Ceferino na lembranza

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao primeiro cabodano de Ceferino de Blas:

Lembramos con saudade e gratitude a Ceferino de Blas no seu primeiro cabodano. Tras unha traxectoria xornalística na súa Asturias natal, chegou a Vigo o primeiro de outubro de 1986 para facerse cargo durante apenas seis meses da dirección de Faro de Vigo, tras a súa adquisición pola Editorial Prensa Ibérica. Incorporación do asturiano á mancheta do decano que só nun par de días revolucionou a organización das seccións do xornal, dedicando a páxina 2 a Opinión e a partir da terceira plana a sección local de Vigo. Ceferino expresaba así, xa na súa primeira semana en Vigo, dous compromisos que nunca abandonaría: a prioridade da información de proximidade (centrada en Vigo e no sur de Galicia); e a defensa dunha liña editorial enraizada sobre os criterios de obxectividade, independencia e pluralismo. Andaina inicial do Faro de Ceferino que remataría o 30 de outubro anticipando nas súas páxinas a primeira crise política da Autonomía, a dimisión do Goberno Galego promovida polo vicepresidente Xosé Luis Barreiro Rivas coa intención de derrubar a Xerardo Fernández Albor como presidente da Xunta. Un gran comezo, unha primicia de Javier Sánchez de Dios, comentarista político e delegado en Pontevedra, que expresaba a vontade do Faro dirixido por de Blas de non renunciar a súa influencia en Galicia.

En poucos meses, Ceferino deulle a reviravolta que Faro precisaba nun momento decisivo para o seu futuro, acometendo unha reestruturación do cadro de profesionais, non exenta de tensións laborais, modernizando os criterios informativos do xornal e comezando os procesos de dixitalización tecnolóxica da redacción e rotativa. Anos convulsos e críticos tamén en Vigo, finais da década dos oitenta, os da reconversión, da movida e dos gobernos municipais de Manuel Soto, nos que Ceferino se foi enchoupando do espírito e dinamismo creativo e revolto da nosa abella da ribeira, até identificarse de cheo coa cidade, a implicarse no coñecemento da súa historia e na defensa das súas reivindicacións estratéxicas, sobre todo no referido ás infraestruturas de comunicación, a autovía coa meseta e o tren de alta velocidade, como o recoñecemento da área metropolitana. Sensibilidade que tamén tivo pola conservación do patrimonio arquitectónico en perigo de desaparición, a estación do ferrocarril e o pazo de xustiza da rúa do Príncipe, así como do conxunto do Casco vello. Como foi outro dos logros da súa dirección a creación do Club Faro de Vigo, como foro de opinión e debate, co que o xornal pretendía abrirse e achegar a súa contribución á vida cultural galega. Inaugurado o 6 de maio de 1992, foi dirixido dende o seu inicio e durante máis de dúas décadas pola xornalista Marisa Real, a súa compañeira inseparable coa que compartiu paixón polo xornalismo, o cine e as viaxes…

Dende a  súa xubilación en 2008, namorado da cidade de acollida, Ceferino dedicou os seus azos a pescudar na súa historia a partir da hemeroteca de Faro de Vigo, colección de 170 anos da que foi o seu máis profundo coñecedor. Traballo de erudición viguesa que destilou ao longo de catorce anos nas súas deliciosas columnas dos luns de Faro así como nunha quincena de libros, algúns referenciais como Donde los periódicos son Faros. Historia del Faro de Vigo (2017) ou Vigo, puerta del mundo (2023), o seu libro póstumo, escritos coa precisión do historiador, a vontade de estilo do narrador natural e o espírito divulgador e didáctico do xornalista de estirpe. Bibliografía viguesa á que cómpre engadir outra ducia de importantes artigos publicados en Glaucopis. Boletín del Instituto de Estudios Vigueses, institución na que ingresou como membro numerario en 2013 e na que foi membro moi activo até o seu pasamento. Como tampouco se poden esquecer os seus textos e conferencias como cronista oficial da cidade de Vigo, responsabilidade que asumiu en 2017, tras o seu nomeamento pola alcaldía.

Ademais dos seus logros profesionais como xornalista e do valioso catálogo bibliográfico como historiador, Ceferino deixou un legado que cremos aínda máis valioso, o de ser unha das figuras viguesas máis respectadas e admiradas do seu tempo, fose pola súa elegancia e empatía, pola xenerosidade para felicitar ou pola firmeza e mesura cando cumpría criticar ou reconducir. Razóns que fixeron de Ceferino de Blas un referente cívico e moral da cidade, que pasou a formar parte da historia de Vigo, respectado por todas as forzas políticas e entidades sociais e veciñais. Unha figura transversal que merece ser lembrada por medio da convocatoria anual por parte do concello de Vigo dun premio co seu nome a traballos sobre a historia de Vigo. Sen esquecer que Ceferino debe formar parte canto antes do panteón de vigueses ilustres do cemiterio de Pereiró, comprometido hai meses pola alcaldía.

