e ao funcionamento cerebral. Preséntase de moi diversas formas en cada persoa, pero todas, en maior ou menor intensidade, comparten dificultades no desenvolvemento de habilidades sociais e comunicativas e presentan un comportamento inflexible e intereses repetitivos. Dificultades na reciprocidade social e emocional de orixe neurobiolóxica que caracterizan a estas persoas, como a súa grande diversidade no desenvolvemento adaptativo e á capacidade de comunicación e desenvolvemento da linguaxe, tanto no eido fónico-fonolóxico como pragmático.

Razóns polas que o doutor vigués Cipriano Jiménez Casas, afirma que «non hai autismo, hai autismos», salientando así que é a singularidade a que define a cada unhas destas persoas. Cuestión que salientan Utta Frith e Francesca Happé, cando afirman que «o autismo en diferentes individuos probablemente ten diferentes causas e etioloxía, e nun só individuo diferentes síntomas poden ter diferentes orixes». Non hai razóns únicas para unha discapacidade invisible, que non leva asociado ningún trazo físico, que se manifesta polo comportamento e competencias cognitivas de cada persoa.

Un trastorno crónico que acompaña ás persoas ao longo de toda a vida e ten en Europa unha prevalencia do un por cento, o que significa que en Vigo se estima que o número de persoas con TEA é de 3.000, en Galicia de 27.000 e en España de medio millón de persoas; sendo 4.000 as crianzas que nacen cada ano con autismos. Cifras que conforman un colectivo amplo, que coas súas familias afecta a millón e medio de persoas. Prevalencia cunha marcada fenda de xénero, na que de catro casos, un corresponde a unha muller; o que se reduce a un por cada dez, no caso da Síndrome de Asperger, o trastorno caracterizado polas dificultades de comunicación social e intereses restrinxidos e estereotipados, que non ten un retraso significativo na linguaxe e no desenvolvemento cognitivo. Mais a pesar desta prevalencia significativa, o coñecemento dos autismos e dos seus dereitos aínda é insuficiente. Como continúa usándose a palabra “autista” como insulto coa intención de rexeitar a aquelas persoas singulares ou raras.

Celébrase mañá en todo o mundo que o autismo se presenta en infinitas formas, que non hai dúas persoas con autismos iguais, que cada persoa autista é única, que ten as súas propias capacidades, necesidades e intereses, razón pola que cada caso precisa de apoios especializados e adaptados a súa situación persoal, idade e situación familiar. En palabras do doutor Cipriano Jiménez Casas, «cada TEA é un insubmiso para o sistema educativo», xa que cuestiona de facto un modelo escolar que, a pesar de chamarse inclusivo, non conta cos recurso e apoios suficientes para dar resposta axeitada a esta coma a outras neurodiversidades.

Cada 2 de abril, día mundial dos autismos, as Nacións Unidas intentan sensibilizar sobre esta expresión da neurodiversidade, nesta edición poñendo de relevo a intersección cos esforzos a prol da sostibilidade do planeta. Unha xornada para celebrar o valor das neurodiversidades iluminando de azul os edificios e monumentos públicos, –no caso de Vigo están anunciados o edifico Redeiras da Uvigo no Berbés, a Escola de Enxeñaría Industrial e a fonte da rúa Aragón– como mostra de apoio e solidariedade coas persoas con autismos e as súas familias.

Aeroporto de Budiño

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao proxecto do Aeroporto de Budiño de 1928:

Entre as historias viguesas rescatadas do esquecemento por Xosé Ramón Iglesias Veiga, o profesor e historiador do Instituto de Estudos Vigueses falecido en 2020 pareceume extraordinaria a da instalación frustrada nas Gándaras de Budiño (O Porriño) do aeroporto nacional do noroeste. Aprobado en 1928 e abandonado en 1934, de non ter quedado no papel, este proxecto tería transformado por completo o tecido urbano da área metropolitana viguesa, ademais de todas as infraestruturas de mobilidade (estradas, portos, ferrocarril e aeroportos) do «noroeste» peninsular e, o que considero máis decisivo, enraizando a capitalidade de Vigo como a «Barcelona atlántica» de Galicia. Oportunidade perdida que Moncho Iglesias desvela nun artigo precioso publicado en Glaucopis 20 (IEV, 2015) onde relata os primeiros contactos de Vigo coa aviación para logo presentar o proxecto do campo de aviación da Louriña e as circunstancias que levaron a que quedase no papel.

