Modo galego, actívao!

/en , , , , , , /por

O sociolingüista Fernando Ramallo no seu clarificador e moi didáctico libro recente, Que pasa co galego? 32 preguntas sobre a situación da lingua (Xerais 2023), considera que o actual proceso de substitución lingüística ten como principal efecto a ruptura da cadea de transmisión familiar, o que vai reducindo tanto o número de novos monolingües como o uso do galego entre a rapazada, trazos singulares do actual estado da lingua. Unha tendencia de abandono imparable, mesmo nas casas onde se fala só ou de xeito preferente galego, o que hoxe sabemos non garante que as crianzas así socializadas manteñan a lingua da familia cando comezan a ser escolarizadas. Unha mudanza de lingua á que non é allea o feito de que as cidades, nunhas máis ca outras, sexan espazos moi hostís para que a picariñada «sobreviva» en galego. Unha forma de vida castelanizada da que non é doado saír, mais que para Ramallo mudaría «se fóra do fogar o galego tivese unha maior presenza nos espazos de socialización secundaria, como a escola, os centros deportivos, os videoxogos ou as redes sociais». Unha emancipación sociolingüística necesaria para o futuro da lingua que pasa inevitablemente pola creación de espazos de inmersión lingüística, como sucede en «Modo galego, actívao!», iniciativa da RAG, do concello e dos centros públicos de infantil e primaria de Ames. Unha valiosa experiencia piloto de colaboración entre profesorado e familias na promoción do galego cuxa vontade explícita e a asociar o uso da lingua galega coas actividades non académicas e de lecer (madrugadoras, extraescolares, escolas deportivas, campamentos de verán…, entre outras), actividades interxeracionais, intergrupos e intercentros,  que facilita cuñar así un modelo de compromiso lingüístico na infancia. Promover actividades en galego para frear a perda de falantes e fomentar o refalantismo entre os que foron monolingües iniciais, dentro e fóra das aulas, dentro e fóra das escolas, supón activar o «modo galego».

Publicado en Nós diario: 27/09/2023

Datos da edición en galego (1983-2023)

/en , , , , , /por

Para arquivo e consulta pode baixarse en pdf o documento Datos da edición en galego (1983-2023) que utilizarei no Simposio O Libro e a lectura da AGE (27/09/2023).

Que pasa co galego en Vigo?

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos datos do estado da lingua en Vigo:

Das sete cidades galegas, Vigo é onde menos galego se fala: apenas o 15,4 % da poboación viguesa afirma ser usuaria prioritaria do galego (o 49,3 % en Galicia), segundo datos da enquisa do Instituto Galego de Estatística de 2018, recollidos por Fernando Ramallo, catedrático de Lingüística da Universidade de Vigo no seu libro recente (recomendabilísimo e referencial), Que pasa co galego. 32 preguntas sobre a situación social da lingua (Xerais 2023). Porcentaxe da cidade olívica que hai dez anos era do 24,7 %, o que para o sociolingüista vigués constitúe «un exemplo paradigmático de castelanización» e supón unha «evolución demoledora que de continuar coas condicións que favoreceron esta castelanización recente, o uso do galego será case residual nas xeracións seguintes».

Situación dramática para o galego, semellante á de Ferrol (17,7 %), A Coruña (20 %) e Pontevedra (23 %), cidades tamén moi castelanizadas, que contrasta coas dos núcleos urbanos máis galegófonos Lugo (44,7 %) e Santiago (43,9 %), como en certa medida sucede en Ourense (33,5 %). Porcentaxes desacougantes dunha presenza xa anecdótica do galego en Vigo ás que se unen as non menos significativas do 2,1 % dos fogares vigueses nos que todos os seus membros maiores de cinco anos falan galego habitualmente, cando a media galega é do 22,7 %, e de que en máis do 90 % dos fogares vigueses ningunha persoa fala habitualmente galego, como sucede tamén en Ferrol e A Coruña, cando a media de Galicia é do 60,4 %.