Medios públicos

Os participantes no debate sobre Medios públicos na xornada «IIº Tecendo xornalismo», organizada pola Fundación Luzes, coincidiron na necesidade de que estes medios conten cun «consello de informativos» ou «consello de redacción» como garante dunha información independente, honesta e de calidade. Os tres xornalistas galegos, Xabier Fortes, presentador de La noche 24 horas (TVE), Daniel Álvarez, director de informativos de Radio Euskadi e Belén Regueira, xornalista da Radio Galega, coincidiron tamén en denunciar a anormalidade que supón que a CRTVG careza deste instrumento –a pesar de que exista noutras corporacións (tanto RTVE e EITB como CCMA) e de que fose recoñecido pola Lei 9/2011 de medios públicos audiovisuais de Galicia–, o que evitaría a vergonzosa manipulación informativa da TVG e RG a cargo do Partido Popular. Unha anomalía denunciada dende hai 257 semanas (si: cinco anos e medio!) por Defende A Galega, iniciativa dun grupo de traballadoras da CRTVG que demanda cada venres (negro) apenas o cumprimento da Lei 9/2011: a existencia dun Estatuto Profesional, a constitución do «Consello de Informativos» e a elección polo Parlamento Galego por unha maioría de 2/3 do director xeral e por un período de cinco anos, (cando o actual foi nomeado hai catorce anos por Feijoo). Recuperar a dignidade, a independencia e o pluralismo para a CRTVG, sen esquecer os seus principios fundacionais, entre eles a promoción e a difusión da cultura e a lingua galega, como a defensa da identidade galega, son cuestións políticas esenciais merecedoras de ser incorporadas de forma preferente na axenda pública galega. Normalizar o funcionamento anómalo da CRTVG, mais aínda cando se moven os seus marcos fundacionais, é imprescindible tanto para atender as xustas reclamacións dos profesionais da compañía como para respectar a propia audiencia (a cidadanía galega) que ten dereito a acceder a unha información en galego veraz, neutral e de calidade no marco dunha opinión pública plural.

Publicado en Nós diario: 22/11/2023

Faro de Vigo, espello do noso futuro

Velaí a miña achega á celebración do 170 aniversario de Faro de Vigo:

Aprendín as primeiras letras aos catro anos no piso dunha mestra do canellón das Angustias onde os picariños levabamos para sentar cadanseu banco. Despois, nos párvulos das Carmelitas, onde iamos uns poucos rapaces, aprendín coa irmá Lidia a ler nas cartillas do método Rayas e a escribir nas libretas de cuadrícula. Lectura que perfeccionaba cada día na casa nas páxinas do Faro, e dende entón, hai disto case sesenta anos, mantiven o costume da lectura do decano. Herdei do meu pai, viaxante de comercio, o costume, que conservo como veterano subscritor que o recibe de noite na porta da casa, de facelo co café do almorzo, antes de saír para comezar a xornada. Unha das miñas lembranzas recorrentes, asociada a Faro, é a evocación dos pasos madrugadores do meu pai saíndo da casa, sempre antes das oito da mañá, cando ía mercalo no estanco de Maruja, ao pé do Barrio do Cura (aínda aberto!) ou no quiosco de Pepe Barcia no Paseo de Afonso, que aquelas horas abrira a súa irmá, a nosa admirada Tilde.

Durante os días de infancia non houbo para min outra lectura e outro xornal ca non fose o Faro, a pesar de que o noso veciño e caseiro, don Juan, o propietario de La Favorita (a quen dediquei con motivo do seu pasamento o primeiro Campo de Granada hai vinte e catro anos), lía ademais El Pueblo Gallego, o que consideraba un privelixio dos ricos. Naquel tempo na miña casa, unha bufarda de menos de 50 metros alugada en Pi e Margall, onde chegamos a vivir oito persoas, non había a penas libros e durante moitos anos a do Faro foi a principal lectura da familia, a disposición de todos na mesa da cociña. A miña avoa Filo, lectora devota do Faro, como alumna da Escola de Artes e Oficios, cando perdeu a vista, facía que lle lese as esquelas e os anuncios do concello.

Coa excepción dalgunhas novelas que mamá cambiaba no estanco de Maruja, os libros foron chegando a casa moito despois, entre 1969 e 1971, da man dos cen volumes da Biblioteca Básica Salvat de RTV, colección promovida por Manuel Fraga cando era ministro de Información e Turismo, da que creo que lin case todos os títulos. Biblioteca familiar ampliada cuns poucos títulos da colección de clásicos xuvenís da editorial Bruguera, que fun comprando cos meus escasos aforros na librería Galdós da Falperra, e coas primeiras coleccións de fascículos (da que anos despois viciaría), a do dicionario enciclopédico de Salvat e, logo, a da interminable Enciclopedia Gallega, que papá encargaba no quiosco de Pepe, e deixamos a metade.

Hoxe, volvendo a vista atrás, comprendo que foi toda unha fortuna aprender a ler naquel Faro da miña infancia dos directores literarios, como Manuel González Cerezales e Álvaro Cunqueiro. Non por que eu seguise a columna da última páxina do mindoniense, «El Envés», madía leva, non era un rapaz tan espelido e curioso para iso; descubrín eses marabillosos artigos, moito despois, nos anos composteláns na libraría do xudeu da rúa do Vilar, no volume que publicou a editorial Táber en 1969 que recollía algúns daqueles textos nos que a partir dunha noticia don Álvaro despregaba a súa máis desbordante imaxinación literaria. Cando na bufarda nosa non tiñamos televisión nin lavadora nin neveira as páxinas do Faro foron as primeiras fiestras que abrín para descubrir o mundo, para papar coma esponxa todo o que alí ía aparecendo.

Débolle, debémoslle, moito ao Faro na conformación da nosa visión primixenia daquel mundo que comezaba a transformarse. Grazas ao Faro seguín as andanzas do foguete americano Gemini 7, a chegada a Venus da estación espacial soviética Venus 3 ou souben porqué fracasou a aluízase do Lunik 8. As páxinas do Faro daquel tempo, presididas polas noticias de internacional, foron un libro de xeografía que se actualizaba cada día, un mapa confuso, o que lle faltaban moitas pezas, e que fun completando devagariño. Prendín, tamén, no Faro polos diálogos semanais nas avenidas do hincha Perico, un seareiro fanático das galopadas de Suco pola banda, creación de Derviche, aquel xornalista deportivo tan retranqueiro e galeguista que contabilizaba os goles que o Celta metía en Balaídos como caroliños. Rin a gargalladas mirando os chistes de Quesada e fedellando nas páxinas de anuncios breves, onde publicaría moitos anos despois os meus primeiros reclamos de traballo como profesor particular. Seguín desacougado a fuga dos dous primeiros leóns da Madroa traídos de Eritrea e o extraño asasinato do señor Alfageme (que novelaría décadas máis tarde Cid Cabido en Unha historia que non vou contar), ou o incendio do Polycomander que fotografou con afouteza Magar ou tantos outros acontecementos de finais dos sesenta e comezo dos setenta. Daquela non soñaba que en 1983 comezaría a escribir os primeiros artigos en galego nas páxinas de Faro de Vigo dirixido por Francisco Armesto Faginas, no semanario de educación A Pizarra, e que a partir de 1999 Ceferino de Blas me convidaría a abrir a colaboración semanal Campo da Granada, da que alá van 1.200 columnas.

