Entrevista en «Aulas Libres»

/0 Comentarios/en , , , , , , , , , /por

Os amigos Emilio Xosé Ínsua e Lois Pérez tiveron a paciencia e a xenerosidade de entrevistarme para o número 11 de Aulas libres, a revista de pensamento, información e debate do STEG:

Entrevistamos neste número de Aulas Libres un novo compañeiro do noso sindicato, Manuel Bragado Rodríguez (Vigo, 1959), como xeito de lle dar a máis cordial das benvidas pola nosa banda. Pedagogo, escritor, activista da lingua e director editorial de Xerais durante case cinco lustros, está reincorporado ás aulas desde o comezo deste curso 2018-19 no colexio Lope de Vega, na cidade olívica.

 Sempre comezamos estas entrevistas para Aulas Libres preguntando polo recordo que garda ou pola avaliación que fai a persoa entrevistada dos seus primeiros anos de escolarización. Cales son, no teu caso?

Lembro que fun por vez primeira a escola aos tres anos, na casa dunha mestra da calella das Angustias, no Barrio do Cura de Vigo. Alí cada picariño levaba a súa cadeiriña de vimbio. Creo que non había mesas para todos. Aos catro fun ao colexio das Carmelitas, tamén ao pé da casa. Alí aprendín a ler. E daquel centro conservo a miña primeira foto escolar dun partido de fútbol. Fixen a vella Primaria de catro anos e ingreso e o bacharelato elemental e reválida no colexio salesiano de Vigo. Aos trece anos, obtiven unha bolsa de Universidades Laborais para facer o bacharelato superior. Os tres anos da Coruña foron determinantes na miña formación, inesquecibles e marcantes. Alí lin de forma frenética, grazas a unha biblioteca extraordinaria. Na uni de Culleredo fíxenme galeguista e neofalante no curso no que morreu Franco. Alí organizamos a primeira folga, fixemos as primeiras pintadas e chantamos as nosas bandeiras.

A túa formación académica universitaria realizouse na Universidade de Santiago como alumno de Ciencias da Educación, nun tempo histórico moi particular, entre 1976-1981, marcado pola fin da ditadura e a implantación da autonomía. Que vivencias tes desa etapa? Que lectura en chave persoal fas hoxe dese tempo histórico tan especial?

Son da cuarta promoción de Pedagoxía. Iniciamos a carreira no vello edificio de Fonseca, un privilexio para a nosa educación sentimental. Os tres primeiros cursos coincidiron coas revoltas estudantís da Reforma Política, razón pola que nalgún curso, quizais en segundo, estivemos case mías días en folga ca en clase. Xaora, tivemos a fortuna de contar con profesores excelentes como Herminio Barreiro, que daba Historia da Educación, un auténtico mestre, que tiña sempre a clase chea. Na facultade coñecín ao profesor Antón Costa Rico, acabado de chegar da Universidade de Salamanca. Dende entón, hai corenta anos, acompañeino nos diversos proxectos de renovación pedagóxica e galeguización educativa. Na facultade amiguei con Suso Jares, Rafael Ojea, Daniel Bernárdez, Xaime Toxo, Chiño Barral, Paz Raña e tantos compañeiros que en 1983 participamos na fundación de Nova Escola Galega, o movemento de renovación pedagóxica forxado pola teimosía de Antón Costa como confluencia de diversos grupos sectoriais como o Movemento Cooperativo da Escola Popular Galega, Avantar, Escola Aberta…

Cando comezaches a traballar como docente? Por que destinos pasaches e que lembranzas tes desa experiencia?

Son da primeira oposición de Educación Preescolar de 1983. Formo parte do primeiro grupo de parvulistas homes en Galicia. O meu primeiro centro foi o Colexio Público de Budiño no Porriño, onde fun titor do grupo de 5 anos de Preescolar. O segundo curso estiven de provisional na escola de Marín-Camos, no concello de Nigrán, de dúas unidades, o mesmo centro onde tiven o primeiro destino definitivo até que en outubro de 1990 pedín a excedencia voluntaria. No curso 1988-1989 ocupei unha praza de consorte provisional no Colexio Público Xoaquín Lourenzo de Bande, onde estaba destinada no Instituto de FP a miña compañeira. O curso de Bande foi, tamén, inesquecible no meu oficio de mestre.

 Entre 1986 e 1988 presidiches o movemento de renovación pedagóxica “Nova Escola Galega” e desde 1986 ata o 2000 dirixiches a  Revista Galega de Educación. Cóntanos como chegaches a esa entidade e a esa revista, con que horizontes traballabas nesa altura no seu seo e en que proxectos máis relevantes te embarcaches nelas.

Presidín Nova Escola Galega durante eses dous cursos, pero estiven nos secretariados dende a fundación no oitenta tres. Foron anos marabillosos de intenso activismo pedagóxico e político. Participamos moi activamente na definición do modelo de Escola Pública Galega e de Normalización Lingüística, baseado na dobre competencia, o que facilitaría o consenso, primeiro entre os movementos de renovación pedagóxica, e despois cos sindicatos do ensino, sobre o modelo de galeguización educativa e de utilización do galego como lingua vehicular. Como coordinador da Revista Galega de Educación, despois como director, entrei en contacto con Xerais, a editora que nos facilitou a publicación. A RGE recollía a tradición de As Roladas 2, a publicación do Movemento Cooperativo da Escola Popular Galega, cuxa cerna era a de compartir as experiencias de renovación na auala e no centro. Durante a segunda metade da década dos oitenta, o traballo da RGE foi paralelo á das actividades promovidas por Nova Escola Galega, sobre todo o da organización das Escolas de Verán e doutras actividades de formación. Dende a RGE, publicación que continúa hoxe cun pulo anovado, intentamos contribuír ao desenvolvemento dunha cultura pedagóxica centrada tanto sobre a reflexión teórica (eis o tema monográfico de cada número) como sobre o traballo na aula e no centro.