Relato de auténtica ciencia ficción rematado cando en 1936 comeza a construción do aeroporto de Peinador, nuns terreos próximos á estación tranviaria de cruce, que albergaba o transformador da enerxía eléctrica, chamada de Enrique Peinador, en honra do promotor dunha liña que uniría Vigo co balneario de Mondariz, que en 1920 chegou e quedou no Porriño. Aeródromo onde milleiros de veciños, entre os 20 e os 50 anos de idade, dos concellos de Vigo, Lavadores e Mos, traballaron obrigados durante dous días ao mes, a menos que abonasen en metálico 12 pesetas mensuais entre 1936 e 1938. Inaugurado o 25 de abril de 1954 cando sobre a pista de 1.400 metros aterrou un DC-3 de Iberia con 22 viaxeiros. Aeroporto que non incrementaría a súa actividade comercial até chegada a década de 1970, que contaría con voos internacionais desde 1981, cuxa pista sería ampliada até que entre 2009 e 2014 reconstruíu a súa terminal o arquitecto César Portela.

A aviación chegou a Vigo moi cedo. En setembro de 1911 o aviador francés Jules Vedrines aterrou nun aeródromo improvisado na zona de Balaídos. Espectáculo moi celebrado, precedido pola prohibición do gobernador de Pontevedra ao piloto Garnier que voase en Vigo, o que provocou tremenda reacción, cunha asemblea cidadá o 22 de agosto de 1911 que desbordou a Alameda e na que falaron os líderes do momento. Así defendían os vigueses á chegada da vida moderna, como a da aviación, nunha cidade que espertaba. Exhibicións que continuarían coa presencia do aviador de Sanxenxo José Piñeiro, que en 1917, con motivo dunha festa da empresa de tranvías, voou sobre Bouzas utilizando como aeródromo o campo do Fortuna. Contactos vigueses coa aviación consolidados en 1922 cando o goberno concedeu ao consignatario Joaquin Davila unha liña aérea e máis tarde outra postal, abrindo a relación entre aeroporto e porto transatlántico orientado cara América.

Despois de descartadas as Gándaras de Valadares, en 1924 o goberno decidiu que a instalación do aeroporto nacional de Galicia efectuaríase nas Gándaras de Budiño, mentres que o aeroporto marítimo se instalaría na enseada de San Simón, na praia de Cesantes. En 1929, o enxeñeiro César Vila López presentou os traballos de planificación e  o arquitecto Jenaro de la Fuente Álvarez deseñou o edificio terminal do aeroporto de Budiño en estilo rexionalista, utilizando cantería de granito e concibindo a torre de control coma un faro costeiro. O proxecto estaba en marcha, agardando por cartos do goberno. En 1931, o arquitecto Palacios presentou o seu proxecto de reforma interior de Vigo, que contemplaba o aeroporto e unha estación ferroviaria de mercadorías en Atios, unha das vinte cidades satélites de Vigo. Presentaba, ademais, un proxecto de liña de hidroavións entre Nova York e Vigo sobre cinco hidroaeródromos instalados no Atlántico. A intermodalidade ferroviaria e a conexión portuaria aparecían como principais vantaxes de Atios (Vigo) sobre os proxectos competidores da Coruña e Santiago.

Palacios propoñía, ademais, un aeroporto local, Parque de aviación Terramar, situado en Cabo do Mar, na antiplanicie de Samil, destinado ao tráfico de aero-taxis que o comunicarían co aeroporto nacional de Atios e o de avionetas procedentes doutras localidades. Palacios pretendía converter a Terramar nun dos elementos emblemáticos do Vigo futuro. Magoa que co inicio das obras de Lavacolla en 1932 o proxecto de Budiño comezou a empardecer, cando en 1934 perdeu a súa condición de aeroporto de Galicia a costa da apertura do aeroporto compostelán o 25 de xullo de 1935. Unha derrota ao proxecto vigués que perdera interese para as elites locais que preferiron apostar pola solución de Peinador que, a pesar de parecer menos complexa ca de Atios, só achandar o monte Peinador, tardou dúas décadas en abrirse.

Cidade e espazo público

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a reflexionar sobre as relacións da cidade e o espazo público:

A condición de retirado facilita o paseo pola cidade e a posibilidade de demorarse coa actitude curiosa do flâneur, que sen rumbo rúa agardando atoparse con xente coñecida, tamén a sorprenderse e descubrir os detalles que aínda se lle resisten nos escaparates ou nas edificacións pétreas. Arte do paseante retirado  que non perde de ollo o ritmo das obras públicas intentado atopar nas tarefas de escavación do que foi o Barrio do cura as primeiras trazas do túnel prometido até Elduayen.