Moitas veces algúns amigos de fóra de Vigo téñenme preguntado sobre cales son as razóns que explican a lealdade que mantemos os vigueses, xeración tras xeración, co Faro, un fenómeno insólito en calquera outra cidade, prodixio da metonimia viguista que leva a identificar un produto cunha marca, por que aquí ben sabemos que todos os xornais son faros. Non sei contestar máis que coa miña experiencia persoal. Levo lendo no Faro toda a vida por necesidade vital. Se non o fago, sinto que me falta algo. Cando estou fóra de Vigo, leo na versión dixital, e así todo, cando volvo, repaso todos os faros atrasados. Os vigueses lemos o Faro por que é espello do que somos, do noso permanente inconformismo co futuro. Agora que celebramos o 170 aniversario do Faro aventuro que seguirá sendo espello do noso futuro.

Xaquín Marín

Coincidindo co seu 80 aniversario, Xaquín Marín recibiu a homenaxe nacional organizada polas asociación culturais galegas que merece un dos grandes cidadáns galegos do noso tempo. Xenio extraordinario e virtuoso do debuxo, da ilustración, da pintura e do humorismo gráfico, ademais de pioneiro e fomentador da banda deseñada galega, todo dende hai seis décadas e de forma ininterrompida, a súa obra gráfica monumental (xornalística, bibliográfica, cartelística, expositiva e pictórica) representa tanto o compromiso do artista coa creación dunha obra singular e coa innovación estética e de formatos e soportes como a súa condición de militante de Galicia e fomentador incansable da súa conciencia colectiva. Considerado por estudosos do humor, como Félix Caballero, como «o humorista galego máis relevante dende Castelao», de quen herdou a tenrura retranqueira da personalidade dos seus nenos, velaí os seus inesquecibles Gaspariño (Edicións do Rueiro 1978) e Lixandre, Marín desenvolveu a crónica gráfica das arelas e da crúa realidade dun país que coma el nunca se dobregou. Autor da primeira historieta galega, «O emigrante», publicada en marzo de 1971 no número 35 da revista Chan, como tamén do primeiro álbum de banda deseñada galega, que asinou con Reimundo Patiño como 2 viaxes (Brais Pinto 1975), ao que seguiu o seu primeiro libro en solitario, Ratas (Tres Catorce Diecisiete 1977), publicadas mentres o franquismo agonizaba, Xaquín contribuíu de forma decisiva a espallar a linguaxe do cómic e da narrativa debuxada e facelo de forma absolutamente orixinal en galego, a fala de todos os seus personaxes (Tonecho, Caitano, Don Augusto, Isolino, Sabeliña…), e cun trazo e un acento tamén netamente galego, «os seus debuxos de liña son románicos e saben a bola do patrón e das festas; mentres os outros son barrocos e saben a empanada», como salientou nun artigo recente o tamén humorista gráfico Siro López. Beizón ao noso admirado Xaquín Marín, mestre gráfico e artista irrepetible.

Publicado en Nós diario: 18/10/2023

Lembrando «A Pizarra»

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a publicación hai corenta anos do primeiro número d’ «A Pizarra», o semanario de educación de Faro de Vigo

O 5 de outubro de 1983 apareceu “A Pizarra”, o semanario de educación de Faro de Vigo, coordinado polo xornalista José Antonio Perozo, que contaba co consello asesor dos pedagogos e educadores Antón Costa Rico, Manuel Janeiro, Antón Lamapereira, Rafael Ojea e Miguel Vázquez Freire. Catro páxinas de temática educativa, a maior parte en lingua galega, que se publicarían de forma ininterrompida ao longo de case catro cursos (do 1983-84 ao 1986-87), que tras 141 números puxeron o seu ramo o 6 de xaneiro de 1987 cun número excepcional dedicado a contos de nadal e reis, asinados por Xabier Docampo (“Os xoguetes vellos”), Michel Tournier (“A mamá Noel”), Pere Calders (“Noite queda”) e Alberto Avendaño (“Sol pasou o Nadal na casa”), elenco literario excepcional daquel inquedo Faro de Vigo dirixido en tempos de Reconversión e da Movida por Francisco Armesto Faginas.

No seu número alboral, os promotores confesaban a súa intención de «contribuír ao progreso do ensino moderno, achegando un órgano de debate no ámbito educacional», até entón inexistente na prensa diaria galega. Vontade de servir ao ensino en Galicia e de contribuír «a potenciación dos caracteres diferenciais deste na nosa terra», nun momento no que a Xunta completaba as súas transferencias educativas, o Parlamento de Galicia aprobaba a Lei 3/1983 de Normalización Lingüística, o concello de Vigo montaba o seu Departamento de Educación e comezaban a súa andaina os movementos de renovación pedagóxica como Nova Escola Galega e a Asociación Sociopedagóxica Galega. Primeiro número no que centraba a súa atención, toda unha declaración de intencións, na situación das escolas de verán, os encontros de ensinantes, que constituían unha forma de reciclaxe e formación do profesorado, cando non a proporcionaba a Consellaría de Educación.