En 1990 solicitas da Consellaría de Educación unha excedencia e poste a traballar no mundo editorial. Que razóns te levaron a ese cambio de ámbito e que restos e carencias principais te atopaches no teu novo destino profesional?

Foi todo unha serie de casualidades enfiadas. A editora Xela Arias enfermou e a editorial, tras a incorporación de Víctor Freixanes como director, precisaba iniciar á creación de novos libros para a reforma do sistema educativo que supuña a posta en marcha da LOXSE. Daquela eu frecuentaba a editorial como director da RGE. Despois de varias propostas de Freixanes, aceptei incorporarme a editorial por dous anos , o que me parecía un período máis que razoable para vivir a experiencia da edición. Xaora, funme enguedellando no oficio de editor, sometido entón ás mudanzas que supoñía a autoedición, o que é o mesmo, a chegada dos ordenadores á mesa do editor, que comezaba a maquetar e a corrixir os textos sobre as pantallas. Unha revolución. Na editorial, ademais da edición dos libros de texto e coleccións educativas, vencelleime decontado ao desenvolvemento da literatura infantil e da edición dos dicionarios. A finais de 1993, Freixanes foi nomeado director xeral da división literaria de Anaya, o que levou a que fora nomeado director con apenas 34 anos. Aceptalo foi unha tolería marabillosa que ocupou case vinte e conco anos da miña vida.

Aínda que o traballo de editor tivo que ser moi absorbente, nunca deixaches de cultivar en paralelo a faceta xornalística, con colaboración seriada no Faro de Vigo desde os anos 90, con presenza nalgunha tertulia radiofónica e con achegas continuas ao teu blog “Brétemas”. Fálanos desa vertente do teu perfil intelectual. Pensas que está en crise o xornalismo, como tantas voces predican?

Os artigos no Faro, as colaboracións nas tertulias políticas da Radio Galega como a escritura no blog expresan o meu compromiso como editor en lingua galega. En todos os tres ámbitos moveume o afán de contribuír a conformar unha cultura política de esquerda galeguista inclusiva, lonxe de calquera sectarismo e adanismo, doenzas que tanto dano tenlle feito ao nacionalismo galego contemporáneo. Opino dirixíndome ao conxunto da sociedade, tamén da que sei non comparte o meu afán galeguista, consciente de que nese espazo tan díficil é onde estamos obrigado a confrontar o noso proxecto e as nosas angueiras.

Tiveches unha participación destacada, no seu momento, na posta en marcha de iniciativas de visualización social e proxección da cultura de noso como o “Culturgal”. Como avalías a acción institucional da Xunta presidida durante varias lexislaturas por Feijó neste eido?

Culturgal é un modelo de traballo compartido, tanto polo feito de estar organizado por seis asociacións da industria cultural, como por estar financiado por tres administracións públicas de diversa cor, contando co apoio corresponsable de públicos diversos. Culturgal demostrou durante a última década que en Galicia tamén é posible forxar proxectos culturais de excelencia. Con respecto a como cualifico a acción institucional de Feijoo abonda con dicir que é desoladora, xa que contribuíu ao desleixo do autogoberno galego e ao retroceso da calidade dos servizos públicos, sobre todo nos eidos sanitario, educativo e cultural. Con todo, foi a operación orquestrada arredor do decreto do Plurilingüismo, o capítulo máis negro polo que Feijoo pasará a historia, un retroceso brutal para a utilización do galego como lingua vehicular no sistema educativo, sobre todo, na Educación Infantil, e no comezo da Primaria. Galicia con Feijoo de presidente non cumpre nin de lonxe a Carta Europea das Linguas. Hai informes que o testemuñan, mais nunca se dirimiron responsabilidades políticas.

Entre as entidades das que fas parte como socio figura “Amnistía Internacional”. Que papel lle concedes ao activismo cívico e ao compromiso nun mundo como o actual, en que todo empurra cara ao individualismo?

O activismo das mulleres e das organizacións a prol dos dereitos humanos, como Amnistía Internacional, acrisolan hoxe os fráxiles territorios da esperanza. Crin sempre no activismo pedagóxico, feminista, pacifista ou veciñal como espazos de participación política e transformación social. Acredito que este activismo é o que debería ser considerado como nova política.

Unha das marcas máis evidentes da túa traxectoria como editor e como activista de “ProLingua” é a preocupación pola normalización de usos do galego e a ampliación da masa lectora. Cóntanos brevemente as túas reflexións de fondo sobre o devir do idioma nestes últimos tempos e a túa impresión de cara ao futuro inmediato.

A ferida da lingua é moi profunda. A creba da transmisión xeracional do galego semella un feito irreversible, que podería levar a unha inevitable desaparición como lingua vehicular. Xaora, o seu futuro continúa dependendo de todos nós. Hoxe, no actual marco comunicacional hibridado, plurilingüe e multimodal, a oportunidade dunha lingua minorizada como a nosa pasa por recuperar o seu valor inclusivo como lingua local de instalación afectiva e efectiva do conxunto da sociedade, tanto das familias de procedencia galegófona como daqueloutras que se incorporan a nosa comunidade. É posible crear un novo discurso galeguista máis atractivo, como é imprescindible forxar un novo modelo consensuado arredor do emprego do galego como lingua vehicular no ensino. Fixémolo nos oitenta, se queremos que o galego non desapareza como lingua de uso, debemos facelo corenta anos despois.