Como tampouco perde o paseante nota do estado da actividade portuaria e do seu tráfico incesante de vehículos que entran e saen do seu recinto. Ir e vir constante de camións, síntoma de que a cidade inicia outra transformación de calado do seu tecido urbano no barrio portuario, como xa se está producindo na avenida Beiramar e  rúa Jacinto Benavente e nos barrios ate agora humildes de San Francisco e Poboadores que, como adoito acontece, aventura tardará décadas en completarse.

Paseos do Robinson urbano retirado, nome roubado a Antonio Muñoz Molina, nos que día tras día lamenta que na cidade queden menos espazos públicos nos que reunirse, ou simplemente onde pasmar procurando a caloriña dunha raiola no inverno, sen imperativo do consumo nunha terraza. Paseante queixoso de que cada vez se reduza o espazo dispoñible na beirarrúa para o paso das persoas, ocupada de forma desproporcionada polas terrazas de bares e cafetarías que converten o espazo público nun enorme comedor privado.

Colonización privatizadora, a todas luces abusiva, consolidada tras a pandemia, que incrementou a presenza de pombas e gaivotas pendentes das mesas das terrazas. Mobiliario concibido para ser utilizado durante todo o ano, chove ou vente, onde non faltan nin estufas nin anteparos que acoutan a beirarrúa ou a praza, coma se dunha propiedade privada se tratase. Espazos privatizados que ocupan na súa totalidade as prazas do Vigo vello, como a da Constitución, Princesa ou a do paseo de Afonso, rúas como Urzaiz e Rosalía de Castro, onde é difícil pasar cun paraugas e nas que non existe outra posibilidade que pagar unha consumición se o veciño ou o visitante quere pararse alí e, xa non digamos, gozar daqueles espazos do patrimonio de todos.

Outro tanto sucede na Porta do Sol, a primeira praza viguesa, sen sombras nin arborado, tanto cando é sacrificada como zona cero da celebración dos fastos do nadal coma nunha semana franca de ría, onde só as escalinatas do templete ofrecen algunha oportunidade para o descanso das persoas maiores ou para o xogo da cativada no labiríntico espazo dispoñible.

O negocio da hostalaría, considerado sector estratéxico, e identificado como de interese xeral, non tolera espazos urbanos inútiles onde a xente (clientela potencial) poida illarse do consumo, que tamén é un dereito da cidadanía, ou simplemente gozar dun entorno arquitectónico formidable presidido polo emblemático Sireno.

Modelo privatizador que chega ao paroxismo durante os case tres meses nos que a Alameda, o xardín centenario do primeiro ensanche do Vigo vello, é sometida a un estrés innecesario, transformada en mercadiño e enorme cervexaría privados de nadal, que carece doutro saneamento que non sexa o de verter as augas aos xardíns, entre outras precariedades. Outrosí sucede coa nora e outras atraccións de feira, instaladas nas inmediacións da Alameda, para as que, como no caso do mercadiño, habería alternativa razoable de reubicalas nos amplos espazos portuarios dispoñibles, se houbese vontade de acordo entre a alcaldía e a presidencia da Autoridade Portuaria.

E o caso é que esta molesta redución dos espazos de acceso público non é unha singularidade viguesa, xa que, como sucede coa xentrificación turística, podemos atopala en cidades de todas as comunidades. Redución que non resulta tema desprezable, xa que o espazo público como lugar de encontro interxeracional da comunidade foi, até agora, a esencia do modelo de cidade europea. Modelo urbano en permanente transformación, como corresponde a propia idea de cidade, velaí o caso vigués, onde a mudanza é a propia identidade, de xeito que hoxe o espazo público é tanto escenario de socialización cidadá como de negocio e actividade privada.

Modelo que leva ao urbanista Jordi Borja a definir a cidade actual como «espazo público e xente na rúa». A articulación equilibrada destas dúas dimensións, entre o público (o espazo) e o privado (o negocio), indica a calidade da cidade e da vida da propia veciñanza. Devolver o espazo público apropiado de forma abusiva pola escena privada, como articular de forma equilibrada espazo e negocio, é unha tarefa política complexa. Require activar vontades de acordo entre as institucións que operan sobre a cidade, as empresas do sector turístico e hosteleiro e da propia veciñanza.

Carlos Núñez «le vieux»

/en , , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á figura do meu admirado Carlos Núñez Rodríguez a raíz da publicación do seu libro de conversas con Perfecto Conde:

Non é a primeira vez que expreso a miña admiración por Carlos Núñez Rodríguez, unha das figuras de maior estatura cívica do noso viguiño. Nacido en Ourense en 1941, na casa Reverter da rúa do Progreso, chegou a Vigo en 1963 coa intención de organizar ao Partido Comunista, cunha maleta e un cartafol cos seus debuxos. Pezas que ao día seguinte serviron para ser contratado por Empresas Reunidas de Publicidad (ERP) de Fernando Ruiz Moreno e Juan Llor, onde dedicou a súa creatividade durante máis dunha década até fundar estudio propio.