Completaban as páxinas interiores da primeira entrega un anaquel de novidades bibliográficas de temática educativa e de literatura infantil e xuvenil, ademais de dúas entrevistas, a primeira a Carlos Herans, responsable da área de expresión dramática do movemento Acción Educativa de Madrid, a outra a Xosé Martínez Blanco sobre a anovación no ensino das matemáticas. Pechaba o semanario a que se convertería nunha das seccións máis emblemáticas, “Viaxe polos colexios galegos”, dedicada ao Colexio Emilia Pardo Bazán (Chouzo), do que era entón director Manuel Garrido González. Repasar os datos da ficha técnica do centro e a entrevista co equipo directivo –1.600 alumnos e alumnas, 48 profesores e profesoras, de 32 a 38 alumnos por aula, 44 aulas, 12 fóra do colexio, das que oito estaban instaladas de forma provisional– amosa a mellora das cifras do sistema educativo nestas catro décadas.

“A Pizarra” tiña o seu “deciamos onte…” naquela “Página Pedagógica”, voceiro da Asociación Provincial de Maestros Nacionales, que dende o 6 de marzo de 1926 publicaba tamén Faro de Vigo coa intención de alertar sobre a indiferenza social e política das cuestións educativas e reclamar melloras nas escolas. Páxina que dende o 12 de outubro de 1927 aparece como “La enseñanza y los maestros”, nova sección educativa de El Pueblo Gallego. Páxinas as dúas nas que deixou a súa marca, coa súa sinatura e sen ela, Apolinar Torres, o mestre socialista mártir, fusilado o 27 de agosto de 1936, que para Antón Costa Rico converteu estes espazos xornalísticos de información educativa en «voceiro oficioso do movemento internacional da Escola Nova en Galicia e medio de difusión das súas innovacións e realizacións». Sección escrita no seu conxunto en castelán, mais que acolleu algúns textos escritos en galego por profesores vinculados co galeguismo político e cultural.

E non podemos rematar esta lembranza d’ “A Pizarra” sen citar aqueloutras catro páxinas en galego d’ “O Pizarrín”, un espazo dirixido ás crianzas, un semanario lúdico utilizable tanto na escola como na familia, publicación infantil en galego, como foran «As Roladas. Folla dos rapaciños galegos» (1922), e máis recentemente «Axóuxere» suplemento de La Región (1974-1975) e a revista Vagalume (1975-78). Primeiro “O Pizarrín” que ofrecía na sección O faiado de Francisco Santomé a construción dun barco de vela con materiais de refugallo, na de Tesouros novos e vellos a recuperación do conto de «Gatipedro» de Álvaro Cunqueiro, así como a primeira páxina d’ As aventuras dun neno galego, cómic de Xesús Franco e debuxos de Bofill, que se publicaría ao longo do primeiro curso e a sección A Trabe de ouro de Ramona Trabazo dedicada á natureza. Como en números posteriores terían entrada a construción de títeres de Eduardo A. Rodríguez Cunha “Tatán”, o cómic No corral de Don Mundo de Pepe Carreiro ou a sección Mareira na bañeira de Severino Gestoso, ademais da recomendación dun libro infantil. Unha regalía.

 

Vigo, porta do mundo

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición «Vigo, porta do mundo» de Ceferino de Blas:

Un dos alicientes de Príncipe estes días é a exposición «Vigo, porta do mundo» instalada por Faro de Vigo diante do Marco e preparada sobre os textos nos que traballaba Ceferino de Blas semanas antes do seu inesperado pasamento no pasado febreiro. Outra mostra moi singular de divulgación da historia viguesa do ex-director de Faro de Vigo e Cronista Oficial de Vigo a partir dos retratos de persoas moi diversas que visitaron a cidade de Vigo, boa parte delas como viaxeiras en escala portuaria, que conformarían un novo libro cuxa publicación estaba prevista coincidise co 170 aniversario de Faro de Vigo o vindeiro 3 de novembro. Un traballo importante do erudito de Vigo, tanto pola súa envergadura como diversidade, que amplía a bibliografía do autor dunha ducia de títulos, onde salienta Donde los periódicos son Faros (IEV, 2017), monumental historia do Faro de Vigo (1853-2015), ademais de dúas monografías posteriores: Emilia Pardo Bazan en el país de las rías (Deputación de Pontevedra, Faro de Vigo 2021) e Carmen Laforet sonrió en Rodeira (IEV, 2021).

«Vigo, porta do mundo» achega unha novidosa ollada de Ceferino de Blas sobre a historia de Vigo, inzada de curiosidades e sorpresas, documentada nas páxinas do decano, sobre todo tipo de visitantes, dende reis a presidentes da república, pasando por escritores, artistas, científicos ou viaxeiros, que gozaron da acollida dunha cidade aberta e que nalgúns casos, como o do escritor bretón Jules Verne, chegarían a incorporarse ao relato do Vigo contemporáneo.  Algo que non debe de estrañar xa que a acollida dos que chegaron dende o mar forma parte da identidade viguesa de seu, tanto polo testemuñado polos achados arqueolóxicos recentes, que amosan a existencia na ría de comercio marítimo de longa distancia dende hai mil douscentos anos antes de Cristo, como polo feito de formar parte da cerna do relato local, presente na primeira e referencial historia de Vigo, Descripción topográfica-histórica de la ciudad de Vigo, súa ría y alrededores (Imprenta da Viúva de Compañel, 1840) de Nicolás Taboada Leal, na que ademais de identificar importantes achados romanos na zona do Areal, xa daba conta da poboación estranxeira residente, boa parte dela dedicada aos negocios.

Da exposición de Ceferino o primeiro que chama a atención e o seu amplo período cronolóxico abordado, dende a estancia de Afonso IX e as súas fillas nas illas Cíes en 1201, relatada por José de Santiago Gómez en Historia de Vigo y su comarca (1896, Imprenta y Litografía del Asilo de Ancianos), até as actividades do Club Faro de Vigo na fronteira da mudanza do século XX que trouxo a Vigo un elenco internacional de escritores e científicos, entre os que destacaron premios Nobel como José Saramago e Rigoberta Menchú. Como chama a atención a axilidade dos retratos, escritos con moita chispa, onde non falta a retranca á hora de escoller os acontecementos, como sucede coas dúas estadías viguesas do rei Afonso XII, nas que non tivo moita sorte, a primeira (1871) porque os vigueses se cansaron de esperalo, mentres se entretiña no castelo de Soutomaior; a segunda, catro anos despois, acompañado da raíña María Cristina, cun mellor recibimento mais que resultou tráxico, causando un morto, cando rebentou accidentalmente a corveta Tornado participante nun simulacro naval na súa honra. Destaca na exposición o protagonismo dalgunhas visitantes como Evita Perón (1947), primeira dama Arxentina; Josephine Baker (1929), cantante; Ruth Matilda Anderson (1924), fotógrafa ou Mata Hari (1916), bailarina e espía, con catro estadías en Vigo no mesmo ano.

