Cervexa viguesa

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a presencia da cervexa en Vigo:

Ao fío do artigo sobre o agromar do atletismo e da actividade deportiva en Vigo, como expresión da cidade moderna, preguntáronme sobre a referencia que se facía aos socios de El Gimnasio, señoritos vigueses, que despois de facer os seus exercicios ximnásticos nos máis modernos aparellos fumaban tabaco exipcio e bebían cervexa nos salóns da sociedade. Historia contada por Xosé María Álvarez Blázquez nas páxinas d’ A cidade e os días (Xerais 2008), que ilustra o entusiasmo vivido en 1875, ano no que Ceferino de Blas considera que Vigo iniciou o seu medre coma cidade industrial e porto cosmopolita. E non lle faltaba razón ao noso último cronista, xa que foi hai cento cincuenta anos cando se derrubou a torre da Pulguiña e se trazou a actual rúa Poboadores, cando se comezou a mudar a navegación a vela pola de vapor, o que supuxo a recuperación das liñas regulares con América e a construción do peirao do Comercio, a chegada da primeira locomotora, que unía o porto con Chapela ou cando varios industriais representaron a Vigo na Exposición Rexional de Santiago.

Ano de 1875 no que comezaron a mudar os espazos de sociabilidade da emerxente burguesía industrial, que se reunía en sociedades recreativas como La tertulia, El casino, El recreo artístico ou El gimnasio ou coincidía no Café Suízo da rúa do Príncipe 27, o primeiro da cidade, onde se anunciaba nun gran rótulo «English spoken» e «Man Spricht Deutsch». E foi, tamén, en 1875 cando se comezou en Vigo a fabricar cervexa, como xa o alsaciano Louis Moritz facía en Barcelona dende 1856. Álvarez Blázquez rescata do Faro de Vigo do 8 de maio de 1875 a crónica sobre o grande movemento a prol da industria e os intereses locais que supoñía a fabricación de cervexa por parte de Mr. Hyde, que utilizando unha excelente clase de primeiras materias na súa elaboración, era capaz de competir coas cervexas importadas do estranxeiro, tanto polo seu gusto como polas súas burbullas, entre outros comentarios gabanciosos.

Consumo de cervexa ao que eran alleos os oficiais do Cable Inglés, establecido dende 1873, que anos máis tarde levaron a que o portugués Antonio Bandeira Proença instalase en 1898 –primeiro en Policarpo Sanz 36, logo en Velázquez Moreno, fronte ás oficinas do cable, no local que ocupou a tenda de instrumentos de Villanueva– o famoso Bar Bandeira onde servía viño do Porto, contaba cunha ampla carta de cervexas internacionais, aperitivos e até daba o té das cinco. Eduardo Rolland cita que despois da fábrica de Mr. Hyde chegarían outras marcas cervexeiras como Moreira e Cía e García Bañón. Habería que agardar ao 29 de xaneiro de 1925, hai polo tanto un século, para que comezase a súa actividade a fábrica de cervexas A Barxa, proxectada polo arquitecto Manuel Gómez Román, que dous anos antes fixera La Panificadora, nun amplo edificio de estilo rexionalista na rúa García Barbón, que contaba cun parque de fermosas plantas tropicais. Propiedade de Cervezas de Santander elaboraba as cervexas Austriaca e Cruz Blanca, que na década de apoxeo, de 1925 a 1935, cunha produción de cinco millóns de litros chegaría a ser líder en Galicia. En 1970 pasou a ser propiedade de Unión Cervecera S.A., elaborando os botellíns da famosa Skol, que tería boa acollida e pecharía en 1989, deixando un formidable soar, onde se construirían as torres do Club Financeiro.

Neste reconto non pode faltar a lembranza da cervexarías históricas, como Joaquín, inaugurada en 1914 no Areal e pechada noventa anos despois. Local axeitado con estilo parisino art decó, fermosos espellos, cadros e fotografías e mesas de táboa de mármore, Joaquín foi referente sentimental para varias xeracións, fose polas billas de Guinnes que servían a mellor cervexa negra, os bocks e as cañas, as gambas á gabardina que saían da cociña ou pola calidez dos encontros alí vividos. Desapareceron tamén as cervexarías El Laurel e Eusco da rúa Gamboa, onde en 1958 abriu El Pasillo, hoxe a decana da cidade, que continúa tirando as súas cañas e os bocks en xerra coa escuma xusta para mantelas fresquiña acompañadas de olivas e manises. Local que conserva unha enciclopedia e o dicionario da lingua de María Moliner por se a clientela precisa consultalos.

