Nelson de Matos

/en , , , , , , , , /por

O pasado 8 de xuño morreu Nelson de Matos, o responsable de Publicaçoes Dom Quixote durante e vinte e tres anos, editor literario portugués por excelencia, o que lanzou a Antonio Lobo Antunes e Manuel Alegre, relanzou a obra de José Cardoso Pires e de João de Melo e apostou por Lidia Jorge, Pepetela ou Mario Claudio, entre outros autores portugueses. Foi tamén de Matos o primeiro amigo e cómplice da literatura e da edición galega en Lisboa, publicando a autores como Manuel Rivas, Xosé Luis Méndez Ferrín ou Agustín Fernández Paz. Lector curioso, editor elegante e comprometido, considereino sempre como un dos meus mestres no nobre oficio da edición do que se sentía tan orgulloso de exercer. Na conversa de sobremesas en Lisboa ou Tavira, ou nos encontros outonais de Frankfurt, aprendín de Nelson o que consideraba básico no oficio: o editor ten a responsabilidade de asumir todos os riscos na escolla dos mellores textos  e de  acompañar aos autores e autoras nos seus lanzamentos. Contoume con moito humor coma a súa historia como editor quedou marcada pola súa decisión de recusar a publicación dun texto de Jose Saramago cando era editor de Arcadia, unha anécdota que remataba quitándolle ferro de que eran cousas que acontecían con relativa frecuencia na edición, o que me axudou a encaixar algúns dos erros que cometín como editor. Como mamei de Nelson asumir que os lanzamentos precisan do entusiasmo incondicional do editor e da súa empatía para conxeniar coa complexidade das personalidades creativas dos autores. Como tamén é responsabilidade (non escrita) nosa contribuír a aliciar e seducir a axentes e editoras estranxeiras para que fosen traducidos a outras linguas. Non esquezo a súa achega ao recoñecemento da literatura galega no mercado editorial portugués, labor por desgraza no que se perdeu a súa xenerosidade. Na derradeira visita a Lisboa compartimos o pesar polo pasamento de Agustín Fernández Paz, autor a quen admiraba como defensor da lectura. Chorámolos con saudades.

Publicado en Nós diario: 02/07/25

Booktrailers

/en , , , , , , , , , , , , , , /por

Hai case dúas décadas que en Xerais esforzabámonos por facer publicidade das novidades literarias empregando a linguaxe audiovisual, procurando a visibilidade da que carecían na propia TVG. Así naceron en 2006 os anuncios de Home sen nome de Suso de Toro e d’ Os libros arden mal de Manuel Rivas. Dúas pezas de 21 segundos, producidas por Lúa films, que serían os precedentes dos primeiros booktrailers galegos, os de Todo é silencio de Manuel Rivas e Asasinato no consello nacional de Diego Ameixeiras, que en 2010 comezamos a producir en paralelo aos pioneiros contidos educativos dixitais en galego. Iniciábase así un catálogo de máis dun cento destas pezas audiovisuais publicitarias de entre un e dous minutos de duración, creadas polo departamento de promoción dirixido por Celia Torres e realizadas en boa parte por David Rodríguez. Catálogo de pezas hoxe memorables, como as dos lanzamentos de Dragal (2012) de Elena Gallego, d’ Os televisores estrábicos (2014) de Ramón Villar, de Cabalos e lobos (2015) de Fran P. Lorenzo ou de Galería de saldos (2016) de Diego Xiráldez, que chegaba a introducir unha utilidade interactiva. Creados para compartir nos blogs, o desenvolvemento das redes sociais comezou a popularizalos, sobre todo, nas bibliotecas escolares e clubs de lectura, que con intencionalidade didáctica comezaron a crear estas pezas, entre o publicitario e a recomendación lectora. O festival de Cans recoñeceunas como xénero de seu, convocando dende 2018 o concurso «O ollo de vidro», que na recente edición de 2025 contou con cincuenta participantes. Aqueles booktrailers son hoxe «reels» para IG, TikTok, Fb e X, competindo como noutrora pola atención do público que no seu teléfono fai scroll de xeito interminable. Ademais do seu éxito como recurso didáctico para compartir experiencias lectoras, os booktrailers amosaron o compromiso da nosa edición por comunicar con públicos contemporáneos diversos. Unha oportunidade de visibilidade que a edición galega non pode desaproveitar.