Outro tanto sucede coas visitas a Vigo de figuras como Albert Einstein, a primeira en 1923, cando fixo escala procedente dunha xira asiática, e a segunda dous anos despois, da que deixou unha impresionante anotación no seu diario: «[Vigo] é unha baía rodeada de illas montañosas con fascinante poboación con forma de pintoresca azotea», para salientar despois «a riqueza de cores» e unha posta de sol «incomparable», na que podemos intuír un paseo pola cidade da oliveira. Como poderíamos seguir coas visitas de Guglielmo Marconi en 1928 e 1932, a bordo do seu iate Electra e a súa viaxe en coche polo Morrazo e visita a factoría de conservas Massó. Ou as horas viguesas da escala en 1936 do escritor Stefan Zweig camiño de Bos Aires fuxindo do terror nazi. Longa relación na que figuran tamén Federico García Lorca (1932) e a centena de participantes do III Congreso Internacional de Poesía que no mes de xullo de 1954 compartiron xira pola ría até as Illas Cíes conducida por José María Castroviejo como mestre de cerimonias… Recomendo que se deteñan un tempiño diante do Marco para gozar destas historias enagaiolantes do Vigo máis cosmopolita rescatadas do esquezo pola teimosía de Ceferino de Blas.

A escola do Faro

Dedico o artigo semanal de Faro de Vigo ao proxecto editorial Faro da Escola:

Teño participado en moitas entregas de premios, mais ningunha tan concorrida e participada polo público infantil como a que vivín o pasado 13 de xuño nas bancadas do pavillón municipal de Travesas, que pechaba a oitava edición de Faro da Escola, o proxecto editorial de Faro de Vigo que achega ao mundo da prensa aos centros educativos da provincia de Pontevedra, con especial incidencia na área metropolitana de Vigo, Pontevedra e Deza. Máis de 1.600 escolares e un cento de profesoras dos 47 centros educativos de Primaria, que publicaron este mes cadanseu faro, participaron nun acto, iniciado con moita música de moda (aspecto a mellorar, dende o punto de vista educativo, en edicións futuras) e coa acollida agarimosa do director do decano. Unha mañá de festa e moitas  fotos na que se recoñeceron os tres mellores periódicos escolares deste curso 2022-2023, tamén as tres mellores entrevistas, portadas, seccións de opinión, investigacións empregando a hemeroteca, reportaxes, fotografías de interior e portada, infografías, deseño, tira cómica, suplemento, pasatempos, entre outras modalidades e categorías deste singular certame de prensa escolar.

Unha entrega coa que remataban os case oito meses de traballo nas aulas necesarios para a elaboración integral do faro anual de trinta e dúas páxinas de cada centro. Tarefas iniciadas no mes de outubro co período formativo do alumnado e profesorado participante, a cargo dun equipo de profesionais de Faro de Vigo, que desprazados aos propios centros desvelaron os segredos da preparación dun xornal, tanto os referidos a planificación e distribución dos seus contidos, como da súa redacción e maquetación, empregando Scribus, a potente ferramenta coa que se fai o xornal. Unha escola de xornalismo infantil, polo tanto de escritura crítica e pegada ao cotián, que como corresponde ao actual proceso de hibridación da prensa utiliza soportes diversos, tanto impresos como dixitais. Unha escola de comunicación escolar que salienta o valor das imaxes (ilustracións, infografías e fotografías) que acompañan os textos das noticias, reportaxes ou entrevistas, nin esquece tampouco a relevancia dunha publicidade atractiva e da súa xestión para facer viable a publicación. Formación que o alumnado participante no proxecto completou nas visitas durante o inverno ás instalacións do xornal en Chapela e nas conferencias nos centros do persoal do CSIC e de autoras e autoras de literatura infantil de Xerais, entidades colaboradoras.

Unha escola a do Faro que promove o traballo colaborativo, tanto do equipo docente de cada centro como do alumnado de cada aula, planificado co obxectivo de elaborar un produto textual e gráfico do que todos os participantes se senten orgullosos e responsables. Unha tarefa xornalística, que ademais desta cooperación imprescindible, obriga aos escolares a poñer a proba a súa curiosidade e as súas competencias na localización e recollida de información en fontes diversas e fiables, utilizando nesta investigación tanto a dispoñible na propia hemeroteca do Faro (unha experiencia lectora extraordinaria), a existente na rede, na biblioteca escolar como na comunidade escolar e veciñal. Unha excelente oportunidade para que o alumnado realice un exercicio de lectura  e escritura crítica, o que esixe valorar e diferenciar en cada un dos textos o gran da palla, o que son noticias do que son falsidades, trolas ou dixomedíxomes. E, o que aínda é máis importante na construción do pensamento crítico e científico do alumnado de Primaria, obriga a debater e a argumentar, tanto oralmente como cando se redacta, empregando cada vez estruturas máis complexas e vocabulario preciso.