Non obstante, en Vigo o cativo uso do galego non é uniforme en todo o concello, como sucede tamén no resto das cidades e áreas urbanas onde o galego xa non é a lingua que máis se escoita, xa que continúa habendo barrios, parroquias ou actividades onde hai moitos máis galegofalantes ca noutros e nas que se manteñen variedades diatópicas non sempre visíbeis no resto da cidade. Por ventura en Beade, Candeán, Matamá, Sárdoma, Castrelos ou Zamáns, entre outras parroquias citadas por Fernando Ramallo, ou nas festas populares de San Brais ou San Roque ou nos mercados dominicais de Bouzas ou durante a representación da Reconquista ou mesmo nas bancadas do estadio de Balaídos, «escoitaremos un galego vivo, sobre todo entre a poboación de máis de 50 anos».

Non é doado explicar o devalo desta presenza do galego en Vigo intensificado no que vai de século XXI, un período no que o castelán consolidouse como lingua predominante na rúa, tanto nos usos familiares e coloquiais como nas interaccións comerciais e administrativas, ademais de ser a lingua empregada habitualmente nas emisións da radio e televisión locais por parte do alcalde e dos concelleiros e concelleiras, coa excepción dos nacionalistas. Dende hai oito décadas, coincidindo coas primeiras décadas da ditadura franquista, o castelán foi devorando ao galego que quedaba nas cidades galegas, probablemente, por ser considerada como a lingua do progreso e do benestar, facilitadora da mobilidade social, un proceso que coincidiu coa imparable urbanización da sociedade galega, que en Vigo supuxo se duplicase a poboación e se fose reducindo progresivamente o número de galegofalantes.

Secasí, o problema principal para o futuro do galego non é tanto que non sexa utilizado pola mocidade como que o galego xa non se escoita nos seus fogares. Unha cuestión relevante xa que, salienta o profesor Ramallo, «a lingua aprendida en espazos alleos ao núcleo familiar non garante o seu uso, ficando, mesmo residual». Unha inseguridade que ten moito que ver cos prexuízos cuñados sobre o uso do galego que conforman toda unha ideoloxía que deforma a percepción do idioma, dende que o galego é unha lingua que proporciona menos oportunidades laborais, educativas e sociais ca o castelán e o inglés, pasando de que falar galego é cousa de vellos ou de persoas de aldea até que é sinal inequívoca de militancia no bloque ou do pertencer ao colectivo do profesorado de galego.

Falemos galego ou falemos castelán, dificilmente contaremos os vigueses e viguesas (como o resto de galegos e galegas) cunha singularidade tan nosa que ao mesmo tempo nos diferencia e identifica como é a do idioma galego, unha alfaia milenaria de valor incalculable, patrimonio colectivo (material e inmaterial) que a todos define e a todos corresponde evitar a súa desaparición. Unha situación que non é doado reverter, mais que debe ser considerada polo concello de Vigo como unha das súas actuacións patrimoniais preferentes. Respectar a vixente e modélica Ordenanza Municipal de Normalización Lingüística de 1988, poñer en marcha un estudo para coñecer en profundidade a actual situación sociolingüística na cidade e fortalecer o funcionamento do Servizo de Normalización Lingüística e do Consello Social da Lingua son actuacións que non poden ser adiadas.

Amamos a escola

/en , , , , , /por

Sigo con admiración a mobilización do profesorado portugués iniciada o pasado curso en defensa da escola pública de calidade e da dignidade da súa carreira profesional. Utilizando a etiqueta «Amamos a escola» nas cartelas das manifestacións diante das escolas e na comunicación en redes, a campaña intensificouse esta semana co retorno ás aulas, agravado pola falta e inestabilidade endémica do profesorado e os seus baixos salarios, apelando o apoio das familias xa que loitan polas súas crianzas. Reclamacións, ademais das económicas, que afectan a cerna do servizo público: redución do número de alumnado por grupo, promoción dunha educación inclusiva, incremento de investimentos na modernización dos centros e na dotación de aulas, laboratorios, bibliotecas, comedores e áreas deportivas e de lecer, ademais de respecto (palabra clave na convivencia do centro) pola figura do docente e redución da sobrecarga de tarefas administrativas que rouban tempo a actividade principal de ensinar. Táboa semellante á do profesorado galego neste inicio de curso, sobre todo no que atinxe a redución de ratios (en Secundaria a niveis anteriores á pandemia), a conservación da rede escolar pública en todo o territorio galego e ao aumento das prazas do catálogo do profesorado dos departamentos de orientación (tanto mestras orientadoras como de PT e AL), fóra  dos parches de programas sen estabilidade como Proa + ou Arco; medidas de atención a diversidade imprescindibles para afrontar con rigor o obxectivo dun modelo de educación inclusiva e dos centros como espazos seguros e de benestar. Secasí, ademais do necesario compromiso da administración educativa galega, que non dexergamos por ningures, o profesorado galego precisa novas doses de entusiasmo e compromiso profesional e empatía participativa en cadansúa comunidade escolar, como a iniciativa lusa #AmamosAEscola, para reactivar así o modelo de escola pública galega. O futuro da educación galega depende tamén dos que amamos a escola.

