Edición discreta

Richard Charkin, o lendario editor de Oxford University Press, lembra nas súas memorias que na metade da década dos setenta había unha «norma curiosa» na súa editora que prohibía aos autores dar as grazas aos editores polo seu nome na sección de agradecementos do libro. Procedemento consuetudinario que se baseaba no principio de que os membros da empresa –dende o maquinista da imprenta até o editor de mesa do texto– contribúen na edición e fabricación do libro e por tanto «non correspondía eloxiar a ninguén en particular». Conclúe que non lle parecería mal rescatar aquel costume, sobre todo, cando «en moitos libros actuais hai listas de agradecementos que semellan as do gañador dun Óscar». E a Charkin, editor pioneiro na introdución da tecnoloxía na edición lexicográfica, non lle falta razón, cando reivindica a edición como unha tarefa en man común, na que participan diversas profesións –dende as que se ocupan da escolla e tratamento do texto, da ilustración, da maqueta e do deseño, a aqueloutras da fabricación, distribución, promoción e comunicación do libro– que ceden todas o seu nome ao título do libro e o da súa autoría. Convenzámonos, no mercado editorial do capitalismo tardío, o principal xuíz e propagandista dun libro, dende a súa existencia até a súa duración nos andeis da libraría, é o lectorado. Neste mercado da atención, con máis cifras ca letras, a ningún dos que no seu día asumimos a responsabilidade última de edición pode estrañarnos ser permanente cuestionados, vivir sempre na corda frouxa. Como sabemos que a discreción é un valor imprescindible dun oficio de risco no que, ademais, de procurar a excelencia no tratamento do texto e na calidade do obxecto libro, cómpre acompañar ás autorías e comprometerse no complexo proceso de comunicación pública, asumindo os riscos ineludibles deste difícil labor. O mundo editorial galego teceuse sempre con afouteza. Cando o editor perde esa coraxe, indispensable no oficio noso, sei que debemos deixar o espazo a outros.

Publicado en Nós diario: 05/02/2025

O Vigo de Domingo Villar

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á figura do escritor Domingo Villar con motivo da instalación dunha estatua na súa memoria na praza de Compostela:

Baixei a Praza de Compostela coa intención de coñecer a estatua do escritor Domingo Villar, instalada nun banco da alameda, na proximidade da rúa García Olloqui, protexida pola excelsa araucaria centenaria, que alí chantou raíces desde 1890. Custeado polo concello de Vigo con 115.000 euros, o bronce creado polo artista ourensán Pedro Dobao está acompañado dun aparatoso monólito pétreo onde se colocou unha placa, datada en decembro de 2024, cando imaxinamos estaba previsto inauguralo, cun texto en letra maiúscula que reza: «O concello de Vigo, sendo alcalde Abel Caballero na honra de Domingo Villar artesán da palabra, contador de historias e creador de emocións». O monumento ao autor d’ Ollos de auga (Galaxia 2006) e A praia dos afogados (Galaxia 2009) acompaña ás esculturas do noso primeiro xardín centenario, estudadas por Mercedes Bangueses, no Catálogo. Bustos, monumentos conmemorativos, placas de Vigo (IEV 2023).

Pezas, na súa maior parte ocultas, durante os tres meses de estrés ao que o mercado natalicio e a súa feira cervexeira somete a estes xardíns protexidos, entre as que os vigueses e viguesas da miña xeración recoñecemos iconas da nosa infancia, como testemuñan as fotos a carón delas dos días de estrea da palma, tomadas polas fotógrafas do minuto. Velaí as esculturas de animais de José Luis Medina, co «Caracol» xigante a fronte, ou a «Alborada», a «Despedida» ou o «Mariñeiro» do escultor Camilo Nogueira, que por certo, permanece aforcado polo cableado da iluminación do pasado Nadal. Como pertencen ao patrimonio vigués as dúas grandes pezas da praza, a impoñente escultura do almirante vigués Casto Méndez Núñez de Agustín Querol (1890), e o busto do poeta Manuel Curros Enríquez de Lorenzo Coullat (1911), instalado en 1911, na proximidade do palco da música, recolocado hai unha década na proximidade da praza, nos xardíns da Aduana, despois de ser agochado polas autoridades franquistas nun recuncho do Castro. Pezas pétreas, de diversa filiación, que conforman o primeiro espazo escultórico público do ensanche, enriquecido agora coa homenaxe ao novelista vigués.