O Faro da Escola, pois, proporciona aos centros escolares de Primaria a posibilidade de achegamento directo a cada un dos xéneros periodísticos e propón que, utilizando as ferramentas do xornalismo actual, cada escola viva a experiencia de transformarse na redacción dun xornal que ao longo de todo o curso dialoga coa actualidade da contorna para informar a súa comunidade educativa. Seguido cada martes nas excelentes páxinas do suplemento Faro da Escola, este triunfante proxecto editorial e educativo, lembrounos as páxinas dos suplementos pioneiros A Pizarra, dedicado a información e opinión sobre temas educativos, e O Pizarrín, a contidos de literatura infantil e xuvenil, que Faro de Vigo comezou a publicar en galego en setembro de 1983, espazos ambos os dous onde tivemos a fortuna de comezar entón a publicar os nosos primeiros artigos naquel Faro da movida dirixido por José Armesto Faginas. Parabéns para o equipo de profesionais de Faro que cada curso fai máis atractiva e potente a experiencia educativa do Faro da Escola.

Manuel de Castro, Handicap

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a biografía de Manuel de Castro Handicap preparada por Adrián Iglesias:

Tras aquel libro pioneiro de Gerardo González Martín, Handicap creó el Celta (Ediciones Cardeñoso 2011), o galipedista pontevedrés Adrián Estévez Iglesias presentou a pasada semana Manuel de Castro, Handicap. Crónica dunha paixón (Galaxia 2023), a primeira biografía en galego de Handicap, o xornalista deportivo, primeiro adestrador da selección galega de fútbol e figura clave hai un século na fundación do Celta de Vigo. Primeiro título da colección «O noso deporte» da editorial Galaxia, o libro de Estévez ademais de investigar aspectos biográficos e familiares novidosos do xornalista nacido en 1885 no número 89 da viguesa estrada de Baiona (actual Pi e Margall), especialmente as súas viaxes por Europa con motivo dos xogos olímpicos de Antuerpen (1920) e París (1924), documenta outras cuestións relacionadas coas orixes do fútbol en Vigo, coa creación do Celta, a construción do estadio de Balaídos e o desenvolvemento do equipo até o seu ascenso a Primeira, coa pegada do deporte na cultura galega e no galeguismo ou sobre a prensa deportiva viguesa das catro primeiras décadas do século XX.

Adrián Estévez esculca nas orixes do fútbol vigués, vinculado a comezos do século XX aos «rapaces ben (coñecidos como “sportman”) de familias dedicadas á triloxía mar, industria e conserva» e ao fenómeno do domingo libre, declarado dende a lei de 1904, o que provocou a aparición dun público, as clases populares para as que «o deporte era un espectáculo recreativo que contemplar, mais nun principio aínda sen participar». Non esquece a orixe portuaria do fútbol na cidade nosa, cuxos primeiros partidos xogaron, a finais do século XIX, mariñeiros ingleses que recalaban no porto e traballadores do Cable Inglés. Como tamén que a sociedade Arte y Sport, creada en 1903 por alumnos da Escola de Artes e Oficios, mudou o seu nome polo de Vigo Foot-ball Club o 22 de maio de 1905 e adoptou como equipamento as cores identificativas da bandeira da provincia marítima de Vigo: camiseta con dúas franxas verticais branca e vermella e pantalón branco. Recupera Estévez ademais aquel primeiro campionato de Galicia celebrado no Malecón, nos recheos do peirao, no mes de agosto de 1905, no que ademais do organizador, o Vigo F.C., participaron outros catro equipos vigueses: Hispania, Marítimo, Murcia (formado por sarxentos do rexemento militar) e Fortuna, club que en xaneiro de 1908 comezaría a xogar en Bouzas.

Adrián Estevez reconstrúe a traxectoria xornalística de Handicap, dende a súa primeira publicación o 16 de febreiro de 1909, cando tiña apenas vinte e tres anos, unha crónica en Faro de Vigo entre o Exiles (primeiro club de fútbol fundado en Vigo por oficiais do Cable Inglés do que xa hai noticia en 1876) e o Vigo F.C., que dende o ano anterior xogaba en Coia, a primeira catedral do fútbol vigués, onde se reunían máis de sete mil espectadores, até a apertura o 30 de decembro de 1928 no val do Fragoso, a carón do río Lagares, de Balaídos, topónimo que significa lugar onde abondan as abeleiras. Crónicas futbolísticas nas que Handicap acuñará un estilo de seu, caracterizado polo emprego de anglicismos e adxectivacións esaxeradas e por unha estrutura do artigo iniciada pola introdución dos equipos, centrada despois na narración do xogo e rematada cunha conclusión, na que dende a súa viaxe a Antuerpen adoitaba falar da importancia do apoio do público no campo. Crónicas publicadas nas páxinas de Faro de Vigo, como as súas «Notas deportivas», durante trinta e cinco anos, mais tamén noutras cabeceiras viguesas como Letras y Deportes (1909), primeira publicación deportiva de Galicia; Machada (1914), revista humorística; Vida deportiva (1916); Sprint (1927), semanario deportivo vinculado ao decano, que competía con Sport, ligado con El Pueblo Gallego; Horizonte (1932) e Hoja de los lunes (1936), que chegaría a contar co seu propio suplemento deportivo, Imán (1942).

Adrián Estévez aborda o sentimento galeguista de Manuel de Castro, un home de dereitas que apoiou aos franquistas no 36, expresado tanto na súa colaboración efémera na revista Nós, onde apareceu, probablemente traducida, a crónica en galego da final da Copa do Rei (1922), como e sobre todo pola súa convicción, compartida con Pepe Bar e Juan Baliño Ledo, que a unión do Vigo Sporting e o Fortuna debía dar pé a un equipo forte que servise para representar a Galicia nos campionatos de España. Convicción que levou aos fundadores a escoller o nome do novo club, finalmente entre Breogán e Celta, e a engadir no escudo, a partir de 1928 e a proposta de Baliño, a cruz de Santiago, como emblema para representar a Galicia.

Recomendo vivamente esta excelente e ben documentada monografía sobre a figura de Manuel de Castro, que amplía a temática da bibliografía galega do centenario celeste.