O teu blog “Brétemas” (https://bretemas.gal), aberto desde 2005, foi un dos pioneiros da presenza normalizada do galego na Rede. Como ves a saúde da lingua nese espazo?

A presenza do galego na rede está hoxe por riba da súa presenza na sociedade analóxica. Hai máis galego nos medios dixitais ca nos impresos. Internet, as redes sociais, como en xeral a publicación multimodal e hipertextual é unha oportunidade parao galego. A propia Rede mudará nos seus formatos, sobre todo coa popularización entre nós dos podcast e co peso cada vez maior do vídeo, que vai ir substituíndo á publicación textual. A comezos de 2005 Jaureguizar e mais eu abrimos os nosos blogs sen saber que catorce anos despois continuaríamos alimentando ese arquivo interminable. O galego ten na rede unha oportunidade.

 Xa para rematar, en que proxectos longamente acariñados andas a traballar agora que tes algo máis de calma e vagar para os afrontares?

 Ocupo este curso unha praza como mestre orientador. Estou tratando de poñerme ao día coa maior dignidade posible. Despois de tantos anos como editor, a miña prioridade é recuperar o meu oficio de mestre. Xaora, é certo que no estudio da casa teño abertas varias libretas de temática e xénero moi diverso das que agardo poida saír algunha publicación interesante.

Outonía

/0 Comentarios/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en «Faro de Vigo» a celebración do día de San Martiño, cos seus magostos e trompos ao camiño:

Son estes días de Outonía. Arrefría e chegaron as chuvias. A castañeira ofrece os seus cornetes de bullós na Praza da Farola, esa que o concello debía fixar no seu rueiro como Praza de Galicia. Pasaron os días de defuntos coas súas cabazas de luz e o desfile dos seres do Trasmundo que cada ano abren o tempo de Samaín no que na nosa cultura tradicional celebramos a mudanza de estación e rendemos culto ao froito do castiñeiro, a chamada árbore do pan, a máis representativa da nosa paisaxe agraria, xunto, claro está, a enciñas e carballos. Outonía na que acentuamos a nosa condición de sermos un pobo de comedores de castañas, froito que en Galicia se consome dende a Idade Media como testemuña un verso da cantiga 386 de Afonso X o Sabio: «que sol non lles minguou deles que valvéss’ ũa castanna». Humildes castañas que foron durante moito tempo pan dos pobres, alimento principal durante os meses de invernía, fenómeno, ao que non foi allea a expansión da cultura dos mosteiros, que supuxo a plantación de viñas e castiñeiros nos seus arredores.

Outonía na que arredor da data máxica do 11 de novembro, día de san Martiño, santo de moita querenza en máis de duascentas parroquias do país, os peóns saen o camiño, como testemuña un refrán recollido polo vigués Miguel Rubinos Conde en Candeán: «Este ano fixemos caso do proverbio “no San Martiño trompos ao camiño” e aproveitamos o magosto para pór a buxaina a danzar». Unha data na que cada ano Brinquedia, a Rede Galega de Xogo Tradicional, dedica ao «Día do Peón», ou do trompo, trompa, peonza, perinola, buxaina, entre outros nomes, todos moi fermosos, utilizados para chamar a ese brinquedo que xira e baila sobre a punta e a caperucha no chan, ou na man, impulsado polo despregue dun cordel. Un xogo popular, que segundo Arturo Romaní, chegou a Galicia dende Oriente, a comezos do século XVIII, que ten no refraneiro popular un calendario moi preciso de xogo xa que «polo san Martiño, 11 de novembro, peóns ao camiño; polo santo André, 30 de novembro, trompos outra vez; polo santo Amaro, 15 de xaneiro, peóns ao tellado; polo santo Antón, 17 de xaneiro, peóns ao caixón; pola santa Olalla, 12 de febreiro, peóns á borralla e por Pascua, trompos ás áscuas». Tradición de recuperación de xogos populares e cooperativos que algúns centros educativos fan coincidir nestes días de Outonía coa celebración dos Magostos, ofrecendo así un modelo alternativo ao xogo dixital solitario ou á ditadura do fútbol (case sempre exclusivamente masculino) nos patios escolares.

Outonía que é tempo, tamén, das primeiras matanzas («A cada porco lle chega o seu san martiño», lembra o refraneiro), dos primeiros caldos de gloria (citados por Rosalía en «Cantares Gallegos»), dos primeiros cocidos alegres (como cualificaba Picadillo ao cocido de noso), que se alongarán na invernía até o Entroido, tempo de excesos e das larpeiradas de tixola. Pratos da mesa da outonía nos que, por ventura, a humilde castaña recupera o seu protagonismo, sexa como saboroso caldo de castañas (nada que ver coa «augas de castañas», expresión popular para designar ao café malo ou pouco cargado) ou como puré ou acompañamento das carnes de caza e, sobre todo, do lombo do porco, un dos pratos estrelas da outonía. Protagonismo da castaña que nas sobremesas convértese en delicias de biscoitos e tortas, en cremas, e bombóns, flans, galletas, merenga, pudin, mousse ou diversos pasteis na que é ingrediente principal. Castaña convertida en produto de «delicattessen» dende hai sesenta anos polo ourensán José Posada Torres creador desa marabilla larpeira que é o marrón glacé, o produto estrela dun catálogo amplísimo de transformación industrial da castaña galega, presente en tendas de máis de vinte países.