E méritos sóbranlle a Domingo Villar para presidir unha das cabeceiras da alameda viguesa. Creador dos personaxes literarios do inspector Leo Caldas e o seu axudante Rafael Estévez, protagonistas da súa memorable triloxía policial localizada no Vigo metropolitano, Mincho, como o chamaban os seus achegados, quixo que o seu oficio de escritor e guionista imitase ao do artesán, discreto e teimoso, procurando a sonoridade do texto e a súa capacidade para emocionar ao lectorado. Mais tamén foi Villar un creador afouto e destemido, comprometido co carácter fortemente inclusivo dos seus textos, consciente de que coa súa esixencia e humildade contribuía a modernizar na literatura galega o xénero negro. Tranquilo, tolerante, un pesimista alegre, ademais de entreter ao seu lectorado coas súas tramas e localizacións, non renunciou a propoñerlle preguntas con respostas ás veces perturbadoras arredor da soidade e da morte, obxecto sempre das investigacións de Leo Caldas, un personaxe que pasará á historia literaria e á da propia cidade de Vigo. Villar fixo da literatura o seu espazo de resistencia, razón pola que as súas novelas tiñan que doer, como provocar o sorriso e o sarcasmo, como mellor estratexia para achegarse ao celme da condición humana.

Quen foi o seu concienciudo editor galego, Carlos Lema, nun traballo en Grial nº 221 (2019), considera que a novela policial ou negra de Villar é apenas o contexto no que o vigués insire a súa novela social como unha representación democrática. Intención que acada o seu esplendor n´O último barco (Galaxia 2019), localizada en boa medida na Escola de Artes e Oficios, en pleno centro de Vigo, como institución democratizadora e aberta á cidadanía. Coma fixera Camilleri con Vigata, Montalbán con Barcelona ou Lehane con Boston, Domingo fixo de Vigo unha cidade literaria, sendo o pioneiro indiscutible do chamado «Vigo Noir». Deseñou a paisaxe dunha xeografía literaria con paradas na Taberna de Elixio, no Bar Puerto do Areal, no Pirulí (o vello hospital xeral), na lonxa do Berbés, no quiosco das Almas Perdidas, na EMAO ou no xardín histórico da Alameda, agora vivificado coa presenza da súa memoria. Como Mincho exaltou nas tres novelas o coidado artesanal das vides, o traballo heroico dos mariñeiros ou as mellores receitas da nosa culinaria popular como outras expresións emocionais. Mais tamén, e quizais sexa o máis relevante, destilou o espírito máis xenuíno de Vigo como cidade metropolitana, portuaria e mariñeira, estendida sobre a ría, posuidora dun elixir propio presente no recendo do salitre. Domingo fixo de Vigo un espazo emocional, unha cidade de fronteira e unha comunidade de afectos.