Por ventura dende 2013 volveuse a elaborar cervexa en Vigo coa aparición de Cervexa Nós, con fábrica propia e dúas cervexarías no Vigo vello e unha carta de dez tipos de cervexas artesanais. En 2018 comezou a produción de Cervexas Madroa, que conta con seis variedades elaboradas na súa factoría da rúa san Cristovo de Candeán. Máis recente e a actividade de Pits cervexas artesanais, elaboradas na mesma praza de Compostela, coa posibilidade de que o público as goce na cervexaría instalada no andar superior. Conta con sete variedades, entre elas unha chamada «Viguesa». Excelente herdanza deixou Mr. Hyde!

Tocadoras

/en , , , , , , , , , , , , , /por

O éxito de celebración educativa das cantareiras neste 17 de maio obedece á admiración do profesorado pola figura poderosa destas mulleres libres coa pandeireta na man. Mercedes Peón, investigadora, compositora e tamén pandeireteira, reclama en Somos pandeireteiras (Xerais 2025) para elas o nome de tocadoras e «mulleres donas da palabra, donas do serán e da voz da colectividade». Mulleres que na década de 1980 protagonizaron a revolución esquecida das tocadoras, como centro da transmisión musical galega, da palabra e da propia lingua. Centralidade do legado lingüístico e musical que na mesma monografía a poeta e académica Ana Romaní atribúe á química das cociñas, que contaxiaban as súas melodías dunha casa a  outra, e ao carácter das mulleres como creadoras e transmisoras de saberes. Activismo feminino que Martín Sarmiento identificou en 1775 cando escribiu que «en Galicia as mulleres non só son poetisas, tamén músicas naturais». Un día das letras para recuperar da man das tocadoras unha tradición coral de sororidade e empoderamento e un patrimonio da memoria actualizado de forma permanente. Día para a poesía popular oral que a Academia quixo personalizar en sete mulleres –das que por certo catro aparecen como informantes do Cancioneiro Popular Galego de Dorothé Schubarth, señora galega das letras 2014, homenaxeada por A Sega– que representan apenas un testemuño do patrimonio das cantareiras anónimas que, por ventura, para a cultura galega, continúa vivo e punxente. Cantareiras de hoxe que asumen formas de composición e interpretación contemporáneas, sen medos a mudar o formato dos palcos e por desprazar o acompañamento masculino do gaiteiro, apostar pola presenza de mulleres gaiteiras ou por empregar mediacións musicais electrónicas. A Academia pretendeu que a súa escolla contribuíse a recuperar falantes, entre o colectivo de mozas e nenas, o que semella tan ben intencionado como voluntarista. Abondaría que a nova xeración de tocadoras enguedellen ese novo público. Ogallá.

Publicado en Nós diario: 14/05/2025

Campo de Caralladas

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Campo de Caralladas, ao fío da publicación do libro de Fernando Ferreira sobre o Bar León e o seu entorno:

Preséntase hoxe na biblioteca da EMAO o libro de Fernando Ferreira Priegue Entre café, espuma y confidencias el bar León y su entorno. Memorias de un barrio vigués mediado el siglo XX (Instituto de Estudios Vigueses 2025). Activista vigués das belas artes, con especial dedicación ás musicais, plásticas e literarias, autor de Crónicas de un Vigo yeyé. Historia de los conjuntos músico-vocales vigueses 1958-1975 (IEV 2008), Ferreira ofrece unha memoriosa crónica coral en primeira persoa do que foi o seu barrio de infancia e mocidade nas décadas de 1950 e 1960. Un territorio entre o rural e o urbano, coñecido como Campo de Caralladas, enorme descampado atravesado pola rúa Urzaiz, camiño dos Choróns e do barrio de Riomao, á altura da finca Coto Modón ou Villa Enriqueta e doutras vivendas na traseira do Tercio de Afora. Espazo comunal referenciado sobre o bloque Concepción Arenal, edificio construído en 1949 polo arquitecto Fernando Gallego, chamado popularmente Casas de Pernas, o primeiro da praza de Fernando o Católico, onde nos seus baixos estaban instalados o Bar León e a tenda bar El Bloque.