Publicado en Nós diario: 25/06/25

Miguel, sabio de Vigo

/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á figura do historiador Miguel González Fernández, membro do Instituto de Estudios Vigueses:

Tras un desgraciado accidente agrícola, morreu en Valladolid Miguel González-Alemparte Fernández, historiador e membro fundador do Instituto de Estudios Vigueses (IEV), autor dunha importante obra de investigación, con especial dedicación ao Vigo moderno e a vila de Bouzas, onde naceu en 1961. Licenciado en Xeografía e Historia pola USC, a súa tese de doutoramento, La justicia local y territorial en la Galicia del Antiguo Régimen (1995), enmarcouse nunha liña de renovación temática e metodolóxica á que lle gustaba chamar «microhistoria» ou historia do pequeno. Profesor de ensino secundario até 2008, no IES de Chapela promoveu publicacións didácticas sobre esta parroquia redondelá e desenvolveu un proxecto de renovación radical da nosa historiagrafía que puxo foco sobre a investigación das parroquias do rural e pola divulgación da historia de Vigo nos xornais Atlántico diario e na edición viguesa de La Voz de Galicia.

Membro do grupo de arqueoloxía Alfredo García Alén, pertenceu a diversos consellos de redacción de revistas de historia local como Solaina, Pontevedra Arqueológica e Glaucopis. Boletín do Instituto de Estudios Vigueses, participou como asesor científico na exposición «Rande 1702. Arde o mar» (2002) e como comisario na gran exposición sobre a Reconquista: «Vigo 1809. Feitos, armas e personaxes», no Museo de Castrelos (2004). Xaora, foi a súa achega bibliográfica, case un cento de referencias, entre libros, artigos e relatorios, a que contribuíu a reformular a historiografía viguesa. Neste labor colectivo, xunto aos seus compañeiros de xeración do IEV, Miguel centrou o seu interese nos aspectos da vida política e administrativa da Idade Moderna, con especial dedicación aos séculos XVII e XVIII, dos que estudou aspectos demográficos, económicos, urbanísticos, sociais e da vida cotián. Divulgador primeiro de alta escola do fenómeno corsario vigués e da Reconquista e das súas consecuencias políticas, coordinou a Breve historia da cidade de Vigo (IEV 2021), obra coral de membros do Instituto de Estudios Vigueses, a máis recente e fiable das historias viguesas. Ocupouse do capítulo «Vigo na Idade Moderna» na pioneira Historia de Vigo (Vía Láctea 1999), así como de varios dos fascículos da Historia de Vigo, publicada por Faro de Vigo (2007), con especial atención aos primeiros fomentadores cataláns e á frota corsaria.  Deixa póstuma a súa Bibliografía Básica sobre a historia de Vigo (IEV 2025), recurso exhaustivo para entender a evolución histórica de Vigo, que actualiza a primeira achega de 2013.

Particular importancia ten na obra de Miguel a súa preocupación polas parroquias viguesas con libros pioneiros: Historia dunha parroquia: Coia (1989), Bouzas y otros juzgados gallegos del siglo XVIII (IEV 1995), La anexión del ayuntamiento de Bouzas a Vigo (IEV 2007), Teis. Memoria histórica dunha parroquia litoral (Vigo / Lavadores) (2003). Relación á que o pasado ano engadiu Historia de o Calvario (1900-1960), do que era veciño e co que fixo unha homenaxe ao Lavadores natal de Paulina, a súa compañeira de vida, nai das súas dúas fillas das que estaba tan orgulloso. Secasí, na súa obra ten especial interese Crónicas históricas das illas Cíes. De mitos, ermitáns, piratas e mar polo medio (Morgante 2022), quizais o seu libro literariamente máis atractivo, no que aparecen algunhas das historias máis xenuínas das chamadas illas de Baiona.