Editar pola paz

Aristófanes na súa comedia As aves (estreada no 414 AC) representa os seus concidadáns atenienses precipitándose as librarías «cara os libros», despois de almorzar, coa intención de coñecer as novidades e discutir alí mesmo sobre os seus méritos e defectos. As librarías, xa daquela, convertéranse en punto de encontro e lugar de conversa para o público con intereses literarios. Tito Pomponio «Ático», o primeiro editor-libreiro romano do que se sabe, editor das obras do seu amigo Cicerón, tiña unha profunda cultura, adquirida durante a súa estancia en Atenas (entre 88 e 65 AC), de aí o seu alcuño, e un apaixonado interese polo coñecemento e o progreso da sociedade romana, ademais dunha marcada predisposición pola actividade comercial. Ao longo da historia, moitos editores e libreiros, máis alá de produtores e vendedores de libros, tarefas que nos son propias, asumimos que coas nosas publicacións somos produtores e difusores dos valores e principios máis acaídos para a convivencia: a liberdade, a democracia, a igualdade, a solidariedade, a diversidade, a inclusión, a lectura na lingua propia, a paz… A edición, dende a creación da imprenta no século XV, quedou impregnada dos principios do Humanismo e xa, de forma máis decidida a partir, da Ilustración, converteuse no vehículo primeiro para a difusión dos valores republicanos. Empregando as ferramentas que á edición lle son propias, as palabras e as imaxes dialogando sobre a páxina impresa en esixente harmonía, os libros foron os soportes primeiros da cultura de paz. Nun mundo, no que hoxe está en serio perigo a democracia e a guerra ignora de forma sistemática o dereito internacional humanitario, velaí o xenocidio palestino ou as guerras ocultas de África, as editoras deben actualizar coas súas publicacións novos vieiros para a construción da paz. Razóns polas que cada 30 de xaneiro –celebrado en Galicia dende 1983, a instancias do profesor Xesús R. Jares, como «Día Escolar pola Paz»– cómpre presentar novas edicións pola paz.

Publicado en Nós diario: 29/01/2025

Bibliocidade

Manuel Rivas agasallou á Agrupación Cultural Alexandre Bóveda da Coruña un limiar memorable, «O ecosistema do libro», para abrir o libriño de Arturo Iglesias As luces dos libros na cidade do faro, que forma parte da serie de roteiros do proxecto «A Coruña Literaria». O autor d’ Os libros arden mal (Xerais 2006) celebra no preludio que a súa sexa unha bibliocidade, pertencente ao universo da lectura e do libro, obxecto que presidiu de forma intermitente o escudo da Coruña dende 1837 e desaparecería da heráldica herculina en 1937 co goberno municipal franquista. O libro de Iglesias é un fermoso percorrido gráfico por catorce das bibliotecas coruñesas, número envexable para esta bibliocidade que en outubro de 2023 contaba con 115.904 bibliocidadáns, se por tales entendemos as persoas que contan co seu carné de usuarias, cifra moi superior ás do Deportivo. Rivas define as bibliotecas como un «ecosistema da des-extinción», «un refuxio da diversidade fronte o baleiro», un lugar físico ocupado por persoas de diferentes xeracións, procedencias, xéneros e pensares; mais tamén un espazo psicoxeográfico, onde conviven a veciñanza actual cos seres da memoria fértil, a imaxinación e a descuberta. Rede bibliotecaria entupida que constitúe o pulmón deste ecosistema coruñés, en diálogo permanente cunha modélica rede de bibliotecas escolares e coa completa programación dos clubs de lectura e das asociacións culturais. Ecosistema que conta, ademais, cun detallado mapa literario de autorías e obras e doutros compoñentes librescos: unha decena de editoras en lingua galega en excitación creativa permanente; un tecido libreiro resistente, diverso e creativo; un calendario de festivais literarios consolidado, dende a Feira do Libro e Viñetas desde o Atlántico de agosto até as convocatorias do ciclo Poetas Di(n)versos; a Residencia 1863, modélico espazo de produción literaria creativa… O caso da Coruña literaria merece recoñecemento, máis aínda cando forma parte da identidade desta bibliocidade.