Crónica da urbanización dunha terra que foi de labor (campo), propiedade dun home alcumado Caralladas, que para Iván Sestay sería probablemente gaiteiro, pois ese nome foi típico de xente festeira, músicos e bailaríns. Prevista no Plan de Reforma Interior Ensanche e Extensión (1943) de Antonio Cominges Tapias, coa intención de unir a cidade co Calvario, a urbanización do Campo de Caralladas pretendía prolongar o barrio de Casablanca coa construción dun triángulo de vivendas entre Urzaiz, Vázquez Varela e Pizarro. Recoñecible no voo americano de 1946, no lateral quedaran vestixios da casa de Concepción Arenal, derrubada en 1949, na parte baixa existía unha mina e na superior a fonte de ferro, ademais do quiosco do fielato dos Choróns ou caseta de arbitrios onde ás portas da cidade se cobraban as taxas municipais que gravaban o tráfico de mercadorías e se exercía un certo control sanitario dos alimentos procedentes da bisbarra. Campo de xogos de toda unha xeración, tamén a do autor, onde en días felices se xogaron interminables partidos de fútbol, desputas de indios e vaqueiros, preparación de foguetes e mesmo algunhas pelexas a pedradas cos mangallóns do barrio de Ribadavia ou de Casablanca. Peripecias relatadas polos protagonistas, nunhas páxinas emocionantes e divertidas.

A cerna do excelente libro de Ferreira, que lembra o ton literario saudoso de La acera volada de Xaime Fandiño, está no relato da peripecia do Bar León, hoxe a cafetaría decana da cidade, entón o corazón do barrio que se transformaba, dende a súa inauguración o 29 de xuño de 1953 até o seu traspaso o 1 de xaneiro de 1988 polos irmáns Elías, Joaquín e Manuel Suárez Valbuena. Familia leonesa chegada a Vigo seguindo ao tío Victorino, camareiro no Café Derby de Urzaiz, quen cos cartos da lotería mercou o Bar Zamora para crear alí o Gran Bar Buenos Aires, no recanto entre Urzaiz e a rúa Pino, onde comezaron a traballar na hostalaría os tres sobriños. Documentado, en boa medida, coas voces dalgúns protagonistas, ao fío da vida social do Bar León, dende os seus torneos de xadrez até a súa intensa actividade celtista, Ferreira recupera a memoria do Campo de Caralladas onde se instalaban as carpas dos circos familiares, o Kron, Americano, Holanda ou o Atlas dos irmáns Tonetti, ou dos circos de variedades como o Radio Teatro ou o Teatro Circo Chino de Manolita Chen. Outro tanto sucede coa memoria do Jardín Park (antes Club Ford), a sala de festas familiar de Urzaiz 93, fronte a tenda bar El Bloque, a carón do Tercio de Afora, onde vivía o autor. Lembranza dun espazo de lecer de anos difíciles, onde no seu interior había bailes con música en directo (as tardes de xoves, sábados e domingos) e combates de boxeo e loita libre ibérica, e na pista exterior a cancha onde xogaba o Estudiantes de baloncesto.

Con prosa irónica e afiada, Ferreira lembra que no Jardín Park, montado arredor de 1950 polos donos do xardín de recreo Las Cabañas, as rapazas tiñan entrada libre, «só tiñan que bailar», mensaxe que se anunciaba pola megafonía, nun palco polo que pasaban as mellores orquestras do momento. Non esquece o autor a presenza no palco do Maese Villarejo e as súas funcións de marionetas de Gorgorito e a princesa Rosalinda, a bruxa Ciriaca e o ogro Dientes Largos. Pecharía a comezos dos 60 para construír no soar o edificio Park, onde nas galerías comerciais en 1963 abriría as portas o Cine Plata, entón o máis moderno da cidade, que funcionaría durante catro décadas.

Fernando Ferreira cose con zurcido invisible todas estas e moitas outras historias íntimas e colectivas do seu barrio, memorias imprescindibles da vida cotiá de pícaros e maiores. Recomendo este libro emocionante e gozoso.