Dentro da súa obra hai dous libros vinculados á figura de Lalo Vázquez Gil, o que fora cronista oficial de Vigo, falecido en 2016, vigués polifacético co que publicou Os alcaldes e os concellos de Vigo (1991 IEV e 1993 Cardeñoso) e ampliado en 2019, prologado por Ceferino de Blas, e Os nomes das rúas de Vigo (1640-1945) (IEV 2021), libros no que se funden en textos óptimos a súa condición de documentalista erudito coa de divulgador vocacional que comparte os seus moitos saberes. Debemos a teimosía e á xenerosidade de Miguel González, como ten sinalado Rafael Ojea, que a historia viguesa deixe as páxinas da erudición local para transformala nunha disciplina científica, un sinal incipiente de identidade e de orgullo para os seus habitantes. Desde aqueles seus primeiros textos, como o Inventario histórico das ermidas de Vigo e do Val do Fragoso (Concello de Vigo 1997), pasando pola súa revisión da figura do gaiteiro nos séculos XVIII e XIX ou o relato da folga de descargadores de sal, naquel Vigo anterior á Reconquista, Miguel conformou con discreción unha obra histórica monumental sobre o Vigo moderno e contemporáneo. Este sabio de Vigo morreu de repente, cos brazos abertos á vida, con cartafoles en marcha, sen ter recibido recoñecemento ningún por parte do concello de Vigo, o seu primeiro obxecto de investigación. Merece ser homenaxeado.

Híbrida

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Tras a posta en marcha en 2010 do Proxecto Abalar como estratexia de dixitalización nas aulas, a Consellaría de Educación admite por vez primeira na súa Resolución de 13 de maio de 2025 que os centros participantes no proxecto E-dixgal, nacido en 2014/2015, poderán incorporar libros impresos, en tres materias no caso da Primaria e en dúas das obrigatorias de tres horas na ESO. Unha medida imprescindible para salvar in extremis un modelo de dixitalización educativa promovido por AMTEGA contra vento e marea, nunca debatido nin sometido a avaliación externa, cuestionado por profesorado e familias, do que desertan cada ano máis centros insatisfeitos pola baixa calidade dos materiais dixitais, fose pola súa escasa interactividade e orixinalidade como pola precariedade metodolóxica do seu deseño didáctico; sen menoscabo dos efectos nocivos do uso prolongado e único das pantallas como soporte lector e formativo neste alumnado en plena adolescencia. Modelo de educación híbrida, no que nas aulas se comparte o uso de recursos nas computadoras e pantalla dixital co de libros de texto e outros soportes impresos, defendido dende 2008 polas editoras galegas, que nunca fomos escoitadas nin consideradas á hora do desenvolvemento deste modelo dixital. Outra decisión traumática co libro galego do primeiro goberno de Feijoo, disposto entón a rebentar o que algún dos seus membros chamou «burbulla editorial galega» que, xunto co decreto de Plurilingüismo, levou case ao colapso do noso sector editorial educativo. Benvido este paso atrás do equipo do conselleiro Román Rodríguez, ao que non parece allea a intención de conter á hemorraxia prevista de abandonos do programa E-dixgal e incorporar outros vinte novos centros. Mágoa que por desgraza chegue tarde, cando as nosas editoras ofrecen a concorrencia máis reducida da súa historia na renovación desta oferta hibridada. Rectificar é de persoas sabias, o que en todo caso se agradece e abre o camiño para outras emendas pendentes aquí reclamadas.

Publicado en Nós diario: 11/06/2025

Será por cartos

/en , , , , , , , , , , /por

Xa non estraña a ninguén a retórica barolenta empregada por Valentín García, o secretario Xeral da Lingua, para defender como un cara lavada as políticas do seu partido. Con todo, a súa máis recente deriva na polémica sobre a oficialización das linguas cooficiais na Unión Europea merece ser comentada polo novidoso argumento utilizado e pola audacia á hora de defendelo. Para García este recoñecemento de oficialidade do galego na UE constituiría unha imposición que custaría cada ano 44 millóns de euros, razón pola que se opón a que sexa referendada, a pesar de que o PPG apoiou unha proposta a prol da medida, hai dúas semanas. Un exercicio de coherencia de quen dende 2012 asumiu, entre outras responsabilidades, o deseño dos modelos de educación lingüística e de recoñecemento do galego nas institucións. Certo que nesta derrota, xa nos afixemos a escoitar o seu argumento de atribuír á poboación migrante, para el «xente de fóra», ou 155.000 monolingües en castelán, como as causantes da calamidade estatística do galego. Xaora, era difícil agardar a súa preocupación polo estado das finanzas do Parlamento Europeo, obrigado a asumir unha cantidade desorbitada para unha oficialización que apoiaría sen este custe económico. Galego si, pero sen que custe cartos, é a receita que García ofrece aos responsables europeos, avalada pola súa traxectoria inmaculada como xestor na que o fomento do galego nunca supuxo perigo ningún para cadrar as contas dos gobernos de Feijoo e Rueda. E se alguén o dubidase, abonda acudir ao portal da lingua galega e comprobar como continúa vixente a austeridade das axudas do seu departamento, xustificada coa crise de 2010. Velaí os dous euros por alumno/a das axudas anuais para proxectos de fomento do galego nos centros públicos, adxudicadas a finais de abril ou o importe das destinadas para a publicación de materiais didácticos (200.000 euros) conxeladas dende entón, tras unha redución do 80 %. Non vaia facer algún braghantón un negocio co fomento do galego!