Publicado en Nós diario: 22/01/2025

A cerna

Na polémica sobre a posibilidade dun pacto pola lingua éche cada vez máis difícil entender como encaixa a elaboración dun novo plan de uso do galego por parte dun grupo de expertos coa determinación expresada polo presidente da Xunta de Galicia de manter a «doutrina 79/2010» e o argumentario lingüicida da «imposición del gallego», que xustificou o decreto de plurilingüismo, cuxo fracaso xa é incuestionable, despois da publicación dos datos do IGE sobre o coñecemento do galego polos escolares. Secasí, despois da presentación do equipo redactor do novo plan, do que forman parte algunhas persoas con contrastada formación sociolingüística, se recoñece o perfil baixo outorgado no grupo á educación lingüística onde, porén, se atopa a cerna de calquera estratexia normalizadora que pretenda recuperar falantes e lectores para o noso idioma. Por moi capaces que sexan estas persoas expertas, e os equipos que elas formen, en propoñer iniciativas innovadoras para o fomento do galego, chegará un momento no que teñan que enfrontar a cerna dunha educación lingüística, recollida nun modelo curricular, compatible co ditame máis recente dos expertos da Carta Europea das Linguas, que (non esquezamos) reclama unha posibilidade de escolarización en galego da Educación Infantil á Universitaria, como de retirar as limitacións actuais das disciplinas STEM en galego. Coa intención de non enredar durante un ano con falsas expectativas, mellor sería que dende xa se iniciase o complexo debate sobre cal vai ser a educación lingüística no sistema educativo galego. Unha prioridade que pasa tanto pola avaliación (por fin!) dos resultados do decreto 79/2010 como pola análise de modelos curriculares que nun entorno plurilingüe permitan que todo o alumnado galego ao remate da escolarización obrigatoria acade idéntica competencia nas linguas oficiais e suficiente en portugués e inglés. Meter a educación lingüística no caixón dos asuntos intocables sería o mesmo que andar ás miñocas, como dicimos no galego de Vigo.

Publicado en Nós diario: 15/01/2025

Brétemas 20 anos

Tal serán como de hoxe dun 3 de xaneiro de 2005 comecei a publicar este blog, utilizando o nome de Brétemas, que recuperaba do meu primeiro ano de carreira (1976), cando aínda formaba parte de ERGA. Dende entón publiquei 6.666 anotacións e recibín 9.558 comentarios, en tres formatos distintos (blogger, blogaliza e o actual, apoiado por Pumpun dixital), correspondendo ao último ano 134 entradas, cifra semellante a dos cinco últimos, que consolida a tendencia do uso do blog como arquivo dixital, que permite o acceso ordenado e o etiquetado semántico, sobre todo das miñas colaboracións semanais en Faro de Vigo e Nós diario, como aqueloutras esporádicas nas revistas Luzes e Tempos novos, entre outros medios, como dos textos utilizados nas actividades formativas das que fun ponente ou doutras intervencións literarias ou textos diversos solicitados.

Ao longo destas dúas décadas, no que irromperon ás redes sociais e informativas, que trasladaron a conversa arredor dos blogs, tamén se melloraron de forma moi considerable as utilidades hipertextuais, o que permitiu que a escritura frecuente no blog, durante anos diaria, se convertese na miña primeira aula de escritura dixital, onde ensaiar con elas. Brétemas, ademais de espazo de aprendizaxe, foi durante catorce anos bitácora do meu traballo como editor en lingua galega e, a partir de setembro de 2018, cando saín de Xerais, da miña experiencia como mestre orientador até o meu retiro en setembro de 2023. En Brétemas, pois, pode seguirse o meu relato en primeira persoa de anos intensos e difíciles da miña vida profesional como editor e mestre, mais tamén as miñas intervencións políticas e as miñas preferencias literarias, musicais, artísticas e deportivas, con especial atención a traxectoria do Celta de Vigo e da divulgación da historia e memoria da cidade de Vigo. Un abano temático diverso, froito (probablemente) da miña paixón pola lectura e pola curiosidade por aprender, que por ventura non perdín nin abandonei.