Outonía que como os peóns no camiño convida a percorrer o país, seguindo o ronsel das fumaredas coa intención de sentir o arrecedendo da outonada, da queima de leña das bidueiras e da resistencia das casas aínda abertas, unha fragrancia hoxe case desaparecida dos contornas urbanas e periurbanas, vivificadora dunha memoria na que intuímos a que gozaron noutrora os nosos maiores nas parroquias do Val do Fragoso. Outonía que, tras a vendima, é tempo de privilexio para gozar durante apenas un días das nosas mellores paisaxes vitivinícolas do ano, preparándonos para os rigores (non só climatolóxicos), que con certeza, traerá a invernía. Recomendo apoiar dende os fogares os magostos escolares (beizón a tanto claustros que contra vento e marea manteñen aceso o lume que alampea). Chamo a participar nos magostos veciñais e populares, como o organizado no serán do venres na praza de Eugenio Fadrique pola Asociación Sociocultural As da Industria, como un espazo para a convivencia e a festa. Probar a castañada e sacar os trompos ao camiño, a Outonía.

Grazas a Beltrán e Rhodes

/0 Comentarios/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo en Faro de Vigo a agradecer a Fran Beltrán e a James Rhodes o seu emprego da lingua galega:

O 8 de outubro Fran Beltrán publicou en Twitter este chío: «En Galicia hai máis de cen formas para designar a choiva, pero todas elas escampan #Afouteza e moito #Corazón @RCCelta A seguir traballando!» O medio centro madrileño respondía así a decepcionante actuación do cadro celeste en Sevilla e aos primeiros síntomas de crise do proxecto de Antonio Mohamed. Foi o seu un exercicio responsable de celtismo da vontade, mais tamén xeneroso de galeguismo, tanto polo feito de utilizar a lingua galega nas redes sociais, como por referenciarse coa súa riqueza semántica e literaria, capaz de expresar todos os matices que sabemos identificar nas precipitacións: dende o orballo, chuvisco, chuviña e chuviscada, cando é moi lene, máis tamén como babuxa, babuña, poalla, poallada ou froalla, até chuvieira, chuvascada, xistra, ou brea cando chove a ballón (a barullo) ou a choupón para que logo escampe, estrelampe ou estiñe e máis tarde chegue a brétema, a néboa ou o neboeiro… Xaora, tampouco era esta a primeira ocasión na que o noso Iniestiña chiaba en galego, xa que o veu facendo dende as primeiras semanas en Vigo e que xustificou, como o seu esforzo por aprender a falalo, coa intención de achegarse aos seareiros e devolverlles así o agarimo que recibe.

Actitude aberta e xenerosa co galego desta promesa de dezanove anos con trazas de figura semellante á defendida polo pianista e escritor londiniense, hoxe establecido en Madrid, James Rhodes que tamén utiliza decote o galego no seu perfil (plurilingüe) de Twitter, que conta con 151.000 seguidores, desde o que expresa as súas opinións, confesa as súas experiencias e loita de forma teimosa contra os abusos na infancia que el mesmo sufriu en carne propia. Perfil desde o que a comezos de xullo, cando veu para ofrecer un concerto (memorable) no Auditorio Mar de Vigo, respondeu con elegancia e mesura a quen o criticou por utilizar o galego como «unha cuestión de respecto», «son un convidado aquí en Galicia e quero honrar iso». Comportamento de Rhodes que vai máis alá dun xesto de márketing dunha estrela cos seus seguidores ou da súa fascinación polas marabillas da nosa cidade, xa que el o concibe como un compromiso coas culturas non dominantes, a súa forma inclusiva de instalarse no mundo.

Lingua que falan e escriben de forma habitual (e de marabilla) tradutores e investigadoras da literatura galega como o inglés Jonathan Dunne, o xaponés Takekazu Asaka, a rusa Elena Zernova, a polaca Maria Boguszewicz, o italiano Attilio Castelucci ou o madrileño Francisco Coimbra, por só citar algúns dos centos de galeguistas alófonos espallados polo mundo. Lingua tamén escollida por ducias de estranxeiros que decidiron vivir en Galicia e facelo utilizando o galego como a súa lingua vehicular nos diversos eidos da súa actividade profesional e persoal. Actitude compartida polos centos de participantes nos cursos de verán de lingua e cultura galegas para persoas estranxeiras, organizados dende 1988 e decisivos para que existan centros de estudos galegos nas universidades de todo o mundo e o galego sexa estudado en todo o planeta. Neofalantes por vontade, sensibilidade, afecto ou e utilidade que ofrecen un modelo que merece ser recoñecido polo súa xenerosidade.

Nun momento de incerteza para o futuro do idioma de noso, tras a creba da transmisión xeracional e o retroceso do seu uso como lingua habitual, actitudes de simpatía como as de Beltrán e Rhodes, ou como as expresadas polos galeguistas alófonos, conforman un modelo atractivo que aquí pode axudar a superar prexuízos e falsas ideas sobre o uso social do galego, como lingua inferior de xente da aldea ou de «culturetas galeguistas». Actitudes por si soas, que sen necesidade de acudir aos manuais de sociolingüística, desminten as reiteradas falsidades da imposición do galego e da discriminación do español en Galicia, acuñadas dende hai unha década por posicións galefóbicas delirantes, que para a desgraza da convivencia, deitan cada vez maiores doses do solimán da súa intolerancia, quizais por identificarse con máis claridade coa extrema dereita.

Hoxe, no actual marco comunicacional hibridado, plurilingüe e multimodal, a oportunidade dunha lingua minorizada como a nosa pasa por recuperar o seu valor inclusivo como lingua local de instalación afectiva e efectiva do conxunto da sociedade, tanto das familias de procedencia galegófona como daqueloutras que se incorporan a nosa comunidade. Contar cun repertorio de nomes para representar a escala das precipitacións é a nosa forma única de estar no mundo, un patrimonio ao noso coidado que non podemos perder baixo concepto ningún e temos obriga de deixar en herdanza. Agradecemos que influíntes como Fran Beltrán e James Rhodes nos axuden a lembralo e a conservalo.