Salvar a lingua

/en , , , , , , , , , /por

Non comparto a idea de facer un concurso de ideas entre «persoas expertas» como o convocado pola consellaría de lingua coa intención de salvar o galego da que semella plácida extinción, unha vez erradicado da escola e da transmisión familiar. Nin tampouco as posicións galeguistas que diante da incapacidade do sistema educativo público para garantir a dobre competencia nas linguas oficiais, asumen como alternativa posible en medios urbanos un modelo de educación lingüístico privado para as súas crianzas. Posicións, que comprendo no contexto actual, onde non hai políticas públicas activas co galego, tanto da Xunta como das administracións locais, mais que comparten o derrotismo para a causa da lingua. Pola contra creo que será decisivo para a socialización lingüística o que suceda no eido familiar como o que aconteza nas aulas e nos patios, sexan da rede pública como da concertada, relixiosa ou laica. Coma influirá nese porvir o seu peso nas comunidades dixitais, onde ten presencia insuficiente. Con todo, o futuro do idioma noso continúa residindo na súa resiliencia asertiva para xuntar vontades e compromisos familiares, para construír argumentacións sólidas na defensa dunha educación lingüística inmersiva nos patios e nas aulas. Ademais de ofrecer prácticas galeguistas atractivas nas que coincidan maiorías sociais, no deporte, na lectura, na música ou na literatura, onde o galego posúe espazos interxeracionais de tamaño suficiente para ser recibido con simpatía e fidelidade. Chamar polo enterrador da lingua, como fan algunhas voces, é inadmisible ao tempo que por fortuna innecesario. Asumir, como afirman outras agoreiras, como inevitable o modelo irlandés dunha Galicia sen lingua de seu, tampouco é unha posición nin realista nin esperanzadora para a causa da nación e o horizonte do seu autogoberno. Tócanos asumir a posición máis incómoda para salvar a lingua e o propio país: a de termar das propias forzas e transformar con intelixencia as debilidades en novas oportunidades.

Publicado en Nós diario:  30/04/2025

Discurso Premio Follas Novas

/en , , , , , , , , , , , , , , , , /por

Queda para o arquivo o discurso que pronunciei o sábado 26 de abril de 2025 con motivo da aceptación do Premio Follas Novas honorífico da edición outrogado pola Asociación Galega de Editoras.

A miña beizón polos agarimos recibidos.

O texto pode baixarse en pdf aquí.

Respecto

/en , , , , , , , , , , , , , , /por

Ás portas do 23 de abril do día do libro e dos dereitos de autor, a consellaría de cultura e lingua presentou no parlamento un plan quinquenal de dinamización da lectura. Documento estratéxico, identificado no marketing político como «Lemos+», recolle nun ton triunfalista máis dun cento de medidas e un orzamento de 32 millóns de euros destinadas a incrementar a porcentaxe de persoas lectoras en Galicia en ambas as dúas linguas oficiais. Mágoa que tan aparentes boas intencións non se refiran de forma explícita ao aumento das cativas cifras da lectura en galego, reducida no mellor dos casos ao 8 % das vendas en librarías e ao 3 % de lectorado habitual familiar, nin se concreten nun documento apoiado (ou sequera consultado) polo conxunto do sector do libro e da lectura, tanto das editoras privadas, librarías e distribuidoras, como das diversas asociacións de profesionais da escritura, tradución, ilustración, mediación lectora, arquivos e bibliotecas. Unha nova decepción, tamén o enésimo incumprimento da Lei do libro e da lectura de 2006, tan antipática para os gobernos de Feijoo e Rueda, presidentes que nunca recoñeceron o carácter estratéxico do sector do libro e nin sequera tiveron a cortesía de recibir as directivas da asociación de editoras. Unha anomalía democrática, inexplicable desconsideración en calquera outro sector económico estratéxico do país. Imaxinan un plan quinquenal para a construción naval do goberno Rueda, de costas ao sector empresarial das empresas do metal? Pois no sector do libro iso acontece. Ás portas da entrega dos premios Follas Novas, organizados pola AELGA, AGE e Federación de Librarías, outra edición que non será emitida pola Televisión de Galicia, a pesar de constituír o acto máis relevante do calendario profesional do libro, cómpre reclamar con enerxía RESPECTO e dignidade para o sector do libro galego, coma fixo con verbas emocionadas hai sete anos na tribuna dos Follas Novas o escritor Xabier Docampo na súa derradeira intervención pública.

Publicado en Nós diario: 23/04/2025.