Brétemas non tería sido posible sen aquela comunidade de entusiasmo que foi o blogomillo, o berce onde naceu, onde compartimos aprendizaxes, descubertas, que nos serviron a cada unha das voces participantes, mais tamén contribuíron ao proceso de dixitalización da comunicación cultural en galego. Confeso con fachenda que de todos os proxectos colectivos de galeguización nos que teño colaborado, que foron uns poucos (Nova Escola Galega, Revista Galega de Educación, «A Pizarra» de Faro de Vigo, Asociación Galega de Editoras, Culturgal, Premios da Crítica de Galicia, Fundación Luzes, Galix,…), o de Brétemas é do que me confeso máis orgulloso, por sincero e teimoso que resultou. Como foi, facendo balance, tamén o meu traballo de escritura mellor recoñecido polos premios da AELG e do Libro Galego (2019).

Brétemas foi debedor do meu perfil de Twitter, onde se enlazaban os seus contidos, o que deixei de facer apenas hai dous meses, cando abrín o de Bluesky, rede informativa vehicular dende entón destas Brétemas, onde celebro a súa continuidade por reducido que sexa agora a comunidade que as segue e comparte. Certo que leo Facebook, Instagram e TikTok, onde teño perfís abertos, mais que non actualizo cos contidos do blog,  non teño tempo abondo, a pesar do retiro, de seguilos e coidar deles. A esta altura da miña vida, confórmome con contribuír ao catálogo galego cos meus textos semanais, arquivados dixitalmente en Brétemas, concibidos como agra de esperanza e horizonte da beleza do porvir.

Xaora, recupero o que afirmaba naquela primeira anotación, tan inocente, de hai vinte anos, na que relataba unha visita á Pisa de Froxán, cando entre o neboeiro escoitei o canto do brelo e as palabras proteícas de Uxío Novoneyra: «Manolo para remoer a pedra hai que facelo dende o fondo da fraga». Nesa angueira seguirei publicando mentres conserve ánimo e lecturas de interese que compartir. Beizón a todas as persoas que continúan lendo nelas. Con todos os meus abrazos.

 

Axendas

No Nadal de 1974 publicouse o Almanaque co que a editorial Galaxia celebraba o seu 25 aniversario. Publicación que considero das máis singulares da historia da edición galega tanto pola orixinalidade do seu deseño como do adianto normalizador que supoñía a aparición dun completo calendario cultural coas súas efemérides de historia e literatura galega. Iniciativa deseñada co espírito divulgador e político de Paco del Riego, que trufaba as anotacións dos días e feitos con textos memorables, como o «Horóscopo universal de sortes e resortes do ano 1975 ao servicio perpetuo das estrelas» de Álvaro Cunqueiro ou «Unha ducia de platos de cociña pra unha ducia de meses», xunto a unha monografía sobre Castelao no seu vixésimo quinto cabodano e o catálogo xeral da editorial (entón 260 títulos). Publicación de Galaxia que por desgraza non tivo continuidade no mercado editorial noso –mentres cada ano se publicaban o Agrícola ZZ (1952), O gaiteiro de Lugo e O mintireiro verdadeiro– até que a empresa Ítem-Aga publicou a súa Axenda (1989) e Xerais deseñou o seu dietario e semanario, con información fiscal, laboral e cultural actualizada, edición que dende 1990 e durante tres décadas coidou a editora Celia Torres, como as dos calendarios fotográficos de parede, iniciados en 2014 co dedicado á Galicia fotografada por Ruth Matilda Anderson. Subxénero de edición, do que se ocuparon tamén iniciativas solidarias como as publicacións de Implicadas polo Desenvolvemento ou as do Observatorio da Mariña pola Igualdade, mais renacido tras a pandemia con diversas e coidadas novas propostas, desde as de Baía e a revista Luzes, pasando pola de Galaxia con motivo do 75 aniversario, até as visuais de Irmás Cartoné, en homenaxe a Emily Dickinson, empregando imaxes do seu herbario, ou as do estudio Brétemas, impresas na provincia de Ourense, as de Animosa ou Eailustra, entre as que coñecemos. Escoller hoxe unha das axendas impresas en galego é unha forma de agarimar e afirmar a lingua ao longo do ano enteiro.