Publicado en Nós diario: 20/09/2023

A saca da curva de Puxeiros

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á saca da curva de Puxeiros do 15 de setembro de 1936:

Como é de xustiza, o 27 de agosto lembrouse no cemiterio de Pereiró aos dez executados contra o seus muros tal mañanciña de 1936. Execucións tras a causa 124/1936, pola que foron levados a xuízo sumarísimo os responsables do socialismo vigués, acusados de oporse ao golpe de estado e repartir armas entre a veciñanza: o alcalde de Vigo, Emilio Martínez Garrido; o impresor Enrique Heraclio Botana, responsable da UXT en Vigo durante catro décadas; o mestre Apolinar Torres López, presidente da agrupación socialista e responsable da «Página Pedagógica» de Faro de Vigo; o médico e veterano concelleiro Waldo Gil Santostegui; o concelleiro Ramón González Brunet; o panadeiro e candidato da Frente Popular Ignacio Seoane Fernández, así como Manuel Rey Gómez, delincuente común coñecido como «Vilagarcía». Fusilamentos aos que se engadiron os da causa 140/1936, pola que o 22 de agosto foron xulgados o alcalde de Lavadores, José Antela Conde e os irmáns Antonino e Demetrio Bilbatúa Zubeldía, membros dunha familia socialista fortemente castigada polos sublevados.

Dous consellos de guerra moi rápidos e sen garantías ningunhas, que despois dos máis de corenta mortos na Porta do Sol, tras a lectura o 20 de xullo do bando de guerra polo capitán Carreró, e dos combates nas barricadas de Lavadores, sinalaron o comezo do terror en Vigo e na súa bisbarra. No libro recomendabilísimo, O soño crebado. Da República á Guerra Civil en Vigo e na súa bisbarra (IEV, 2019), o historiador Xoán Carlos Abad, presidente do Instituto de Estudios Vigueses, estima que só no período que coincide coa duración da Guerra Civil en Vigo foron fusilados preto de 100 veciños, 48 en Tui e outro en Nigrán. Vítimas ás que habería que engadir as provocadas, ademais dos coñecidos como «paseos», polas «sacas» criminais de grupos de presos seleccionados que agardaban pola investigación das súas posibles responsabilidades, mais que unha noite serían sacados do cárcere da rúa do Príncipe ou do Frontón de María Berdiales ou das cortes da Garda Civil da rúa Magallanes por un grupo armado composto decote por gardas civís e falanxistas para aparecer ao día seguinte asasinados en lugares afastados.

Para Xoán Carlos Abad, a primeira daquelas «sacas» foi especialmente sinalada, «xa que foi dirixida contra un grupo de reclusos que tiñan unha especial relevancia dentro da cidade». Tratábanse de sete presos sacados sen explicación ningunha do cárcere vigués na madrugada do 15 de setembro de 1936, cuxos corpos baleados na caluga foron atopados de mañanciña na estrada por un grupo de leiteiras de Mos nunha curva inmediata ao cemiterio de Puxeiros. Cadáveres identificados como os do xinecólogo Eugenio Arbones Castellanzuelo, impulsor do Ateneo vigués e deputado socialista nas Cortes constituíntes; do médico Adolfo Morgade Pazos, militante de esquerdas; de Segundo Echegaray García, fillo do primeiro presidente de Tranvías Eléctricos de Vigo, tesoureiro da Federación Galega de Atletismo e considerado masón; do funcionario Luís Bilbatúa Zubeldia, xefe do servizo de Telégrafos, cuxos irmáns Antonino e Demetrio foran fusilados en Pereiró apenas dúas semanas antes; do empresario Inocencio Taboada Montoro, exportador de peixe; do palentino Abraham Muñoz Arconada, funcionario de prisións e socialista e do metalúrxico Marcial Araújo Conde, sindicalista comunista.