A viaxe de Xabier

/0 Comentarios/en , , , , , , /por

No artigo de urxencia en Luzes lembro conmocionado ao mestre Xabier DoCampo:

«Todas as viaxes son un regreso. Calquera viaxeiro retorna á casa desde o momento mesmo en que puxo un pé fóra dela. Hai que volver para contar, para facer da viaxe relato. Por iso os camiños que emprende o Viaxeiro son vieiros que conducen ao coñecemento e á aprehensión da beleza, que tantas veces hai que rescatar do medio da miseria e do mal…»

«Viaxar é ir ao encontro do que nos emociona na súa contemplación e diante do que abandonamos todo desexo de posesión, porque o gozo está en recibírmolo de xeito gratuíto.»

Así comeza O libro das viaxes imaxinarias (Xerais, 2008), unha das obras máis fermosas da narrativa galega de todos os tempos, na que Xabier P. DoCampo, contando coa colaboración do seu amigo Xosé Cobas, recolleu a súa forma de entender a propia vida, como viaxe, como experiencia irrepetible e única na que procuramos a beleza ou agardamos atopar ao chou aquilo que nos emociona. Unha experiencia que nos constrúe como seres humanos, facilitándonos aprendizaxes e activando a memoria, axudándonos a madurecer e a compartir coas persoas queridas unha parte das nosas vidas.

Eis para Xabier DoCampo radicaba a importancia da viaxe e do seu imprescindible relato, sexa pola narración oral ou escrita que fagamos sexa polas testemuñas visuais, esas instantáneas que apreixamos roubándollas á fugacidade da luz. Xa non é imprescindible para realizar a viaxe afastarse milleiros, mesmo centenares, de quilómetros do limiar da casa. É posible, tamén, percorrer devagariño as rúas e vieiros da propia cidade coa actitude inocente do viaxeiro, coa ollada á espreita disposta á sorpresa e o abraio.

Xabier fixo da súa vida unha viaxe e desta viaxe un relato que compartiu nunha obra narrativa esencial para conformar tanto o actual corpus da literatura infantil e xuvenil galega, da que como membro da Xeración Lamote foi pioneiro, mais tamén para deitar unha olla ética na narrativa contemporánea de noso, con títulos memorables como o xa citado O libro das viaxes imaxinarias ou A nena do abrigo de astracán (Xerais 2017), a novela derradeira na que deitou a súa memoria da infancia chairega en tempos de intransixencia. Unha obra narrativa na que ofreceu, ademais, títulos emblemáticos para varias xeracións que con Cando petan na porta pola noite (Xerais 1994), relatos cos que obtivo o Premio Nacional de literatura Infantil, ou O misterio das badaladas (Vía Láctea 1986), foron conformándose como lectorado literario.

Mestre xeneroso de Primaria, namorado do cinema e do teatro, guionista e director de programas de radio, contador oral formado a carón da lareira, activista da renovación pedagóxica como membro fundador de Nova Escola Galega e da causa da dignidade da lingua galega como celme e motor da plataforma apartidaria Prolingua, foi con todo a lectura e a reflexión sobre a lectura a actividade principal da súa viaxe na que foi tecendo unha tea enorme de afectos e lealtades.

Choramos a Xabier, mais sabemos que a súa viaxe non rematou esta madrugada, poderemos sempre compartila nos seus relatos que nos convidan a gozar do pracer da lectura e do afán de facer a vida relato. Beizón, sempre mestre, irmao!

María Victoria Moreno e a lingua galega

/0 Comentarios/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a María Victoria Moreno:

O 17 de maio homenaxeamos a María Victoria Moreno, cidadá galega á que moito lle amolaba ser considerada como «unha autora estremeña (Valencia de Alcántara, 1939), que escribía en galego». E abofé que a catedrática pontevedresa tiña razóns para salientar a súa galeguidade de cidadanía, xa que non debería ser considerada estremeña como tal, xa que filla de nai andaluza e pai castelán naceu na localidade cacereña por puro azar, estudou Primaria en Segovia, Bacharelato en Barcelona e Románicas na Universidade de Madrid, trasladándose despois a Galicia onde traballou como profesora de linguas durante catro décadas. Como  tampouco pode ser clasificada de forma ningunha como escritora alófona galega, como si o foron o xenial Federico García Lorca dos «Seis poemas galegos» (1935), e o catalán Carles Riba, autor de 205 versos en galego distribuídos en dous poemarios «Cantares d’ amor» e «Cantares d’ amigo», publicados en 1911.

María Victoria Moreno foi cidadá e escritora galega por elección consciente e persistente, idéntica escolla a que fixo a escritora e académica Marilar Aleixandre, que converteu  a ambas as dúas escritoras e fundadoras da nosa literatura infantil e xuvenil en referentes dun impagable galeguismo de adscrición e tradición republicana. María Victoria Moreno confesou que a súa relación con Galicia e a súa opción pola súa lingua foi «simplemente unha historia de amor». Demóstrano Xavier Senín e Isabel Soto na biografía «María Victoria Moreno. Sementadora de futuro» (Xerais 2018), cando lembran a mañá bretemosa de agosto de 1963 na que chegou a estación de Redondela para despois descubrir en Pontevedra, unha cidade que lle pareceu fermosa, onde alugou un ático orientado ao solpor, todo o que podía desexar: «xentes acolledoras, paisaxes marabillosas, un clima feito a medida do meu carácter e tantas cousas máis…»

Como relatan os seus biógrafos que en 1965, despois de aprobar a oposición de Profesora Agregada de Lingua e Literatura Española, María Victoria escribiu no Instituto Masculino de Lugo durante dous cursos unha páxina indeleble na súa vida na que Galicia aniñou no seu corazón: «Foi en Lugo onde Galicia se revelou ante os meus ollos, enteira, no seu ser, na súa cultura, no seu feitizo, na súa problemática e na súa lingua». Revelación na que tivo tamén que ver a amizade que trabou con Xesús Alonso Montero, daquela o catedrático do seu departamento, e que a levaría a sumarse dende entón á defensa da lingua galega e á loita pola súa dignidade.