Publicado en Nós diario: 01/01/2025

Sortes e resortes do ano novo

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á noitevella e o ano novo:

Entre os meus libros preferidos da edición galega moderna adoito citar o Almanaque publicado en decembro de 1974 pola editorial Galaxia con motivo do seu vixésimo quinto aniversario. Imaxino que concibida e traballada polo editor obreiro que foi Francisco Fernández del Riego, abría a obra unha cantiga popular («Ano novo, ano novo, / ano novo velaí ven; / veña polo noso ben, / polo de vostede tamén…»), que anunciaba o seu carácter de calendario, no que baixo o epígrafe «Os días e os feitos», se publicaba as efemérides diarias da historia e da literatura galega. Publicación normalizadora pioneira que non tería continuidade até que a finais de 1980 apareceron no mercado as axendas en galego de Xerais.

Porén, aquel Almanaque, ao que Xohán Ledo puxo capa moderna, destacaba polas súas colaboracións literarias, dende a monografía a Castelao, con motivo do seu 25 cabodano, aberta cun texto elexíaco de Ramón Otero Pedrayo, «No seu espello e amor», pasando por un tríptico sobre a cultura galega onte, hoxe e mañá, asinado por Carballo Calero, Piñeiro e García Sabell, até os textos de prospectiva cultural para o derradeiro cuarto de século, como os asinados por Guillermo Rojo –que expresaba a súa preocupación polas dificultades para frear o proceso de castelanización ao tempo que a súa esperanza de recuperar falantes para o galego entre as esferas cultas de Galicia–, ou aqueloutros de Xosé Luis Franco Grande sobre o mercado do libro galego ou de Xohana Torres sobre a literatura infantil.

No entanto, o texto máis fascinante do Almanaque era o asinado por Cunqueiro, «Horóscopo universal, sortes e resortes do ano 1975 co xuicio perpetuo das estrelas», unha desas marabillas de don Álvaro, hoxe de difícil catalogación literaria, quizais como prosa fantástica de temática exotérica, ofrecida coa poderosa ferramenta da ironía para unha lectura corrida co sorriso nos beizos. Exaltación da imaxinación e da identidade propia, achegada a astroloxía e a erudición da cultura clásica, que resumía coa frase: «nacemos nun momento dado, e temos, coma os viños célebres, as calidades do ano e da estación que nos veu nacer». Lectura que ao mindoniense lle permitía agoirar que 1975, correspondente a Pisces, sería un ano difícil, «no que choverá dentro coma fóra». Cábala que, tras consultarmos na hemeroteca, sabemos resultou errada, xa que ese ano Galicia rexistrou precipitacións por baixo das habituais. O que non desmerece a calidade do texto cunqueirán, xa que, co estreleiro na man, tan singular horóscopo literario resultou atinado en moitas outras sortes e resortes.

Así afirma Cunqueiro que 1975 será un bo ano para mudar de casa, para facer amizades con forasteiros ricos, para plantar viñas novas ou para ter boas noticias de xente dun, que está lonxe. Outrosí afirma Cunqueiro que 1975 será un mal ano para agrandar a casa, para atopar tesouros e cousas soterradas ou para casar ao fillo primoxénito. Xaora, o que foi director de Faro de Vigo, de 1964 a 1970, e polo tanto experimentado no exercicio da prudencia, tras tan rotundas profecías, tamén se curaba en saúde advertindo que «cada quisque, polo día en que naceu ou por como andan as estrelas cando pretende obrar, terá que aterse ao desconcerto característico do ano». E así remataba aconsellando que «este será un ano de ficar ao socairo, na casiña propia, sen meterse na vida doutros, sen facer bando, e nas dúas ocasións que dá este ano de gran perigo, e de liortas, e de véspera de guerra, encomendarse a Deus, porque se farán moitas inxustizas, e buscaranse pecadores que non o serán, senón xustos collidos de travesía». E non lle faltou razón ao prudente Cunqueiro, se lembramos que en 1975, antes do pasamento do ditador na cama, foron executados cinco antifranquistas ou baleado pola policía en Ferrol Xosé Ramón Reboiras.