A saca da curva de Puxeiros, que coincidiu con varios sinistros «paseos» froito nalgúns casos de vinganzas persoais, quizais polo feito de tratarse de persoas moi coñecidas en Vigo, nalgúns casos con amizades entre os sublevados que impuñan o novo réxime, obrigou a que as autoridades militares xustificasen as sete mortes. E o fixeron, como demostra Xoán Carlos Abad, falsificando un documento no que «atribuían as defuncións ao resultado dun tiroteo sufrido polos vehículos policiais cando estes pasaban pola zona de Cabral, por parte duns descoñecidos, momento que aproveitaron os presos para tentar fuxir; e como lamentablemente non fixeron caso ás ordes de deterse, a forza viuse na obriga de ter que disparar contra eles». Sinistra falacia, que non puido agachar que a nai de Segundo Echegaray, Inocencia García fose sancionada economicamente e axudada en tan difícil transo polo industrial Eugenio Fadrique. Saca de Puxeiros que precedería aqueloutra do 16 de outubro de 1936 de nove persoas, case todas afiliadas ao Sindicato de Industrias Pesqueiras o Espertar de Panxón e ao Sindicato de Mariñeiros de Baiona, vinculados ambos os dous á CNT, sacadas por vinganza dos cárceres de Vigo, cuxos cadáveres apareceron na curva da Bombardeira de Baredo, lembrados de forma subversiva durante o franquismo con nove cruces vermellas gravadas na terra, coñecida agora como «A volta dos nove».

Ilustración Frontón de María Berdiales: Evaristo Pereira. Moitas grazas.

Gol fantasma

/en , , , , , , , /por

Pasada a pobre celebración do Centenario, sen concerto de Iván Ferreiro nin libro conmemorativo da historia nin sequera romaría popular celtista, e do que por ventura xa queda só na bancada a emoción coral do himno de Ce Tangana, o Celta de Benítez recibiu onte un baño da crúa realidade que o agarda. Unha lección recibida do Mallorca do arteiro e ultradefensivo Vasco Aguirre que marcou xusto no momento propicio, apenas a cinco minutos do comezo do tempo engadido, e o fixo da forma máis dolorosa posible para os nosos: un gol do seu único dianteiro Vedat Muriqui que rematou un centro lateral de Maffeo (totalmente só) prolongado por Dani Rodríguez sen apenas oposición (e tensión) das tres torres celestes. Terceira derrota consecutiva en Balaídos e o que é máis decepcionante, outra xornada sen marcar, o peor escenario dos posibles para o primeiro mes do campionato.

Probablemente, un resultado inxusto para o que sucedeu no campo e na sala do VAR, que indicou ao colexiado andaluz Munuera Montero que non podía subir ao marcador un tanto tras un remate escangallado de Bamba ao traveseiro que rebotou sobre a liña de meta, parece ser que de forma incompleta. Unha decisión que abriu unha polémica interminable de se entrou ou non entrou o balóns tras a liña de cal, algo que sabemos a actual tecnoloxía de La Liga non pode dirimir con total exactitude. Outra decisión arbitral do VAR pouco afortunada para os celestes, como xa sucedera diante do Madrid, que tamén enfronta aos seareiros celestes coas decepcións provocadas por estes desafortunados goles fantasma e polas decisións da sala de videoarbitraxe.

