A edición en galego entre a resistencia e a hibridación

En 2013 publicabamos nestas páxinas de Tempos novos un informe sobre a situación da edición en galego ao fío dunha crise gravísima na que o sector perdera unha cuarta parte da súa facturación e volume de edición, ao que daquela non foran alleos os recortes das políticas públicas de lectura. Unha década despois pretendemos radiografar o estado da máis veterana industria cultural en lingua galega, que continúa reclamando a recuperación do seu carácter estratéxico, recoñecido pola Lei do Libro e a Lectura de 2006.

O marco da edición española, a hibridación e a recuperación do crecemento

Segundo o avance do informe de Comercio interior do libro de 2023, presentado a finais do mes de xullo pola Federación de Gremios de Editores de España (FGEE), da que forma parte a Asociación Galega de Editoras (AGE), o pasado ano publicáronse en galego 1.937 títulos, o que supón un incremento do 4,4 % con respecto a 2022. Un crecemento superior ao dun sector que publica 85.677 títulos, dos que 64.622 foron en castelán, 11.842 en catalán e 1.927 en éuscaro. Conxunto da edición privada en España que despois do parón da pandemia recupera o crecemento en todas as súas grandes cifras, dende a facturación a prezos de capa, 2.856,95 millóns de euros (un 5,1 % máis ca en 2022), dos que 2.700, 79 millóns corresponden a libros en papel (tamén un 5,1 % máis) e 144, 13 millóns a libros dixitais (un 3,5 % máis); pasando polo número de exemplares vendidos en papel (un 3,3 % máis) e descargas en soporte dixital; até de títulos vivos en oferta, unha cifra mareante de 894.652 (un 6,3 % máis respecto a 2022).

Un sector que parece saír beneficiado da Covid-19, mais que xa dende 2019 a 2023 medrou a súa facturación un 18 % e o número de exemplares vendidos en papel un 13 %, consolidando o proceso de hibridación da súa oferta, iniciado co comezo da segunda década de 2000, de xeito que o 70 % corresponde aos títulos editados en papel e o 30 % as versións dixitais. Unha oferta editorial na que en 2023 en España a «ficción de persoas adultas» (eufemismo comercial utilizado nos informes de edición para referirse á literatura e a todos os seus xéneros) supuxo un 20,9 % dos títulos e o 21,8 % da facturación; a «literatura infantil e xuvenil», o 16,1 % dos títulos e o 17,4 % das vendas; o «libro de texto», o 17,8 % e o 27,9 % da facturación, mentres a «non ficción» (referida as materias de investigación e divulgación, eixos da edición cultural), representou o 40,3 % dos títulos e o  29,7 % das vendas.

Datos da edición española do pasado ano, que medra en todas as materias, sinalando unha inequívoca recuperación comercial do sector, como amosan as cifras de facturación de novela, 571,90 millóns de euros; de literatura infantil e xuvenil, 497,30 millóns; de cómic, 66,78 millóns; de libro de texto, 796,57 millóns e de non ficción, 849,84 millóns de euros. Cifras que, ademais, permiten identificar as tendencias do mercado, no que circula nas marxes o libro en galego, no que entre 2019 e 2023 se produciu un incremento espectacular da literatura infantil e xuvenil dun 59,30 % e da ficción do 25,30 %, fronte ao libro de texto que diminúe en 2,80%, a pesar de manterse como punteiro da edición española.

Como necesarias para entender o carácter do sector editorial en España resultan as cifras de venda por canles de comercialización que en 2023 manteñen ás librarías, tanto as independentes como as cadeas, como principal espazo de facturación de 1.567,34 millóns de euros (o 54,90 % do mercado), sendo apenas o 2,10 % os libros en papel vendidos por Internet. Cifras da venda en libraría, incrementadas nos cinco últimos anos nun 20 %, a pesar da diminución do libro de texto.

Retrato dun mercado no que a edición dixital supón 144,13 millóns de euros (o 5,00 % da facturación total) e conformou ao longo de case tres lustros un catálogo de 194.370 títulos, do que en 2023 se produciron 14,86 millóns de descargas, o 76,90 % en plataformas dixitais, cifras que testemuñan a existencia dunha comunidade de lectorado usuaria deste soporte.

Por último, cómpre referirse ao pagamento de dereitos de autoría que ascenden a 220,50 millóns de euros, sendo a venda de dereitos de 24,10 millóns, cifra que amosa a dificultade do sector editorial en España para proxectar os seus textos no resto do mundo.