«La Cristina», papeleira de Lavadores

/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a «La Cristina», a primeira papeleira viguesa:

O 30 de marzo de 1862 inaugurouse «La Cristina», a primeira fábrica de papel continuo de Vigo, producido con pastas químicas e procedementos mecánicos, concibido para impresión tipográfica, un dos fitos da nosa historia como cidade industrial e do libro. Estaba instalada no lugar da Bouciña, no concello de Lavadores, ao pé da fervenza de Barreiro, onde se construíron hai pouco as chamadas «Pasarelas do Lagares», que salvan os trinta metros de altura existentes no río con respecto á Poza da Serpe. Unha edificación de catro andares e muro de cachotería, presidida no frontispicio da fachada por un «C» entre polas de loureiro, símbolo da vitoria.

Proxecto fabril promovido dende 1860 polo emprendedor e comerciante camerano Norberto Velázquez Moreno, creador do primeiro teatro de Vigo (1832-1880), na praza da Princesa, das primeiras construcións do lazareto da illa de San Simón (1842) e da casa de baños da Laxe (1860), a quen a morte chegou antes da apertura da papeleira, da que se encargou o seu fillo Norberto Velázquez Coppa, que chegaría a alcalde ocasional en 1863 e 1869.

Sería, porén, o enxeñeiro francés Alfred Motteau, procedente de Angulema, bo coñecedor do procedemento de fabricación deste papel enrolado de pezas de 20 a 30 metros, que substituía as follas soltas, quen se ocuparía da dirección técnica dun proxecto que pretendía producir 250.000 toneladas de papel por ano. Un procedemento no que utilizando calor, presión e un ph ácido ou alcalino disgregaba a madeira en partículas aptas para a formación do papel, o que substituía a produción tradicional nos vellos batáns instalados nos ríos. «La Cristina» contaba coa maquinaria axeitada para acometer este proceso, ademais de dependencias como sala de caldeiras de vapor, ventiladores, trituradoras, separadoras de farrapos, sala de satinado e mesmo de empaquetado.

Chama a atención que os principais accionistas fosen tres xornalistas, editores e impresores vigueses: Ángel de Lema e Marina, dono dunha imprenta na rúa Oliva nº 1 e director de Faro de Vigo, periódico bisemanal conservador do que fora fundador o 3 de novembro de 1853; Juan Compañel, dono da imprenta na rúa Real 14, director de El Miño, fundado en 1857, xornal de liña rexionalista e progresista, sucesor obrigado de La Oliva; e Miguel Fernández Dios, impresor radicado na praza da Constitución, onde vendía papel de Tolosa, que en 1873 fundaría La Concordia, xornal de tendencia liberal e provincialista, o primeiro diario de Vigo, que competiría durante cinco décadas con Faro de Vigo, que pasaría a diario en 1879. Tres xornalistas que competían, mais que, como sinala Xurxo Martínez González, o mellor coñecedor do Rexurdimento en Vigo, se asociaban para poder contar con papel de fabricación local. Cooperar e competir, un modelo de modernidade industrial, que logo utilizarían os empresarios da conserva, onde se poñen por diante os intereses comúns sobre as diferencias da concorrencia.

Utilizado o papel cristino na impresión dos xornais dos accionistas, Faro de Vigo e El Miño, a empresa constituía para Compañel «unha exaltación de progreso», símbolo «da prosperidade e grandeza de Galicia», como do «espírito asociativo patrio», foino tamén na publicación en 1862 do primeiro volume do Diccionario de escritores gallegos de Manuel Murguía, como Compañel fixo figurar na páxina inicial. Como é probable que tamén fose utilizado en 1863 cos libros que lle publicou a Rosalía de Castro  Cantares gallegos e A mi madre, mágoa que o editor compostelán non deixara constancia.

«La Cristina» como papeleira pechou arredor de 1865, mantendo a propiedade do edificio outro dos socios, Antonio López de Neira e Freire, industrial monfortino casado en Lavadores, propietario dun almacén de coloniais, petróleos e unha fábrica de chocolate, pioneiro na utilización da electricidade e o teléfono (1887), que chegaría a ser deputado conservador ligado a Elduayen, alcalde (1887-1891) e presidente de deputación (1907). López de Neira, despois de utilizar o edificio como almacén, vendeullo en 1910 aos conserveiros Curbera, que o utilizaron para o desestañado de follas de latas usadas, que reciclaban envases de La Artística e La Metalúrgica.