Certo é que a literatura galega actual amosa moi escaso interese pola astroloxía, o que non desmerece o interese das cábalas irónicas que hai cincuenta anos publicaba don Álvaro, cando saudaba o novo ano  que aparecía no horizonte «como unha gran fogaza de pan trigo, dourada». Anos novos, como o 2025, traídos polas mesmas estrelas, que van indo e vindo, que marcan o paso do tempo entre Acuario e Capricornio, dende aninovo a san Silvestre, cunha regularidade inacabable que continúa importando. Instalados nesa incerteza construímos as nosas vidas cos amores que escollemos e cos afáns aos que nos enfrontamos. Así cada noitevella é un momento para acougar una minutos e pensar que cousas importantes merecen a nosa atención e cales sobran e queremos abandonar. Nesa escolla atoparemos as sortes e resortes do ano 2025, mentres enxergamos no horizonte a beleza do porvir, que en Vigo miramos entre o perfil das Cíes. Un ano novo que quere celebrado con ansia e esperanza. Que o compartamos!

Doutrina 79/2010

Tras a soada dimisión e abandono do partido de Daniel Chapela, coordinador de Cultura do PPdeG, como dos milleiros de persoas que reclamaron nas rúas de Compostela un novo rumbo para o galego, reduciuse o espazo para acadar o «pacto pola lingua» comprometido por José López Campos, conselleiro da nova carteira de Cultura, Lingua e Xuventude. No entanto, semella que para poñelo en marcha son moitos os obstáculos que no seu propio partido debe superar quen foi carismático alcalde da Estrada durante tres mandatos: dende a lectura interesada dos datos da «Enquisa estrutural a fogares sobre coñecemento e uso do galego (IGE, 2023)» que fixo Valentín García, o seu secretario xeral da Lingua, até a teimuda negativa de Alfonso Rueda de abandonar a doutrina da «imposición del gallego», acuñada na manifestación de Galicia bilingüe do 8 de febreiro de 2009, á que acudiu como secretario xeral do PPdeG, no marco daquela sucia precampaña electoral, na que Feijóo non dubidou en utilizar este tipo de mentiras de pé de banco, que unha vez no poder xustificou a rotura do consenso acadado en 2004 arredor do Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega e a imposición unilateral do «decretazo» 79/2010 de Plurilingüismo.

Tras catorce anos, o argumentario do PPdeG non se moveu un ápice das posicións españolistas da «doutrina da imposición», que lle funcionou no marco da súa estratexia de polarización mediática madrileña, tanto no entorno do «proçes» como da oposición aos gobernos de Pedro Sánchez. Compréndese así que os resultados da implantación do decreto 79/2010, desenvolvemento na educación lingüística desta doutrina centralizadora, non fosen nunca avaliados, a pesar de que así está establecido na disposición adicional quinta. Como os gobernos de Feijóo e Rueda fixeron caso omiso das reclamacións das expertas do Consello de Europa para que a Xunta de Galicia cumprise coa Carta Europea das Linguas Rexionais e Minoritarias, no que atinxe a existencia da posibilidade de escolarización en galego nas primeiras idades e  na imposibilidade de utilizalo como lingua vehicular das matemáticas e do resto das materias científicas e tecnolóxicas.