Os datos máis recentes da edición galega

Os datos máis recentes da edición galega, publicados no informe de Comercio Interior do Libro de 2022, indican que se publicaron 1.754 títulos en galego, dos que 1.271 (72,50 %) corresponden aos editados en Galicia e 483 (27,50 %) noutras comunidades, o que consolida a tendencia de que arredor dunha cuarta parte do libro en galego se publica en Madrid, Cataluña e Valencia, sobre todo de literatura infantil e xuvenil e libro de texto. Cifras, ademais, semellantes ás de 2018, cando se publicaron en galego 1.708, e mesmo de 2005, cando se fixeron 1.706, que expresan un certo estancamento do volume de edición nas dúas últimas décadas, a pesar dalgúns picos periódicos (como os 1.937 que se anuncian para 2023). No entanto cómpre reparar, para valorar os datos en perspectiva, no feito que nos últimos vinte e cinco anos este número de títulos medrou en galego un 30 %, mentres que en éuscaro o fixo nun 43 % e en catalán o 35 %.

Dos títulos editados en galego polas editoras privadas do país, 781 foron en papel (61,45 %) e 490 en formato dixital (38,55 %), o que supón unha porcentaxe de hibridación moi elevada, superior ao da edición española en 2023. Desta edición en papel imprimíronse 942.000 exemplares, o que supuxo unha tirada media de 1.206 exemplares, moi inferior aos case tres millóns de exemplares e tirada media de 1.580 de 2008, ano considerado récord para o sector editorial privado galego no que atinxe a volume de edición. O que amosa a consolidación da tendencia de diminución do número de exemplares impresos e o incremento do número de versións dixitalizadas; estratexia que permitiu ás editoras galegas ofrecer en 2022 un catálogo vivo de 17.051 títulos, fronte aos 11.642 de 2008, o que supuxo un incremento de 33,00 % nos últimos quince anos.

É significativo que a facturación dos libros en galego das editoras da AGE sexa de 16,80 millóns de euros, o que supón o 62,00 % das súas vendas totais, 27,10 millóns, o que amosa o peso cada vez máis elevado da edición noutras linguas e da ampliación cara a todos os mercados españois, con singular importancia no caso da literatura infantil e xuvenil. Cifra de negocio das editoras galegas que dende 2028 medrou case nun 9,00 %, ao que non foron alleas as tensións inflacionistas, manténdose sempre superiores aos 25 millóns de euros.

Datos que expresan a tradicional resiliencia dun sector con dificultades de crecemento, que se viu obrigado nos últimos tres lustros a reducir de forma radical os seus custes de persoal, contando na actualidade con 176 empregadas (4 por empresa) fronte aos 308 (7 de media) do ano 2008. Tendencia de diminución de empregos e de estabilización do número de editoras arredor da corentena, formando parte a metade delas de grupos editoriais.

Como axuda a comprender o estado do sector e desbotar prexuízos e imaxes falsas, diferenciar as cifras segundo as materias de edición. Así, en 2022 a ficción en galego (lembremos, todos os xéneros literarios) supuxo o 40,80 % dos títulos en papel (319), o 36,50 % dos exemplares impresos, o 34,80 % do catálogo e 15,20 % da facturación do sector (2,50 millóns de euros), o que indica a aposta por diversificar a oferta literaria das editoras, a pesar do reducido do seu mercado.

Cifras que contrastan coas da literatura infantil e xuvenil que representa o 35,10 % dos títulos (274), o 34, 30 % dos exemplares, o 32,90 % do catálogo e o 35,20 % das vendas (5,90 millóns de euros), converténdose no sector máis destacado da edición en galego.

Como é do maior interese analizar os datos da edición do libro de texto, a materia sobre a que se desenvolveu o sector nas últimas catro décadas, hoxe con cifras máis modestas, pero aínda relevantes, xa que supón o 17,10 % dos títulos en papel, o 20,90 % dos exemplares, o 22,90 % do catálogo e o 33,80 % da facturación (5,70 millóns de euros).

Cifras sorprendentes, tamén, as da non ficción, na que se inclúen as obras de referencia, investigación e divulgación, que a pesar de representar o 4,90 % dos títulos, o 7,20 % dos exemplares, o 8,30 % catálogo, factura o 15,20 % (2,50 millóns).