Compromiso adquirido coa lingua galega, que asume como propia, ao que tampouco foi alleo o seu amor vocacional polo ensino que dende 1967 desenvolveu no Instituto Feminino de Pontevedra como profesora de Lingua e Literatura Española. María Victoria contaxiou alí a rapazas de quince e dezaseis anos tanto a súa paixón pola lectura literaria como o interese pola realidade lingüística e cultural de Galicia. Confésao a profesora Moncha Fuentes, unha das súas alumnas: «Unha María Vitoria Moreno, xove, entusiasta, e recén chegadiña de Lugo ensinábanos a amar a nosa lingua –que tamén fixo súa– e a ler a Rosalía, a Valle e a Miguel Hernández».

Compromiso que a partir da década de 1970 levaría a María Victoria Moreno a participar no mundo cultural de noso impartindo algúns dos primeiros cursos de galego, ditando conferencias, participando na aventura da libraría Xuntanza de Pontevedra (1973-1976), editando a antoloxía «Os novísimos da poesía galega» (1973), publicando artigos en defensa do idioma como «No dejéis que muera vuestra lengua» («Diario de Pontevedra», 1973) e comezando a súa traxectoria como unha das creadoras da literatura infantil en galego coa publicación de «Mar adiante. Historias de nenos pra nenos» (Edicions do Castro, 1973).

No difícil período tardofranquista María Victoria afondou no compromiso co proxecto de defensa social do galego e coa causa quixotesca de alfabetizar aos galegos na súa lingua propia. Entre 1971 e 1975 esta profesora extragalega impartiu de maneira gratuíta cursos de galego en diversas sociedades culturais, como Amigos da Cultura de Pontevedra ou Ateneo de Ourense, o que lle supuxo en 1973 a apertura dunha ficha policial, a retirada do pasaporte, un rexistro domiciliario, ademais de sentirse calumniada, difamada e rexeitada por parte da sociedade franquista pontevedresa.

Compromiso coa lingua galega que na década de 1980, xa no período autonómico, mudaría (por ventura) de carácter, impartindo cursos de galego dirixidos a docentes, participando na elaboración de libros de texto da editorial Galaxia dedicados á literatura galega no ensino medio e desenvolvendo unha obra pioneira e referencial no eido da literatura infantil e xuvenil.

Eis a traxectoria dunha escritora galega cento por cento.

Onte 1969: «As cantigas de Martín Codax en 55 idiomas»

/0 Comentarios/en , , , , , , , , /por

Gañei onte o día cando como membro do xurado dos Premios de relato e poesía da Universidade de Vigo me agasallaron un exemplar d’ As cantigas de Martín Codax en 55 idiomas, un libro arca editado con motivo da exposición en Vigo do Pergamiño Vindel. Máis alá do feito de que con esta edición as sete  cantigas do primeiro poeta vigués se convertan no título literario galego traducido ao maior número de linguas, desde o chinés ao bengalí, desde o finés ao maorí, pasando polo persa, árabe, quichua ou romanés, o que constitúe unha proeza editorial, a obra coordinada polo catedrático Xosé Henrique Costas González expresa como ningunha outra a proxección inclusiva do texto codaxiano e, sobre todo, esa «forza que vén de lonxe» dos tradutores e tradutoras, embaixadores da lingua galega das máis diversas nacionalidades espalllados polo mundo, que se namoraron de Galicia e da nosa lingua, que traducen, falan e escriben con primor.

Xaora, este é un libro testemuña da diversidade lingüística como patrimonio da humanidade que se ofrece, ademais, como unha excepcional ferramenta didáctica para ser empregada nas nosas aulas. Parabéns ao coordinador, á Universidade de Vigo como editora e aos 55 tradutores e tradutoras deste libro histórico.

Onte 1968: O «Diario Cultural» é máis que un programa de radio

/0 Comentarios/en , , , , , /por

Soubemos onte á noite da intención da dirección da CRTVG de suprimir o Diario Cultural da grella da programación da vindeira tempada da Radio Galega. Unha pésima noticia para o fráxil ecosistema da lingua e cultura galega que podería perder unha das súas trabes de ouro, un engrenaxe moi potente capaz de alentar cada tarde toneladas de biodiversidade e esperanza. Unha intención que agardo sexa modificada tras a mobilización extraordinaria que se ven producindo desde que se coñeceu.

Xaora, non sexamos inocentes, esta non é a primeira vez que a actual dirección da CRTVG intenta suprimir espazos de galeguización e pluralismo da grella da programación da Radio Galega. E mesmo a pesar de constituír a difusión da cultura e a lingua galegas un dos eixos do estatuto (e da razón de ser) da CRTVG, que non esquezamos recibe unha achega institucional anual (da Xunta de Galicia) de case cen millóns de euros. A tempada pasada, sen ir máis lonxe, fomos despedidas das tertulias de informativos un bo fato de colaboradoras (a maior parte de posicións galeguistas e de esquerda) sen sequera unha palabra de gratitude ou calquera explicación.