Con todo, a posición conformista do goberno galego, amparada pola compracencia pesimista dalgúns sectores do propio galeguismo, coa situación de claro retroceso de uso do galego no sistema educativo, fíxose insostible cando no pasado mes de outubro o IGE publicou a súa enquisa que amosaba un retroceso histórico do uso do galego en todos os ámbitos, espazos, tramos de idade, con especial intensidade nos referidos á poboación escolar. Datos que conforman un cadro de emerxencia que, comparados cos de consultas anteriores, agoiran que en 2050 o galego estaría nas portas da súa extinción. Dramáticos son algún dos datos referidos á educación lingüística, que poñen de manifesto o fracaso do decretazo popular: apenas o 16,19 % do alumnado entre 5-16 anos recoñecen falar galego e o 59,87 % non saben falalo. Cifras alarmantes que amosan non se logrou o obxectivo fixado no currículo do ensino obrigatorio de acadar ao fin de etapa idéntica competencia en ambas linguas cooficiais. Como dramático para o futuro da cultura galega é que apenas o 15,33 % das persoas maiores utilice o galego na escritura, práctica hiper castelanizada; sen menoscabo de que apenas o 4,79 % das maiores de 16 anos le libros en galego.

Non vai ser doado no actual marco da política española que o PPdeG de Rueda aposte pola estratexia galeguista, que suporía abandonar a mentira da «doutrina de imposición del gallego» e a presentar os resultados do decreto 79/2010, que aventuro entón sería derrogado. Escenario moi optimista que colocaría o contador a cero e obrigaría a procurar un novo consenso, onde os tres partidos presentes no parlamento, as institucións culturais e entidades socio educativas estarían obrigados a mollarse (o plan de 2004 axudaría pouco), tanto no referido a acordar un modelo de educación lingüística, a cerna desta deboura, como a fixar as medidas estratéxicas do fomento do seu uso. O guión pesimista xa é o coñecido dende 2010, aborrecible de  lembrar.

Publicado en Luzes nº 134, novembro 2024

Casal

Cando en agosto de 1927 Ánxel Casal abandona a editorial Lar, que queda en mans de Carré, e funda a editorial e imprenta Nós, no seu domicilio da coruñesa rúa Real, dá o paso decisivo para dotar por primeira vez a Galicia, coa lingua galega como vehículo de comunicación, dunha estrutura editorial normalizada, tanto no que atinxe ao desenvolvemento dun catálogo literario monolingüe, incorporando textos e publicacións esenciais para a cultura galega moderna, como na presentación desas obras, sobre todo das súas capas e formatos, na liña da tendencia da edición europea daquel entón, marcada pola francesa Gallimard ou pola española Compañía Iberoamericana de Publicaciones (CIP). Iniciaba Casal un labor de xigante, consolidado cando na primavera de 1931 traslada a súa oficina de imprenta e edición a Compostela, primeiro, á rúa das Hortas, onde vivía o seu amigo, tamén cómplice de tantas iniciativas, o pintor e escenógrafo, Camilo Díaz Baliño, despois, en abril de 1933, trasladada aos baixos da rúa do Vilar nº 15. Foi Castelao quen sentenciou aquilo de que Casal «fixo por Galicia máis do que todos nós», probablemente para salientar a dimensión e a diversidade do catálogo editorial de Nós («libriños novos, humildes e limpos no seu formato») desenvolvido en menos dunha década, como doutras impresións de revistas, pasquíns e cartelaría política varia, actividades propias do seu carácter de indiscutible editor nacional. Publicacións que para Ernesto Vázquez Souza, un dos mellores coñecedores da súa traxectoria, «comunican a vontade de transcendencia que lle outorgou ao seu traballo». Un século despois de iniciada aquela proeza, ás portas de celebrar un novo día da edición galega, o 17 de decembro, fixado na data do seu nacemento na Coruña, continúa emocionando comprobar o impulso que este editor pioneiro, xeneroso e comprometido imprimiu á edición galega moderna. Casal foi, sen dúbida, unha das figuras máis senlleiras da historia cultural de Galicia, merecedor sempre de ser homenaxeado.

Publicado en Nós diario: 11/12/2024