Publicado en Nós diario: 04/06/2025

Cubertas

/en , , , , , , , , , , /por

Gustei moito da cuberta de Conta Sherezade (Xerais 2025) de Suso de Toro. Unha potente metáfora visual de Pepe Barro, o noso máis destacado deseñador gráfico contemporáneo, que chama a atención sobre esta excelente novela que indaga na memoria como motor da creación literaria. Cuberta cen por cen barrosá que nos lembrou as que Barro fixera para Polaroid (Xerais 1986) e Land Rover (Xerais 1988), títulos memorables da nosa narrativa e da propia edición. Cubertas as tres que respectan as condicións da edición de calidade: primeira, a editorial: a representación do contido do libro; segunda, a comercial: a atención do lectorado potencial na libraría ou na rede; e terceira, a do marketing: o recoñecemento da marca da editora e a coherencia coa colección da que forma parte. Un traballo de síntese gráfica, que obriga a unha lectura fonda e contextual do grafista e a escoller a arte final axeitada, entre os recursos da fotografía, a ilustración e a tipografía, sen menoscabo da conversa tripartita necesaria entre autoría, edición e deseño. Imaxe que forma parte fundamental do paratexto editorial, presente en cuberta, na cuarta de cuberta e nas lapelas, que nunca deben faltar nunha publicación de calidade. Concibidas como reclamo para o escaparate da libraría, dende que o editor Edmund Evans publicou en 1852 o primeiro libro cunha cuberta de cores, e sobre todo despois de Segunda Guerra Mundial, cando a edición se fixo industria editorial, as cubertas desempeñan hoxe un papel decisivo na cadea industrial do libro. Mais aínda cando o marketing editorial e a capacidade de inundar as mesas de novidades dos xigantes da distribución do sector, atribúen que a acollida da cuberta pode condicionar o 50 % das vendas previstas. O que non está de máis lembrar cando o libro galego libra a batalla pola súa existencia nas mesas e escaparates da libraría. Coidar a excelencia das imaxes de cubertas e dos seus paratextos, como do deseño do seu grafismo, é outro reto ineludible para o libro galego.

Publicado en Nós diario: 21/05/2025

Independentes

/en , , , , , , , , , /por

Gustei da profunda mudanza do elenco de editoras premiadas nos Follas Novas 2025 con respecto a edicións de hai unha década. A ducia de obras gañadoras este ano quedou repartida entre unha decena das editoras que pertencen a AGE, o 90 % do sector empresarial do libro galego. Un resultado novidoso para un gremio creado hai corenta e dous anos como unha alianza estratéxica entre as editoras de tradición galeguista (Galaxia, Ediciós do Castro e Xistral) coas novas editoras, como Alvarellos, Xerais e Sotelo Blanco, creadas no inicio da Autonomía e da oficialización do idioma. O feito de que fosen recoñecidas a excelencia das producións infantil e xuvenil de Cuarto de Inverno, a poética da colección Cera labrada de Apiario (que o mesmo día acadou o Premio da Crítica), a banda deseñada de Retranca editora, a tradución de Irmás Cartoné ou a edición literaria de Positivas, Kalandraka e Alvarellos amosa a madurez do sector destas chamadas «editoras independentes» e a normalización dun gremio que vive á intemperie nun mercado moi reducido e sofre a anomalía institucional de non ser recoñecido polo goberno como sector estratéxico. Por ventura, en Galicia edítase moito mellor que hai trinta e cinco anos, como existe por vez primeira unha edición especializada (educativa, infantil, traducida, poética, literaria…) dirixida a públicos diversos. Unha fortaleza destas editoras independentes, nas que traballan apenas dúas ou tres persoas comprometidas cun proceso artesanal de edición e un forte compromiso co emprego do galego. Modelo editorial facilitado posibilidade de reducir o volume das tiradas, utilizando os medios da impresión dixital e dunha reimpresión case baixo demanda, como pola apertura dunha canle de subscrición de novidades ou da visibilidade achegada polas novas mediacións das redes sociais, nas que participan con altas doses de creatividade e continuidade. Velaí o carácter insurxente  e o pulo entusiasta e contaxioso das editoras galegas independentes, merecedoras de apoio.