Como é importante coñecer que na última década o pagamento de dereitos de autoría situouse no millón medio de euros, o que permite entender a cativa capitalización que supón para autores e autoras.

Algunhas conclusións sobre o estado da edición en galego

Primeira: os tipos de edición promocionado na canle escolar supuxeron en 2022 o 69,00 % das vendas do sector, o que supón de que cada dez libros en galego, sete son adquiridos no entorno educativo, unha liña que se mantén dende hai tres décadas. É moi significativo que dende 2003 os tipos de edición promocionados nesta canle (libros de texto e literatura infantil e xuvenil) non fixeron máis ca incrementarse: 46,70 % (2003), 67,80 % (2007), 71,80 % (2011), 68,00 % (2021) e 69,00 % (2022). Porcentaxes nas que non incluímos o libro literario prescrito nos centros escolares, que podería superar o 70,00 %.

Segunda: a edición de literatura infantil e xuvenil comeza a superar ao libro de texto como primeiro subsector en galego, tendencia (que podemos bautizar como «efecto Kalandraka») consolidada se consideramos as cifras da edición das empresas da AGE, xa que coas súas vendas de 12 millóns de euros conforma o 44,11 % dun mercado de 27,10 millóns, o 44,00 % dos exemplares (712.000) dunha produción en papel de 876 títulos e 1.609.000 de exemplares e unha tirada media de 2.488.

Terceira: a estabilidade comercial da edición literaria, que ven supoñendo na última década arredor dun 15,00 %, unha porcentaxe no entorno do da edición española. Así a todo pode chamar a atención o reducido do mercado literario galego, apenas 2,5 millóns de euros, que por xéneros literarios aínda pode resultar máis sorprendente xa que a Narrativa monopoliza o sector cos seus 206 títulos e 1,90 millóns de facturación, fronte aos 103 títulos e 700.000 euros das vendas de poesía, ensaio e teatro.

Cuarta: a oferta de títulos ten a tendencia a reducirse, o que estatisticamente ocultan a cifra elevada de versións electrónicas, a maioría en formato epub, como tamén a tirada media, situada arredor dos 1.200 exemplares, feito ao que non é allea a utilización pola maioría de empresas do sector dos procedementos de impresión dixital en tirada reducida, facilitada pola posibilidade de reimprimir se houbese rotura do stock.

Quinta: o libro de texto perde progresivamente peso, sobre todo no que atinxe a impresión de exemplares e a súa facturación, ao que non son alleas as políticas de educación dixital da Xunta de Galicia, singularmente o programa E-dixgal, que deixaron fóra ás editoras da AGE, como o modelo de reutilización destes materiais didácticos durante seis cursos e o modelo de educación plurilingüe que nos últimos quince anos descapitalizaron o sector e frearon as súas posibilidades de crecemento.

Sexta: o estudo de Comercio Interior non diferencia entre obra orixinal e traducida, que nas dúas últimas décadas varía entre o 15,00 % e o 20 %, polo que estimamos en 150 os títulos traducidos en 2022, cifra moi cativa, como a das reedicións, que non deben ser identificadas como reimpresións, agora máis habituais ao empregar impresión dixital, estratexia utilizada como reclamo de márketing de editoras e autorías nas redes sociais.

Sétima: cando comparamos estes datos anteriores cos da edición en éuscaro e catalán, comprobamos que despois de catro décadas a edición catalá continúa quintuplicando a galega, mentres que no número de títulos se mantén a par da euscalduna, cunha media de 1.500 títulos, nas dúas últimas décadas.

E cal é a cota de mercado do libro galego?

Os datos anteriores e outros proporcionados polo informe de Comercio Interior de 2022 permiten estimar cal é a cota de mercado actual do libro en galego.

Así sendo en 2022 as vendas do libro en Galicia o 6,30 % das totais do estado, 171,20 millóns de euros, os 16,80, millóns de euros, supoñen un 9,44 %, estimación que case corresponde coa de hai tres décadas.