O edificio de «La Cristina», a pesar de estar catalogado no PXOM, merecería o seu recoñecemento como Ben de Interese Cultural (BIC) tanto polo seu carácter de papeleira como desestañadora, mostra da pioneira industria viguesa. Como tamén se bota en falta nas Pasarelas do Lagares, un espazo fermoso por descubrir para a maioría da cidadanía, un sinal informativo da edificación como da canalización da auga utilizada pola papeleira. En todo caso, recomendo a visita a este espazo e a seguir os tres quilómetros de sendeiro do Lagares até a Avenida de Madrid, canto menos.

As columnas de Noriega

/en , , , , , , , , , /por

Degoxo os libros galegos que xuntan textos publicados na prensa como crónicas ou columnas de opinión. Páxinas de xornalismo literario entre as que se atopan algunhas das mellores publicadas na nosa lingua nas últimas catro décadas. Velaí títulos como Na marxe de cada día (1994) de Carlos Casares, No fondo dos espellos (2020-2022) de X.L. Méndez Ferrín, Toxos e flores (1992) de Manuel Rivas, A carreira do salmón (2001) de Suso de Toro, Libro das columnas (2005) de Luisa Villalta ou Si home si (2001) de Xosé Manuel Pereiro, entre outras das miñas preferencias. Libros dun xénero editorial híbrido, entre o ensaio, a non ficción e o memorialismo autobiográfico ou o dietario, no que unha voz vindicativa defende posicións ou achega testemuños capaces de conmover, explicar ou facer escarnio. Utilizando este formato, Martiño Noriega recolle no libro Os médicos tamén enferman (Alvarellos 2025) os relatos médicos publicados en Nós diario, entre as primaveras de 2021 a 2024, que conforman unha crónica do seu reingreso á medicina de familia, coincidindo coa pandemia e despois de doce anos en primeira liña do activismo como voceiro de Anova e alcalde de Teo e Compostela. Medio cento de columnas que zumegan talento narrativo e vontade de estilo, nos que se recuperan as voces baixas dos pacientes, nun exercicio de escoita activa e de acompañamento de conmovedora empatía de quen sabe estar nos silencios e respectar os ritmos emocionais precisos nos coidados. Columnas que constitúen unha brillante e lúcida denuncia –dende a consulta, epicentro onde repousan dores e fatigas dos sanitarios nunha situación límite– da precariedade da atención primaria do Sergas nun momento crítico para a vida de millóns de persoas. Testemuño de mortes estremecedoras, para as que se reclama dignidade, máis tamén libro de instrucións dunha esperanza ameazada por un presente que ule a derrota. Lectura recomendabilísima, que forma parte das mellores obras literarias publicadas en galego no primeiro trimestre do ano.

Publicado en Nós diario: 16/04/2025

Vigo desde o aire

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo as primeiras fotografías de Vigo tomadas dende o aire:

Foi o fotógrafo Pacheco quen o 10 de setembro de 1927 tirou as primeiras fotografías de Vigo dende o aire. Foi desde o Marabú, un avión da marca Junkers da Unión Aérea Española, que podía ser transformado en hidroavión, tripulado por José María Ansaldo e polo mecánico Mario Álvarez, que despois de catro horas de voo dende Madrid aterrou na praia de Ghaifar en Panxón. Entre os catro pasaxeiros viaxaron o marqués de Quintanar, presidente da compañía aérea, e José Espinosa, un dos seus empregados, que pretendían estudar as condicións da aterraxe co fin de establecer unha liña aérea entre Ferrol e Lisboa, con escalas na Coruña, Vigo e Porto, que puidese enlazar cos avións da liña Lisboa, Sevilla Madrid que xa explotaban. Proxecto co que simpatizaban as elites viguesas que consideraban que un servizo aéreo dese carácter acrecentaría o comercio e o turismo en Vigo e no seu «hinterland», termo que daquela se utilizaba para a área de influencia do porto e da cidade; o que non impedía que naquela altura o programa das infraestruturas viguesas fose o ferroviario, cuxa prioridade era a liña do Atlántico, cuxo traxecto reclamado era A Coruña-Lisboa. O que despois de case un século se continúa facendo.