Publicado en Nós diario: 07/05/2025

Salvar a lingua

/en , , , , , , , , , /por

Non comparto a idea de facer un concurso de ideas entre «persoas expertas» como o convocado pola consellaría de lingua coa intención de salvar o galego da que semella plácida extinción, unha vez erradicado da escola e da transmisión familiar. Nin tampouco as posicións galeguistas que diante da incapacidade do sistema educativo público para garantir a dobre competencia nas linguas oficiais, asumen como alternativa posible en medios urbanos un modelo de educación lingüístico privado para as súas crianzas. Posicións, que comprendo no contexto actual, onde non hai políticas públicas activas co galego, tanto da Xunta como das administracións locais, mais que comparten o derrotismo para a causa da lingua. Pola contra creo que será decisivo para a socialización lingüística o que suceda no eido familiar como o que aconteza nas aulas e nos patios, sexan da rede pública como da concertada, relixiosa ou laica. Coma influirá nese porvir o seu peso nas comunidades dixitais, onde ten presencia insuficiente. Con todo, o futuro do idioma noso continúa residindo na súa resiliencia asertiva para xuntar vontades e compromisos familiares, para construír argumentacións sólidas na defensa dunha educación lingüística inmersiva nos patios e nas aulas. Ademais de ofrecer prácticas galeguistas atractivas nas que coincidan maiorías sociais, no deporte, na lectura, na música ou na literatura, onde o galego posúe espazos interxeracionais de tamaño suficiente para ser recibido con simpatía e fidelidade. Chamar polo enterrador da lingua, como fan algunhas voces, é inadmisible ao tempo que por fortuna innecesario. Asumir, como afirman outras agoreiras, como inevitable o modelo irlandés dunha Galicia sen lingua de seu, tampouco é unha posición nin realista nin esperanzadora para a causa da nación e o horizonte do seu autogoberno. Tócanos asumir a posición máis incómoda para salvar a lingua e o propio país: a de termar das propias forzas e transformar con intelixencia as debilidades en novas oportunidades.

Publicado en Nós diario:  30/04/2025

45 primaveras máis

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao 45 aniversario do discurso Mil primaveras máis de Álvaro Cunqueiro:

Lémbrame o meu amigo o editor Bieito Ledo de que o pasado 24 de abril fixéronse 45 anos da homenaxe a Álvaro Cunqueiro, que organizara como xerente da editorial Galaxia. Motivou aquel recoñecemento, no que don Álvaro pronunciou a súa histórica apoloxía «Mil primaveras máis» en defensa vibrante de Galicia e da súa lingua, a precaria saúde do mindoniense, magoado pola diabetes e pola vivencia dolorosa do acto celebrado o 28 de xaneiro de 1980 na Universidade de Santiago, onde foi investido como doutor honoris causa, xunto a Camilo José Cela e o catedrático Joseph M. Piel, que o afundiu nunha depresión. Conta del Riego que Cunqueiro quedara tocado pola irrupción que no claustro universitario fixera un grupo de ácratas que «soltaron un porco con birrete proferindo insultos aos homenaxeados, particularmente ao escritor padronés». Protesta, que se faría famosa, dirixida contra o reitor José María Suárez Núñez, concibida como performance transgresora promovida polo profesor Miguel Cancio e Juan Mari Solera, coñecido como o «Príncipe Galín de Galicia», que organizaran antes unha roda de prensa na facultade de medicina, entón o epicentro estudantil, na que entraron cunha burra, enfatada co traxe académico, ao que chamaron «burro Zenón de Elea», coa intención de nomeala «Horroris causa» xunto a un porco e media ducia de galiñas.