Actividade deste deseñador gráfico, con achegas brillantes, coma a creación das tipografías históricas Gallaecia Castelo (1995) e a cursiva Galaica, coa que pretendeu dotar a Galicia cunha tipografía de seu, tras un estudo de máis de douscentos textos gravados en pedra. Traballo profesional no que co seu equipo de Variografik, formado por Evaristo Pereira, Loli Pereira, Chelo Alonso, entre outras, editou centos de carteis, deseñou montaxes decorativas e publicacións novidosas de historia das cidades galegas.

Traballos que soubo compaxinar coa súa militancia política, durante catorce anos case clandestina, mesmo co paso de tres anos polos cárceres franquistas. Como tamén, chegada a Reforma Política, compartiu a súa profesión coas responsabilidades públicas, como concelleiro electo polo PCG (do que foi fundador en 1968), das dúas primeiras corporacións democráticas viguesas, presididas por Manuel Soto Ferreiro. Período no que asumiu a tenencia de alcaldía e a concellaría de Tráfico e Seguridade que, entre outras medidas modernizadoras, ampliou as liñas de Vitrasa ao periurbano, creou o 092 como servizo de intervención, configurando a policía local como axudante social da veciñanza.

O seu pai, o mestre e adiantado pedagogo Albino Núñez Domínguez, fundador e presidente da ATEO (Asociación de Traballadores do Ensino de Ourense), director da súa revista, Escuela del Trabajo, depurado en 1936, fundador daquela illa de liberdade que foi dende 1949 o Centro de Estudios Galicia, púxolle de nome Carlos en memoria de Carlos Marx. Outro sutil atrevemento esquerdista, de quen autorizou a aquel talentoso debuxante de dezasete anos –que se formaba na Escola de Artes e Oficios de Ourense, dous anos antes incorporado ao PC da man do profesor Xosé Díaz– a que viaxara a París como emigrante e tres meses despois con pasaporte falso a Moscova, para estudar na Academia de Ciencias Sociais e Políticas.

Tres apaixonantes anos moscovitas, nos que o rapaz de Albino coñece aos dirixentes históricos comunistas e adquire as competencias e as habilidades necesarias para converterse en cadro do Partido, organización clandestina que pelexaba en primeira liña para abaixar a ditadura franquista. Formación na URSS de Nikita Jruschov, que o marcará de por vida, na que se incluían as técnicas de deseño, comunicación e encriptación de cartas e documentos, esenciais na clandestinidade e no funcionamento dos servizos de intelixencia, en plena Guerra Fría, que lle serían de grande utilidade décadas despois tanto sendo grafista e tipógrafo, membro da Fundación Gutenberg, como investigador das ideografías milenarias da costa atlántica europea.

Misterio que, como outros, dunha vida de película, se desvela nas páxinas do libro Carlos Núñez. O comunista que non foi gaiteiro (Galaxia 2025) de Perfecto Conde, prologado polo seu camarada de seis décadas o profesor Xesús Alonso Montero. Unha longa e fascinante conversa de lectura engaiolante, que reconstrúe a peripecia vital deste militante e dirixente comunista, pai do gaiteiro galego máis coñecido no mundo. Relato construído polo xenio e o rigor xornalístico de Conde con inequívocos trazos de novela política portuaria e de ensaio histórico sobre o papel do PC nas últimas seis décadas. Un texto que, ademais, repasa episodios claves da historia viguesa recente, como a folga xeral de 1972, da que Núñez foi destacado participante e que tras unha orde policial de busca e captura, obrigouno a pasar de novo a clandestinidade. Confesión afouta de Núñez da feroz represión e das torturas da Brigada Política Social nas comisarías, permitidas polo poder xudicial franquista, pendentes hoxe de ser reparadas por parte do estado.

Diante de biografías cívicas tan heroicas como as de Carlos Núñez «le vieux», como gusta recoñecerse a este incorrixible afrancesado republicano, membro do Instituto de Estudios Vigueses, abraia o pouco recoñecido que foi polas institucións locais e galegas. Outro tanto sucede, coa biografía doutro ourensán vigués, o escritor nacionalista Xosé Luís Mendez Ferrín, primeiro defensor das humildes e da lingua na cidade nosa. Ás portas doutra Reconquista, non é o momento de que compartan o nomeamento de fillos adoptivos de Vigo?