Sabemos que ao día seguinte o Marabú efectuou dous voos sobre Vigo, sendo o fotógrafo Pacheco convidado a ocupar unha das catro prazas dispoñibles. Viaxe que lle permitiu ao afouto reporteiro fotografar dende o aire o perfil portuario de toda a beiramar: as liñas de atraque gañadas ao mar no Areal, as avenidas de Cánovas del Castillo e Montero Ríos cos seus novos peiraos, a Ribeira do Berbés e a súa Lonxa, onde xa estaba previsto o recheo para instalar o porto pesqueiro. Vistas que foron publicadas no libro Vigo en 1927 da editorial P.P.K.O., dirixida polo editor José Cao Moure, que contribuíron por primeira vez a identificar no skyline que debuxan as edificacións pétreas do ensanche e as súas novas avenidas, tomadas dende a ría, como a imaxe máis atractiva do Vigo moderno, a semellanza de Nova York. Hipérbole utilizada polas elites do viguismo de hai un século para salientar o emprazamento estratéxico da cidade, situada no paralelo 42 (en realidade, N 42º 13’ 58,2’’), o mesmo ca Nova York, cidade distante 2.910 millas. A grande oportunidade sería funcionar como ponte peninsular sobre os tres grandes portos mundiais do momento Hamburgo, Londres e Nova York. E para iso había que darse a coñecer.

Outros famosos voos fotográficos sobre a ría e a cidade foron as dúas campañas dos voos americanos de 1945 e 1956, contratados polo goberno de Franco ao Army Map Services dos Estados Unidos coa intención de fotografar todo o territorio para así trazar mapas e planos. As imaxes foron realizadas cunha escala 1:33.000 e a unha altura de cinco mil metros, sendo o segundo tecnicamente máis preciso. Estas ortofotografías, que poden ser hoxe consultadas na web de Información Xeográfica de Galicia, constitúen un documento excepcional para coñecer de forma detallada o Vigo de hai seis ou sete décadas, sobre todo no perfil litoral anterior os recheos portuarios, nos que aínda aparecen a praia de San Sebastián e o Campo do Gas, onde se abriu a rúa Torrecedeira e as súas paralelas. Outrosí sucede con Bouzas, onde apenas se identifica unha liña de peirao. Como sobre todo se ven os eidos agrícolas de Teis, Travesas, Coia antes de iniciarse o proceso de urbanización coincidindo coa instalación da Citroën na terra das abeleiras. Documento fotográfico excepcional, no que se divisa perfectamente a coroa vexetal dos sete outeiros que cinguen a cidade, por ventura, aínda conservados nas terras do Fragoso.

Coa década dos sesenta apareceron xa con frecuencia vistas aéreas, como as tomadas por Fotografía Aérea e Terrestre S.L. no propio aeroporto de Peinador, dispoñibles no Arquivo Dixital de Galicia. Como a partir de entón foi frecuente o traballo de vistas da cidade dos excelentes fotógrafos do Faro de Vigo como Magar e as súas viaxes pioneiras en avioneta, Barreiro, Siorty, Cameselle, de Arcos ou de Ricardo Grobas. Particular importancia neste eido tivo o coleccionable Vigo y su Ría: miradas aéreas (Faro de Vigo 2004) fotografado por Nardo Villaboy, vinte anos despois libro xa de referencia do tecido urbano e dos seus arrabaldes a comezos do século XXI. Obra prologada por X.L. Méndez Ferrín co título «Vigo é moito máis ca Vigo» no que o autor do «Testamento do ghebo» salienta que Vigo non debe ser considerado como unha cidade senón como unha bisbarra: «Vigo é unha exposición permanente, a escada reducida, da realidade de Galicia: mar, agricultura, gandaría, natureza salvaxe, pesca fluvial e marítima, areais, illas, industria, comercio…» Dende hai un século, Vigo desde o aire é moito máis ca Vigo. Se poden, vexan as fotos que o testemuñan.

Lagares e outros ríos do Fragoso

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao río Lagares:

O concello de Vigo esparéxese sobre o Val do Fragoso, bacía vertebrada polo Lagares, o río por excelencia de Vigo. O Lagares nace entre as brañas de amieiros, salgueiros e bidueiros situadas por riba da Lagoa Mol, a 250 metros de altura, no lugar da Retorta, entre as mesetas da viguesa parroquia de Cabral e a redondelá de Vilar de Infesta, dentro das instalacións do Areo Club en Peinador. Dende alí percorre de leste a suroeste 17,5 quilómetros até chegar á Foz de Samil, despois de atravesar nove das vinte e catro parroquias dos que foron os concellos das terras de Fragoso.