Non obstante, faltariamos a verdade se atribuísemos resultado tan negativo para os vigueses a esta polémica decisión arbitral. O Celta perdeu co Mallorca por que foi incapaz de franquear a muralla defensiva formada polos baleares e por que estragou media ducia de excelentes oportunidades de gol. Unhas carencias alarmantes de gol que non souberon solucionar nin Larsen nin Aspas nin Bamba nin Douvikas nin sequera in extremis o canteirán Miguel Rodríguez. Unha preocupante anemia goleadora cuxa curación está tanto na melloría da puntería dos dianteiros celestes, que onte todos tiveron nas súas biqueiras, como da mellor resolución ofensiva do balón parado e de aproveitar as chegadas de segunda liña (como adoitaba facer Gabri Veiga). Lances dos que gozaron Fran Beltrán (tan desdebuxado esta tempada) ao arrinque da segunda parte, cun xutazo velenoso dende a frontal, desviado in extremis polo gardameta visitante, e Starfelt nunha soberbia cabezada dun saque de recanto saído da luva de Aspas que por desgraza se estrelou no pau.

A derrota tamén pode explicarse pola durísima batalla táctica entre as pizarras de Benítez e Aguirre, dous adestradores moi veteranos, que non ceden nas súas conviccións de apostar máis polo xogo práctico ca polos artificios do xogo bonito. Unha confrontación que desta volta gañou con claridade Aguirre coa súa argucia defensiva, as súas interrupcións constantes do xogo e a concentración de todo o seu equipo até o derradeiro minuto. Como tamén puido ter influído nas dificultades celestes para superar o muro mallorquín (cinco defensas, dous pivotes defensivos, dous volantes e un só dianteiro), a ausencia no once celeste dun medio centro creativo capaz de furalo nalgunha ocasión por dentro, tarefa que asumiu dentro das súas posibilidades a mobilidade voluntariosa de Iago Aspas, ao que non se lle pode pedir máis, e xa nos minutos finais Hugo Sotelo, o canteirán con mellor pé para asumir tan decisiva responsabilidade.

Benítez, un adestrador que fala de marabilla de fútbol e explica mellor ca ningunha outra voz o que sucede no club, ten moito que aplicarse no vestiario para poñer a funcionar de vez o equipo. De nada serve lamentar as carencias do mercado de fichaxes nin a falta de adaptación á La Liga de xogadores chegados á tempada pasada. Non vale enredarse en máis demoras, as xornadas pasan e os números (4 puntos de 15) de non reorientarse anticipan serias dificultades. Non abonda con asumir que o celtismo ten capacidades infinitas para padecer os peores resultados do seu equipo do corazón. Agardabamos algo mellor para o Centenario, algo que aínda se pode enxergar con partidos máis propicios e felices.

Publicado en Faro de Vigo: 17-09-2023

Diáspora

/en , , , , , , , , , , /por

Dúas das obras que lin no verán con maior interese, a novela Ninguén queda (Euseino? 2022) de Brais Lamela, docente de literatura na Universidade de Yale, e o ensaio Consciencia. A ciencia que nos rescatou da pandemia (Xerais 2023) de Sonia Villapol Salgado, neurocientífica e investigadora do Centro Médico de Texas, Houston, foron escritas desde a emigración, o outro lado do Atlántico, onde os autores chegaron perseguindo mellores oportunidades de formación e traballo ca en Galicia. Dous libros importantes escritos en galego e con todos os sentidos postos en Galicia, o de Lamela coa intención de esculcar dende a autoficción nas dificultades de arraigamento entre dous mundos (Negueira de Muñiz e Nova York), tamén entre a investigación e a memoria; o de Villapol coa de afondar dende a divulgación nas relacións entre o desenvolvemento e o coñecemento científico que aplicados nos rescataron da pandemia da Covid19 e nos rescatarán das que están por vir. Dous títulos con voces potentes en primeira persoa, que amplían o perímetro da oferta editorial en galego, no caso de Brais pola reconsideración do literario (tanto da arquitectura como dunha escrita conmovedora) como ferramenta para pensar e (re)pensar o propio país; fose no caso de Sonia por ofrecer un modelo de divulgación científica orientada a comprender as mudanzas e aprendizaxes da Covid19 e afrontar os desafíos do futuro. Dous libros xenuínos da actual diáspora galega, esa comunidade emigrante conformada nas dúas últimas décadas, que deita unha ollada no porvir, conectada 24/7 polas redes dixitais coa axenda galega e cos afectos e identidades familiares, amicais, deportivas ou locais. Unha diáspora que en boa medida abandonou o discurso paralizante do nihilismo e da desesperanza e dende localizacións diversas comparte de forma xenerosa a súa experiencia profesional e vital na construción do proxecto da Galicia futura. Recomendo a lectura destes dous libros tan suxestivos para proxectarnos como comunidade no mundo.