No entanto, no caso do Diario Cultural hai aínda marxe para retificar. O programa do equipo que dirixe Ana Romaní é un patrimonio colectivo da cultura galega de entre séculos que debe ser respectado e merece ser potenciado. Sabemos canto supón anualmente o custe do DC dentro deses cen millóns de euros que recibe a CRTVG das arcas públicas? Cuantificaron os responsables desta decisión o valor da desfeita que sobre a nosa industria cultural (do libro, da música, do teatro, das artes plásticas, do audiovisual….)  podería ocasionar a desaparición do DC? Alfonso Sánchez Izquierdo, director xeral da CRTVG, debería explicar canto antes cales vai ser o futuro do Diario Cultural, que é moito máis que un programa de radio.

A dobre competencia

/0 Comentarios/en , , /por

Dedico o artigo da semana en Luzes á proposta de recentralización lingüística dos partidos de Rivera e Rajoy:

A pelexa entre Ciudadanos e o Partido Popular pola hexemonía na dereita española provoca unha competencia feroz entre os partidos de Rivera e Rajoy por amosar quen dous é máis belixerante co que chaman “linguas vernáculas”, termo utilizado no franquismo (e de forma oficial na Lei General de Educación de 1970) para identificar ao catalán, éuscaro e galego. Á ocorrencia de Ciudadanos de que non se lle esixise ás aspirantes a acceder á función pública en comunidades con lingua propia o coñecemento da “lingua cooficial”, replicoulle de forma desorbitada o goberno de Rajoy ameazando, ao amparo da intervención en Catalunya do 155, con rematar co modelo de inmersión lingüística, unha experiencia educativa exitosa, de case vinte e cinco anos de historia, apoiada de forma abrumadora pola sociedade civil catalá. Unha escalada inmoral de dous partidos que utilizan como leitmotiv das súas propostas a da “persecución do castelán en Catalunya”,  unha falsidade de pé de banco desmentida tanto polos datos de usos lingüísticos en Catalunya como polos resultados das probas PISA no que atinxe a consecución das competencias de lectura e escritura en castelán e catalán.

Unha estratexia de confrontación lingüística que ten o seu claro precedente (como tantas outras iniciativas da dereita española) na utilizada en Galicia por Feijoo para desbancar ao goberno de Touriño, cando da man de grupos galegófobos membros destacados do seu partido participaron o 8 de febreiro de 2009 naquela manifestación en Compostela na que publicitaron a falacia da “imposición del gallego”. Unha estratexia que continuaría, xa dende o Goberno Galego, para xustificar se dinamitase o consenso acadado arredor do Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega (PXNLG) e se impuxese o decreto de Plurilingüismo que en menos dunha década erradicou a utilización do galego como lingua vehicular na Educación Infantil, converténdoo nunha lingua estranxeira, allea, para o seu alumnado. Unha desfeita lingüística irreversible da que agora ninguén se fai responsable, atribuída ao proceso imparable de substitución lingüísticas das xeracións nacidas nas décadas de entre séculos. E así quedan tan panchos os responsables políticos e os redactores técnicos deste modelo plurilingüe, vendido como de elección familiar, que fixo retroceder de forma moi significativa e alarmante o emprego do galego no sistema educativo non universitario.

Xaora, tanto no modelo consensuado en Galicia no PXNLG (2004) como no de inmersión lingüística catalán (1993), a adquisición de idéntica competencia na utilización oral e escrita en ambas as linguas cooficiais, ao remate da educación obrigatoria, constitúe o garante do respecto dos dereitos lingüisticos para toda a cidadanía e da súa cohesión social, xa que achega a igualdade de oportunidades no emprego de cada lingua. Eis a trabe de ouro destes modelos que pretenden, ademais, un estatuto de normalidade, que aínda só posúe o español, para o galego ou o catalán, en todos os eidos da vida social, institucional, económica ou cultural.

No entanto, a consecución desa dobre competencia para toda a cidadanía, na que tanto insistiu o mestre Agustín Fernández Paz, obriga a deseñar modelos pedagóxicos que contribúan eficazmente a súa adquisición, sendo conscientes, como acreditan os resultados PISA, que a lingua de uso habitual no eido familiar non condiciona as aprendizaxes do alumnado en comprensón lectora, xa que son as desigualdades socioeconómicas entre as familias as que condicionan os resultados. En definitiva, modelos de normalización diferentes baseados na finalidade da dobre competencia, nos que a utilización do galego ou o catalán como lingua educativa vehicular, non vai en detrimento da aprendizaxe do castelán, mais si constitúe requisito indispensable. Modelos que demostran que tanto en Catalunya como en Galicia existe unha soa comunidade de aprendizaxe que emprega (ou debería empregar) na aula tres ou até catro (no caso galego) linguas de forma habitual, sendo a lingua propia a considerada vehicular e preferente en todos os niveis da institución educativa.

Aí radican as bases sólidas para iniciar un debate necesario que permitise a medio prazo volver a forxar o consenso arredor do emprego das linguas no sistema educativo galego.  Con todo, son moi pesimista sobre a viabilidade desta proposta, tanto polo desinterese de Feijoo para acordar  coa oposición e coa sociedade civil cuestións de país (lingua, territorio, demografía, autogoberno, financiamento…), como pola propia evolución dos traballos da subcomisión para un “Pacto por la educación” do Congreso dos Deputados, onde os partidos da dereita española pretenden que a nova Lei Orgánica da Educación, ademais de promover a recentralización do currículum e a consolidación da privatización da rede escolar, contemple o cuestionamento explícito dos modelos de normalizción lingüística baseados na adquisición da dobre competencia. Tempos difíciles, sen dúbida, para o futuro do idioma de noso.