Provocación ácrata, habitual naqueles nosos anos composteláns, onde os estudantes nacionalistas de ERGA tampouco apoiaron ao autor d´As crónicas do Sochantre, o que abaixou o seu ánimo, segundo conta Bieito Ledo que o visitaba semanalmente no seu piso de Marqués de Valadares. Foi Bieito tamén quen ideou a realización dunha grande homenaxe popular, presentada como iniciativa dun grupo de amigos e apoiada por numerosas institucións, dende a Real Academia Galega, Universidade de Santiago, Museo do Pobo Galego, Seminario de Estudos Galegos, Instituto Pai Sarmiento, Fundación Penzol, Patronato Rosalía de Castro, Fundación Otero Pedrayo, Museo de Pontevedra até o Pedrón de Ouro. Homenaxe que se fixo coincidir con motivo da publicación do primeiro dos catro volumes da súa obra completa, o dedicado á poesía e o teatro, e coa inauguración da rúa viguesa que leva no seu nome, que lle outorgou a primeira corporación democrática presidida por Manuel Soto Ferreiro. Recoñecemento ao que se engadiu a novidade da publicación dun elepé con poemas de don Álvaro, gravado en Orpheo, recitados por Laura P. Landeira, Joaquín Lens e Xohana Torres, con música de arpa de Emilio Cao, que publicara en 1977 o seu Fonte do Araño, primeiro álbum gravado en estudio dun músico de folk.

Xaora, a cerna da homenaxe foi o xantar multitudinario celebrado no Hotel Samil o 24 de abril de 1980, no que na sobremesa e presentados por Carlos Casares, interviron Francisco Fernández del Riego, o reitor Suárez Núñez, o presidente da RAG Domingo García Sabell e o propio homenaxeado. E foi entón cando naceu o texto oral das mil primaveras, pronunciado de forma improvisada e emocionada, sen mediar apunte escrito ningún, concibido como manda do seu epitafio, que un ano despois se convertería en extraordinario legado ao futuro da lingua e patria galegas. Foi unha alocución de construción maxistral alicerzada toda sobre a expresión máis xenerosa e ampla da gratitude:

«Quero dar as gracias a Deus por haber nacido nesta nación galega entre vós, por haber nacido no voso tempo e ser amigo voso…» «Louvado seña Deus tamén por terme dado o don da fala nosa, por haberme ensinado a decir “rula” e “abidueira” e “dorna” e “ponte” e “fonte”, e entón eu, sabendo estas palabras, era verdadeiramente dono da rula e da abidueira e da dorna e da ponte e da fonte.»

Peso decisivo da fala que Cunqueiro une co futuro da propia Galicia, mesmo cando aínda non se constituíra nin o primeiro goberno autonómico galego (1981):

«As miñas invencións e as miñas maxias teñen, nembargantes, un senso máis fondo: por riba e por baixo do que eu fago, eu quixen e quero que a fala galega durase e continuase, porque a duración da fala é a única posibilidade de que nós duremos como pobo. Eu quixen que Galicia continuase e, ao lado da patria terrenal, da patria que son a terra e os mortos, haxa esta outra patria que é a fala nosa. Se de min algún día, despois de morto, se quixera facer un eloxio, e eu estivera dando herba na terra nosa, podería decir a miña lápida: “Aquí xaz alguén que coa súa obra fixo que Galicia durase mil primaveras máis”.»

Ollada na Galicia do porvir na que Cunqueiro asume que a duración da nosa comunidade de mortos e vivos (o pobo galego e a súa memoria) depende da subsistencia do seu idioma. Desexo de don Álvaro de «mil primaveras máis para Galicia» que o discurso galeguista transformou no sintagma de «mil primaveras máis para a lingua galega». Non está de máis recordalo.

Discurso Premio Follas Novas

/en , , , , , , , , , , , , , , , , /por

Queda para o arquivo o discurso que pronunciei o sábado 26 de abril de 2025 con motivo da aceptación do Premio Follas Novas honorífico da edición outrogado pola Asociación Galega de Editoras.

A miña beizón polos agarimos recibidos.

O texto pode baixarse en pdf aquí.