Publicado en Nós diario: 13/09/2023

Pinceladas do esquecemento

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición de Elina Molins e Blanca Chao comisariada por José Luís Mateo:

Hai xa doce anos que no Pazo Arias Taboada, a edificación de traza barroca (século XVII) máis antiga do Casco Vello alto, se instalou a Pinacoteca Francisco Fernández del Riego. Ideada como espazo para amosar por medio de exposicións temporais a ampla colección de arte galega do Museo Quiñones de León, na pinacoteca municipal se viñeron ofrecendo exposicións monográficas como as recentes «Francisco Fernández del Riego e a arte galega», comisariada por Beatriz Liz de Cea, e «Pinceladas do esquecemento» sobre as pintoras viguesas de finais do século XIX Elina Molins Fernández (1875-1956) e Blanca Chao Sedano (1871-1948), comisariada por José Luis Mateo. Dúas importantes mostras, froito dun excelente traballo de investigación de cadanseu comisariado, que permite un achegamento novidoso á biografía intelectual de don Paco del Riego e a súa relación coa arte galega, como a recuperación da obra e da memoria de dúas pintoras viguesas pioneiras esquecidas. Traballos expositivos encomiables ambos os dous, tanto pola calidade dos fondos expostos como polo coidadoso enfoque didáctico e atractiva presentación, que contribúen a poñer en valor un museo municipal que a pesar do seu emprazamento céntrico e interesante colección continúa sendo insuficientemente coñecido pola veciñanza e visitantes curiosos.

Particular interese ten a ollada de arcea que José Luis Mateo –membro do Instituto de Estudios Vigueses, incansable esculcador na historia da arte viguesa e na súa dimensión social e comunitaria– deita sobre aquel inquedo Vigo de finais do XIX, ao fío das vidas destas dúas pintoras curmás de familias burguesas viguesas, capaces de mover moitos marcos, cando as mulleres artistas eran invisibles e continuaban excluídas do relato da historia da arte. A exposición de Mateo tira do fío da biografía destas mozas dende o seu período formativo no estranxeiro (Elina en Londres, Blanca en Nova York) en idiomas, música, debuxo e pintura, até a influencia recibida en Madrid dos seus mestres Maximino Peña e o sevillano José García y Ramos e dos pintores relacionadas coas súas familias, os irmáns Serafín e Teodomiro Avendaño e Francisco Pradilla, o director do Museo do Prado, casado coa viguesa Dolores González Villar, todos eles situados na elite da pintura do seu tempo. Un fío que tira tamén do relato da familia Chao Fernández, a dos fundadores de La Oliva, familia de ideais progresistas, xa que Blanca era filla do editor e xornalista Alejandro Chao e de Josefa Sedano, mentres Elina era filla do comerciante Pedro Molins Pascual e de Emma Fernández Chao.

Da vida de Elina Molins tiñamos apenas as noticias achegadas por Gerardo Martín no seu Diccionario de vigueses. 1875-1945 (Deputación de Pontevedra 2016), no que salienta fora premiada na Exposición Rexional de 1896 celebrada en Lugo e doara en 1897 un dos seus cadros, premiado na Exposición Nacional de Belas Artes de Madrid, como a súa contribución á homenaxe de Vigo a Concepción Arenal. Casada en 1899 co industrial Ramón Menacho Miranda, propietario do chalé La Chicharra de Rande, Elina expuxo os seus cadros en varias ocasións en diversos comercios vigueses, entre outros, na libraría de Eugenio Krapf en Policarpo Sanz 17, ou na tenda de vestiario La Villa de París da Porta do Sol, polos que semella recibiu moitos parabéns. Escasas noticias ás que o comisario engade o artigo da revista Galicia Moderna, editada en Pontevedra no mes de xullo de 1897, na que se publicou un retrato dela e dúas das súas obras, ademais dun texto de Víctor Said Armesto no que gaba a pintora viguesa polo seu «alento varonil». En todo caso, polos datos dispoñibles, foi a de Elina e Blanca unha obra artística que, a pesar do seu grande interese, desenvolveuse dentro do ámbito case privado, nos círculos familiares e amicais vigueses, sen chegar a profesionalizarse, permanecendo inxustamente esquecida.