Os alicerces de Galaxia: Del Riego e a cuestión editorial

Un tema galego cada semana

Instalado en Vigo, onde exercía como profesor dos colexios Mezquita e Labor e colaboraba na edición da revista Industrias Pesqueras dirixida por Valentín Paz Andrade, e tras ser detido e xulgado en Consello de Guerra en 1947, coincidindo coa falta de resposta dos gobernos aliados en relación ao réxime de Franco, Francisco Fernández del Riego, xunto aos compañeiros das Mocedades Galeguistas, Ramón Piñeiro e Xaime Isla Couto, comezou a explorar as posibilidades da vía cultural como xeito de intervención política. Iniciou daquela a súa participación nas emisións en galego da BBC (1947), a publicación de artigos en Seara Nova, a instancias de Manuel Rodrigues Lapa e, sobre todo, as colaboracións no xornal La Noche (1947-1948) baixo o epígrafe «Un tema gallego cada semana», asinadas cos heterónimos Salvador Lorenzana e Santiago Amaral, nas que segundo Antón Mascato «vai dar unha volta de tensión apertando á censura con temas galeguizantes».

Artigos que levaron a José Goñi, director de La Noche, a encargarlle a Del Riego a coordinación, xunto a Xaime Isla, do Suplemento do Sábado de temática cultural, que aparecería a partir do 15 de outubro de 1949 e no que durante catro meses publicarían as figuras galeguistas, unhas veces asinando co seu nome, coas iniciais ou con heterónimos. Un exercicio de afouteza que o 14 de xaneiro de 1950, o sábado seguinte ao pasamento de Castelao en Buenos Aires, dedicou un monográfico a súa figura. Pouco despois, o 28 de xaneiro, publicaríase o derradeiro, pechando unha experiencia que até entón burlara a censura do réxime.

Actividades culturais que, sinala Mario Regueira, serviron para establecer ou recuperar contacto entre sensibilidades culturais afíns e preparar o proxecto de creación da futura Galaxia, unha nova editorial galega con características ideolóxicas, superadora de iniciativas voluntaristas, como a da colección Benito Soto, ou apostas pola bibliofilia, como as das Ediciones Monterrey (1948) ou a de Bibliófilos Gallegos, as dúas nacidas en 1948.

A problemática editorial

Nese contexto aparecen tres importantes artigos de Del Riego en La Noche, asinados por Salvador Lorenzana: «La cuestión editorial y el cultivo del idioma» (30 de abril de 1947), «Sobre la cuestión de nuestro idioma» (17 de maio de 1948, xusto quince anos antes do primeiro Día das Letras Galegas) e «Hacia la difusión de nuestros libros» (30 de xaneiro de 1948). Tres textos de espírito programático, reveladores das intencións de Del Riego e do seu grupo de crear unha editorial profesional e promover un cultivo escrito dun idioma do que non pode negarse a súa vixencia popular, proxecto que a partir de 1950 concretarían na fundación da editorial Galaxia.

Así no artigo de abril de 1947, tras referirse á aparición de Áncora, a primeira editora catalá «totalmente allea á política», cuxo primeiro título é Viatge a Catalunya de Josep Pla, Del Riego considera que esta é unha noticia estimuladora para nós, xa que «se impón a necesidade da fundación dunha Editorial de libros galegos na nosa terra». Unha Editorial galega, que representaría «un gran paso restaurador da nosa cultura», e da que traza as súas tres liñas programáticas principais. Primeira, a reedición de obras básicas na historia da literatura galega, como os cancioneiros medievais ou as obras completas de Pondal, o que supón a configuración dun canon. Segunda, a publicación de textos inéditos de poesía, novela e investigación, o que supón a formación dun público. E terza, a tradución ao galego de obras universais, «o que suporía que o noso idioma gañaría quilates en difusión, categorización e dignidade literaria».

Programa editorial que Del Riego perfila máis no artigo de xaneiro de 1948, no que parabeniza de forma elegante ao tempo que crítica de forma cordial as intencións da recén creada Editorial de Bibliófilos Gallegos, sobre todo, a da colección Biblioteca de Galicia, na que os promotores (Sánchez Cantón e Filgueira Valverde) anuncian a reedición de obras antigas e a publicación de orixinais de autores contemporáneos. Del Riego volve reclamar a publicación do corpus da memoria literaria galega, tanto a da tradición medieval como a do século XIX, «que achegan unha visión harmoniosa da alma galega», ademais de citar os títulos dos libros de poemas rosalianos e pondalianos, aconsellando aos novos editores que «non malogren os seus esforzos en estériles camiños de arqueoloxía literaria». Como volve teimar da tarefa «importantísima para o futuro de Galicia» da publicación de obras de autores actuais, como a de fomentar traducións ao noso idioma de clásicos e modernos, sen esquecer a necesidade de contar con estímulos para as letras, «como premios anuais que inciten as distintas manifestacións da cultura de Galicia: a novela, a poesía e o teatro..»

A cuestión do idioma

Artigos que comparten a reflexión sobre a cuestión do idioma, abordada o 17 de maio de 1948, prodixiosa serendipia, quince anos antes do primeiro Día das Letras Galegas do que sería promotor. Del Riego non dubida en afirmar que «non hai cultura galega superior sen lingua que a sosteña», como tampouco en que a pesar de que dos dous millóns que a falan moi poucos a lean e a escriban, «conta con inmensas posibilidades de vivificación». Unha causa que bautiza como «rehabilitación idiomática», na que cómpre vivificar tanto as infinitas voces, fortes e expresivas, que xacen case esquecidas nas zonas campesiñas, como traballar para «a aparición dun Dante que lle proporciones dimensión universal». Rehabilitación que nos obriga «a ir laborando sen pausa, con intelixencia, para habilitar outra vez ao idioma como instrumento dunha misión cultural transcendente».  Prefigura así Del Riego unha perspectiva política posibilista da cuestión idiomática que defendería ao longo da vida enteira.