Onte 1940: «Afouteza» 2017

/0 Comentarios/en , , , , , , /por

O feito de que «afouteza» fose escollida como palabra galega do ano polo Portal das Palabras da Real Academia Galega, tamén a máis buscada no seu dicionario en liña, expresa a influencia decisiva da publicidade e do mundo do deporte para achegar connotacións positivas o uso da nosa lingua. Como xa se ten salientado, documentada dende o século XIV, «afouteza» adquiriu prestixio a partir da súa inclusión no himno do Celta de Vigo e, sobre todo, cando o propio club comezou a utilizala como eixo da súa comunicación corporativa, na campaña de abonados e nos partidos de competición europea da pasada primavera.

«Afouteza«, ademais de referise á disposición de actuar sen temor a dificultades e perigos ou á seguridade en si mesma que demostra unha persoa, adquiriu un valor identitario e comunitario xa que xa forma parte desa listaxe escollida de palabras que funcionan coma un resorte afectivo de positividade, expresión de unión e de confianza nas nosas propias posibilidades. Por ventura, «afouteza» pasou de ser un patrimonio do celtismo a ser o tamén de todo a comunidade galega. Procuremos continuar tinguindo desta afouteza inclusiva a nosa fala empregando as posibildades pouco exploradas que nos achega o mundo do deporte e da publicidade.

Galicia 2057

/0 Comentarios/en , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Luzes ao foro de prospectiva organizado polo Museo do Pobo Galego:

Hai uns días participei nunha mesa redonda sobre a identidade galega no ano 2057. Inserida no foro de prospectiva, que se desenvolve ao fío da celebración do corenta aniversario da Museo do Pobo Galego, María Xosé Cerviño, secretaria do padroado, propúxonos ao produtor Jorge Algora e a min mesmo, como membros da industria cultural, e aos profesores Henrique Monteagudo e Xosé Manuel González Reboredo, que expresáramos o que prevemos sería a identidade cultural e a situación das nosas industrias creativas dentro de catro décadas. Unha proposta arriscada que entendín apenas como unha escusa suxestiva para falar da nosa percepción do presente e da necesidade de reinventar o que entendemos por identidade cultural galega nun momento no que están de moda discursos negacionistas das identidades como os do filósofo François Jullien.

Por ventura ninguén dende a mesa nin dende o público atreveuse a facer prognósticos como os que hai anos expresaban os gurús, tan ben pagados polas industrias das tecnoloxías dixitais. Xaora, todos coincidimos dunha ou doutra maneira na idea de que a identidade cultural galega desenvolverase ao abeiro de tres factores determinantes: o demográfico (económico), o lingüístico (cultural e educativo) e o político. O futuro da nosa cultura milenaria estará moi condicionado polo que suceda coa nosa poboación, coa nosa lingua e co noso autogoberno. Tres variables que poden ser facilitadoras, mais tamén retardatarias, da valoración que no proceso de hibridación global obteña a nosa identidade na escala que regula os polos de homoxeindade e diversidade. Quizais ningún dos tres convide ao optimismo, mais tampouco ningún semella de tendencia irreversible.

A hemorraxia poboacional continúa aberta, sobre todo nas dúas provincias interiores, como demostran os datos de censo máis recentes que sitúan a toda a provincia de Ourense cun número de habitantes ao nivel do concello de Vigo. Como aberto está o fluxo emigratorio de mozos e mozas, ao tempo que se reduciu o inmigratorio, o que agudiza o devalo poboacional, tamén nas zonas urbanas. No entanto, como sinalou tantas veces Manuel Blanco Desar, sen xente dificilmente poderemos constituír unha comunidade viable dona do seu territorio e do seu destino.

A pesar de que o galego continúa sendo unha das duascentas linguas máis faladas do mundo, a perda case total de falantes iniciais monolingües no marco dunha comunidade políglota, obriga a procurar o seu futuro en novas motivacións e posibilidades de uso, como a de vencellarse ao discurso da innovación e da inclusividade. Unha oportunidade de ouro para evitar tanto os perigos que suporía a irlandización da nosa cultura (unha forte identidade sen lingua propia), o que probablemente levaría a museificación literaria do idioma, como para non entrar nese paquete de linguas en perigo nun século como o XXI, que se prevé sexa o de maior destrución de linguas da historia.

Como polo momento tempouco axuda o conformismo actual do autogoberno galego escasamente implicado na fixación de políticas públicas nos eidos estratéxicos de poboación, territorio e cultura. Como tampouco sabemos cal pode ser a viabilidade do actual estado español (quizais fallido) nin da actual Unión Europea. Incertezas que, porén, poderían constituírse en Galicia nun eficaz mobilizador de procesos de mudanza, se atendemos á diagnose que o sociólogo Manuel Castells fai no seu libro máis recente, Ruptura. La crisis de la democracia liberal (Alianza 2017), no que identifica no marco da globalización actual unha crise identitaria, onde vai haber unha oportunidade para as comunidades e as súas identidades. Podería ser este o caso de Galicia?

En todo caso, como sucedeu nunha entrevista que lle fixeron a Cunqueiro uns anos antes de morrer na que lle preguntaron como sería a Galicia do ano 2000, na que don Álvaro contestou que só sabía como a el lle gustaría que fose, a Galicia de 2057 dependerá en boa medida da determinación da xente de hoxe por querer ser. Agardo que canto menos non se perda a afouteza colectiva de intentalo.