Igual que outras pintoras galegas da súa época das que se expón algunha peza, como Elvira Santiso, Alejandra Murguía de Castro, Dolores Nine, Elisa Valcárcel ou Emilia Pérez Trigo, Elina e Blanca desenvolveron a súa obra no ámbito da temática doméstica centrándose na pintura de flores, naturezas mortas e algúns retratos familiares ou de animais. Secasí destaca pola súa beleza contida a «Cabeza de aldeá» (1893) de Elina Molins, un retrato en óleo que serve de icona para a exposición, así como o «Patou» (1897) de Blanca Chao, o retrato en óleo dun can en primeiro plano, así como algunha paisaxe e escena de exteriores, como «Nas rochas de Baiona» (Ca. 1900-10), unha augada na que representa unha escena elegante en días de veraneo. Cadros potentes que amosan as dificultades que deberon afrontar estas dúas artistas pioneiras, para as que se reclama sexan incorporadas á historia da arte galega.

 

Manter o galego

/en , , , , , , , /por

Nos centros educativos participei en conversas en contextos formais, fose en claustros, reunións, cursos ou entrevistas e xuntanzas con familias, nas que algunha das participantes que decote fala galego deixa de repente de facelo cando outra persoa se expresa en castelán. Un comportamento atribuíble a unha mal entendida «cordialidade lingüística» que no contexto das dúas linguas en contacto obrigaría a renunciar sempre ao uso do galego como expresión de achegamento comunicativo coas persoas participantes. Unha escolla lingüística que, pola contra, non corresponde coas participantes instaladas en castelán, mesmo nos centros educativos públicos comprometidos a utilizar o galego como a súa lingua de instalación, que nalgúns casos poden chegar a solicitar que na súa presenza non se empregue o galego aducindo que «no lo entiendo». Unha asimetría lingüística insoportable, froito do prexuízo de entender aínda o galego como lingua inferior ou reducida ao eido familiar, que debilita o uso normalizado do galego na comunicación habitual da comunidade educativa, como sucede noutros eidos da vida social, como o sanitario, xudicial, administrativo ou comercial, nos que as persoas galegofalantes (e neofalantes) deben enfrontar dificultades semellantes. En Catalunya, onde a pesar das políticas educativas de inmersión das últimas catro décadas, o uso social do catalán era en 2018 do 32 % constituíuse a plataforma cidadá «Mantinc el catalá» coa intención de concienciar e animar ao maior número de persoas da necesidade de manter o emprego do catalán en todos os eidos e circunstancias, «entendendo o catalán como lingua de integración e benvida» e «animando a todas a compartir este hábito lingüístico, en especial na contorna de cadaquén». Actitude corresponsable, empática e integradora que neste comezo de curso sería moi útil tamén en Galicia para promover nos centros educativos hábitos lingüísticos  alternativos aos prexuízos que mantivesen (e mesmo incrementasen) o uso do galego.

Publicado en Nós diario: 06/09/2023

Vigo, porta de Galicia

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao carácter turístico de Vigo:

Dende hai máis dun século, o desenvolvemento industrial, portuario e comercial de Vigo foi acompañado polo carácter turístico da cidade. Avelino Rodríguez Elías, cronista oficial da cidade de Vigo durante unha década (1926-1936), salientaba nos seus artigos que Vigo era o centro de turismo máis importante de Galicia, fose por contar con establecementos hoteleiros de primeira categoría en edificios pétreos singulares, como o Hotel Moderno da Porta do Sol ou os hoteis Universal e Continental da Laxe, como polo feito de ser «unha cidade moderna con todas as comodidades apetecibles». Conceptos de arquitectura e modernidade, ás que o cronista exiliado engadía outras circunstancias que para el facían de Vigo a perla e o orgullo turístico de Galicia: a situación xeográfica privilexiada da ría na «parte máis fermosa da rexión»; o valor do porto frecuentado por buques de todas as nacións; o feito de estar unida por ferrocarril co centro de España, Santiago de Compostela e Portugal; o de contar cunha rede de estradas que lle permiten ser o punto de partida das excursións máis interesantes a Baiona, Monte de Santa Tegra, Tui, Mondariz, Pontevedra até A Toxa e Vilagarcía. Atractivos aos que Elías engadía que o Vigo de entón contaba con templos católicos e unha capela evanxelista, ademais de tranvía urbano, vapores de pasaxe e posibilidade de coches de alugueiro para facer xiras «moi pintorescas por terra e por mar ás proximidades».