Recibe augas o Lagares dunha rede de afluentes, ou veas fluviais de maior ou menor entidade, que na marxe dereita son: o Cernade, o Regado do Rial, o Cambeses, o Bagunda e o Campelos. Afluentes que conforman na marxe esquerda un mapa fluvial entupido polo ríos Grileira, Becerreira, Rego Sameiras, e, sobre todo, polos catro principais do Lagares: o Eifonso, o Barxa, o Rego Pereira e o Regueiro de Rega. Tendo á súa vez o río Eifonso un tributario principal, o regato de Riomao, que conta cunha pequena fervenza no seu curso alto. Mentres que o Barxa conta con tres: Rego de Quintián, Rego de Lavadouros e Regueiro de Senra. Como o río Rego conta con catro: o Rego de Presa, o Regueiro de Cartas, o Rego do Freixo e o Río Seco.

Nomes dos ríos do nos mapa fluvial, que ofrece un patrimonio de topónimos e microtopónicos, aínda vivos, estudados por Edelmiro Bascuas e nos que afondou Iván Sestay Martínez, autor da extraordinaria serie de libros Toponimia do Val do Fragoso, especialmente nos volumes I, dedicado a Coia (2008) e IV, a Sárdoma e Freixeiro (2015), publicados  pola Universidade de Vigo e o Servizo de Normalización Lingüística do concello de Vigo. Lagares que deberiamos chamar río Sárdoma, o topónimo máis acreditado na documentación histórica. E como salienta Iván Sestay este río maior do Fragoso careceu tradicionalmente dunha denominación unitaria, sendo recoñecido segundo o barrio ou freguesía pola que pasase: río Sardomela en Cabral, río de Vilar en Lavadores, río de Cambeses, río de Sárdoma (documentado antes do século XVI) en Freixeiro e Sárdoma, río de Gandariña ou río de Lagares en Coia, de onde colle o seu nome dunhas terras, xa consignadas en 1752 no catastro do Marqués de la Ensenada. Hidrónimo, que proporcionou nome a toda unha parroquia, a de Sárdoma, que Sestay considera existe dende hai milenios, de carácter prerromano precelta, que significa “o fluxosísimo”, “o que moito flúe” ou de “moita corrente”.

Río Lagares ou Sárdoma, que tanto ten, que primeiro percorre a parroquia de Cabral, onde no seu curso alto recibe o nome de Sardomela, o que é o normal nos ríos de nomes prerromanos. Numerosos muíños, hoxe en desuso, aproveitaron aí a forza río, que no lugar de Chan das Rás florece, de febreiro a marzo, o endemismo vigués narcissus cyclamineus, a coñecida flor amarela en forma de trompeta.

Despois, pasa pola parroquia de Lavadores, onde os rápidos de Coutadas e Raposeira son unha marabilla visual, para descubrir a fábrica de papel continuo «La Cristina», situada sobre outro pequeno afluente, o río Barreiro, fundada en 1862 por Norberto Velázquez Coppa, onde se fixo durante uns anos o papel que utilizaba a imprenta de Juan Compañel ou de Faro de Vigo. Primeira industria instalada no Lagares, contaba con caldeiras de vapor, trituradoras e outra maquinaria. Actividade industrial desta edificación de catro plantas sobre o río que continuaría como secadoiro de bacallao ou fábrica de lata.

No curso medio, o río recibe en Sárdoma as augas do Eifonso, curso onde se conservan en Bembrive as fragas autóctonas en mellor estado do concello e unha interesante fervenza. A seguir, continúa pola parroquia de Castrelos, onde recibe as do Barxa; atravesa a finca da marquesa e pouco máis adiante corre canalizado desde 1928, para facilitar a construción do estado de Balaídos, e soterrado baixo a grada de Río, o que supuxo o abandono do seu paso pola ponte medieval, unha das dúas pontes sobre o Lagares, xunto a de Sárdoma. Remata o seu percorrido o río polas parroquias de Matamá, Comesaña, Coruxo e Navia, onde conforma unha grande xunqueira, refuxio de aves acuáticas, antes de perderse na ría.

O que foi vertedoiro de inmundicias industriais e domésticas durante décadas, está sendo sometido a unha profunda transformación na procura de restablecer o seu equilibrio e convertelo nun espazo de lecer, seguindo o trazado do sendeiro que une as pasarelas do Lagares en Lavadores, un espazo de visita moi atractiva, coa desembocadura do río no Cabo da Foz. Un espazo público que o novo Plan Xeral ampliará de forma considerable coa pretensión de converter este eixo fluvial das terras do Fragoso no terceiro grande parque vigués, despois do Castro e Castrelos. Que o vexamos!