A necesidade dunha Revista

No artigo de La Noche do 30 xaneiro de 1948, Del Riego prefigura con extraordinaria valentía a necesidade de contar cunha Revista ao servizo da rehabilitación idiomática e a recuperación cultural. Afirma polo dereito a necesidade da unidade para abordalas: «Pensamos que é a hora de asociar todos os esforzos hoxe disociados, e os camiños da nosa cultura son o mellor xeito de intensificar a xuntanza cordial de todos os que comulgan na súa fe». «Para o logro deste ideal –escribe– imponse a necesidade de editar unha Revista consagrada á exaltación e difusión dos nosos valores intelectuais. Unha revista capaz de continuar o labor iniciado hai anos pola publicación Nós [mención máis que encomiable meses despois de pasar polo cárcere]. Claro que presidida por un criterio máis amplo, máis moderno e menos arqueolóxico. Unha revista onde haxa densidade, sensibilidade exarcerbada fronte á época. Unha publicación que poida formar parte da vida das xeracións futuras, que teña un valor de forza expansiva no tempo».

Publicado en Faro de Vigo, suplemento Faro das Letras, 17/05/2023

De «La Oliva» a «El Miño»

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao xornal La Oliva:

Ao fío do sequiscentenario de La Concordia, a pasada semana apenas citamos o xornal que o precedeu, La Oliva, publicación de espírito provincialista, aparecida en 1856 e con saída bisemanal, os xoves e os domingos, coa intención de rivalizar dende posicións liberais e progresistas coas máis moderadas de Faro de Vigo, nacido case tres anos antes, cando ao actual decano non chegara aínda o conservador José Elduayen, o seu guieiro ideolóxico durante tres décadas. Unha rivalidade xornalística que vitalizou culturalmente a Vigo, mais tamén decisiva para conformar por primeira vez un espazo de comunicación e confrontación ideolóxica entre os moderados e a alianza dos progresistas e demócratas vigueses, xusto cando a cidade comezaba a súa modernización, reclamando a chegada do ferrocarril, o desenvolvemento portuario e a súa expansión fóra das murallas. Competencia que facilitou o asentamento durante décadas de dúas tipografías concorrentes na cidade, a de Ángel María de Lema (Faro de Vigo) e a dos propietarios de La Oliva e El Miño, despois de La Concordia, o que acuñaría na cidade unha tradición e un liderado editorial en Galicia que por ventura chega á actualidade.

Segundo xornal nacido en Vigo, se non computamos na serie o Seminario Patriótico (1823) e El Gratis (1843), un periódico de anuncios de carácter gratuíto, saído da imprenta de Gabriel Román, traída de Portugal por José Araújo, La Oliva naceu arredor da familia burquesa Chao, procedente do Ribeiro, asentada en Vigo desde que José María Chao abrira, no trienio liberal (1820-1823), a súa botica na Praza da Constitución. Foi o seu primeiro director e sostén financeiro o avogado José Ramón Fernández Domínguez «Carballo», casado con Concepción Chao, filla do boticario, sendo o redactor xefe o seu irmán Alejandro Chao, o director literario Manuel Murguía e o impresor e director durante a maior parte da súa traxectoria Juan Compañel Rivas, que en 1855 chegara de Madrid para facerse cargo do prelo que «Carballo» adquirira na rúa Real 21, tras recibir a adxudicación da impresión do boletín provincial da provincia de Pontevedra, o que sen dúbida, facilitou a aparición de La Oliva. Acubillo ao xornal vigués que a estirpe dos Chao completaría –segundo o investigador vigués Xurxo Martínez, que dedicou a súa extraordinaria tese de doutoramento a esta publicación– o deputado en Cortes e futuro ministro de Fomento, Eduardo Chao, como protector ideolóxico e político da publicación.

Cun formato de 33 x 26 cm e unha disposición a catro columnas, La Oliva publicouse nunha primeira xeira dende o 2 de febreiro de 1856 deica o 11 abril de 1857 cando foi pechada por orde gobernamental. Decontado a cabeceira foi substituída por El Miño, conservando o seu espírito progresista, continuando a numeración e mantendo a súa impresión na rúa Real, sendo o seu animador principal Juan Compañel, que modificou o formato, 47 x 33 cm e a disposición a cinco columnas. O 10 de outubro de 1868, coincidindo coa revolta da Gloriosa, a redacción decidiu recuperar o título orixinal, La Oliva, mantendo tamén a numeración, que na data do seu peche, o 30 de abril de 1873, chegou aos 1.925 números. Tanto como La Oliva como El Miño o xornal de Compañel, segundo Xurxo Martínez, constituíron «un esforzo por recrear os elementos que integraran o imaxinario nacional colectivo», dando entrada nas súas páxinas ás colaboracións dos autores provincialistas e xa con «Juan Compañel na dirección presentándose como o periódico nacional e portavoz do Rexurdimento», concibido non de forma exclusiva como unha manifestación literaria, senón como un verdadeiro movemento de carácter político.

Baixo o subtítulo de «Periódico de Galicia» e o lema «Todo por Galicia. Todo para Galicia», aparecido na mancheta de El Miño, Compañel puxo o xornal vigués ao servizo dos intereses de Galicia, fosen políticos, económicos e culturais, na lóxica compartida coa doutrina do provincialismo. Xornal que Manuel Curros Enríquez consideraba «guía da causa do rexionalismo» e Murguía «o que máis influíra nos destinos do noso país, nos folletíns da «Biblioteca de La Oliva», no suplemento cultural «Floresta» dirixido por Murguía ou no Álbum El Miño (1858), primeira antoloxía da literatura galega do século XIX, participaron os escritores sobranceiros do Rexurdimento, reforzando –como sinala Xurxo Martínez– «a función da literatura como forma de expansión do ideario provincialista». Pechado en 1873, cando Compañel foi nomeado delegado do Ministerio de Fomento en Ourense e vendeu a imprenta a Miguel Fernández Dios, o espírito de galeguismo vigués con emprendemento económico de La Oliva xermolaría en publicacións periódicas e editoras que décadas despois callaron na edición galega moderna de referencia.