Carácter turístico e amable daquel Vigo aberto e moderno, que agora lembramos no Centenario do seu equipo insignia, onde se xogaba ao fútbol, mais tamén ao tenis e ao hóckey feminino, e celebraban competicións de natación e remo, entre outras disciplinas deportivas. Un Vigo que se presentaba orgulloso nas primeiras publicacións turísticas como a que a editorial PPKO, instalada na rúa do Príncipe 30, anunciaba en 1928, Vigo en la mano, «guía completa do turista con ciclo de excursións, mapas, planos e cantos coñecementos precise o forasteiro». Tradición de guías viguesas que os irmáns Xosé María, Emilio e Álvaro Álvarez Blázquez, xunto ao inspector de educación Luis Viñas Cortegoso, actualizarían hai setenta anos, con Vigo, puerto y puerta de Galicia, publicación recuperada do esquezo polo escritor Fran P. Lorenzo, impresa en 1954 nos talleres de Faro de Vigo. Con capa en branco e negro dunha imaxe do Berbés, no interior desta peza marabillosa desprégase un origami de planos, itinerarios, fotografías aéreas, táboas de servizos, inventarios evocadores e anuncios de comercios, compañías de navegación e establecementos hoteleiros do Vigo dos nosos pais. Escrita con inequívoco alento literario, esta extraordinaria guía dos Álvarez Blázquez tivo a súa réplica moderna en Vigo, paixón atlántica (Nigra 2001), obra escrita coa pulsión xornalística do noso admirado Francisco Armesto Faginas, que ofrece un dos roteiros eruditos máis completos e atractivos da bibliografía viguesa.

Secasí, chama a atención que nas tres guías turísticas citadas aparece dunha ou doutra maneira a imaxe do Berbés como representación icónica dunha cidade que para Xosé María Álvarez Blázquez non limita, senón que continúa no mar. Berbés que xa protagonizaba en 1929 a imaxe que o pintor Carlos Maside utilizou para o cartel dedicado a Vigo que lle encargaron para ser exposto no pavillón de Galicia da Mostra Internacional de Sevilla. Caracterizado polo tratamento esquemático da arquitectura e a orixinal valoración da cor, que para María Luisa Sobrino Manzanares converten ao cartel case nun cadro abstracto, Maside elabora unha orixinal imaxe da cidade vista dende o Berbés, reflectida na auga e iluminada polos últimos resplandores do sol, incluíndo na parte inferior as catro letras do nome da cidade, integradas como elementos plásticos. Unha auténtica marabilla gráfica, que integra expresións figurativas e abstractas, xustapoñendo tramas de cor aplicadas sobre áreas planas, manifestación da orixinalidade dunha cidade que (hai case un século) aposta para presentarse pola modernidade sen renunciar a súa tradición e memoria.

Fronte ao actual discurso de illamento vigués, construído sobre a hipérbole e a saturación de lucerío e outra parafernalia de nadal, con escasos alicerces na historia e na memoria, mellor sería recuperar relatos máis integradores e sostibles, acordes cos requirimentos dun tempo líquido, como no seu día fixeron os cronistas Rodríguez Elías e Álvarez Blázquez, que identificaron con orgullo a cerna da atracción turística viguesa no carácter moderno e artístico da cidade e na súa condición de porta de Galicia. Como hai un século, o Vigo industrial, obreiro e popular non pode renunciar a ser tamén o porto e a porta de Galicia. Outro turismo para Vigo é posible.