Con todo se queremos matizar esta cota por canles comercialización, cómpre atender primeiro a que as vendas en librarías independentes e cadeas, representaron en 2022 para o libro en galego 9,65 millóns de euros (o 57,44 %), mentres que as realizadas a institucións e bibliotecas son de 4,57 millóns (27,20 %), mentres que as das plataformas dixitais acadan os 800.000 euros (4,89 %). Cifras que permiten estimar que sendo as vendas en librarías de Galicia de 98,61 millóns de euros, a cota do libro galego en libraría sexa de 9,75 %. Porcentaxe que se retiramos o peso do libro de texto, obteriamos unha porcentaxe do 6,40 %, inferior ao 8,00 % utilizado pola AGE e aceptado pola propia Consellaría de Cultura, lingua e deportes na presentación Lemos +, o seu plan de lectura. En resumo, o libro en galego representa en 2022 no mercado unha porcentaxe entre o 6,40 % e o 10,00 %, o que supón un retroceso con respecto as medias de décadas anteriores.

E as axudas públicas que recibe o sector?

Ao longo das dúas últimas décadas o sector editorial galego tivo que facer fronte ao prexuízo de ser considerado como un «sector subvencionado». Axudas necesarias para dotar de novidades o servizo público de lectura, apoiar a edición de obras de interese cultural, ampliar  o catálogo de obra traducida para o galego como para dotar de materiais didácticos impresos e dixitais ao centros educativas. Recoñecidas na Lei do Libro e da Lectura de 2006, que dende 2009 cos gobernos populares de Feijoo e Rueda sufriron un recorte severísimo de cuxos datos recollemos no seguinte cadro:

Axudas da Xunta de Galicia que no período 2007/2022 sufriron un recorte de 68,67 % e supuxeron no ano 2022 apenas o 4,76 % da facturación do sector do libro en lingua galega.

Publicado en Tempos novos 329, outubro 2024.

Llegim!

O Consell de Govern da Generalitat de Catalunya do 14 de xullo aprobou «Llegim!», plan nacional do libro e da lectura, froito dun proceso de diálogo e planificación compartido polas consellerías de Cultura e Educación, no que participaron os membros do Consello nacional de lectura pertencentes a un cento de entidades públicas e sectores culturais e educativos privados. Dotado con 58 millóns de euros, Llegim! asume como obxectivos xerais que en 2030 o 76 % da poboación catalá maior de 14 anos lea un libro cada trimestre, o 65 % lea unha vez por semana e que o 40 % lea en catalán. Un plan artellado arredor de catro eixos de actuación (Fomento do hábito lector, Dereito á lectura e atención á diversidade, Soporte ao ecosistema do libro e Gobernanza) que inclúe tanto o diagnóstico nunha ducia de ámbitos relacionados coa lectura e a industria do libro como 73 actuacións concretas, con cadanseu orzamento, calendario de execución e indicadores de seguimento e avaliación. Dende Galicia máis ca dotación e concreción  orzamentaria asumida, chama a atención do plan de lectura catalán o seu novidoso enfoque transversal e interdepartamental, xustificado por unha actualización da definición de lectura, que non pode quedar hoxe reducida aos  libros e textos escritos e obriga a recoñecer a diversidade de contornas, contidos e formatos do feito lector contemporáneo. Como provoca envexa o procedemento participativo e consensuado co que foi elaborado, que lembra ao utilizado hai vinte anos cando se xestou a modélica Lei 17/2006 do libro e da lectura de Galicia que, por certo, a este teor establecía no seu artigo nº 4 a «elaboración, con audiencia aos axentes do libro, ou en colaboración con eles, de plans e programas de actuación anuais ou plurianuais», e na disposición adicional primeira a obriga do goberno de presentar no Parlamento nun prazo de seis meses un plan de fomento da lectura, compromiso, coma tantos outros daquel modélico e pioneiro texto, que quedou en augas de bacallau.

Publicado en Nós diario: 16/08/2023

35 % LIX

Ás portas da celebración do Día Internacional do Libro Infantil e Xuvenil (2 de abril) cómpre salientar que a LIX é o primeiro piar da edición en galego, xa que en 2021 supuxo o 35 % da facturación do sector (5,8 millóns de euros), o 36 % dos títulos publicados en galego polas editoras da AGE (278) e o 33 % do catálogo dispoñible en galego nas librarías (5.466 títulos). Cifras que amosan un crecemento sostido e continuidade da súa dependencia da rede de distribución escolar. Consolidación á que non foi allea a diversificación e excelencia dun catálogo que ofrece tanto álbums e libros ilustrados de xéneros, temáticas e formatos diversos, como lecturas de ficción nas clásicas coleccións graduadas das editoras xeralistas (Merlín, Sopa de libros, Árbore, Meiga Moira, Oqueleo, Fóra de Xogo, Costa Oeste…), recomendadas nos centros escolares e apoiadas pola presenza de autores e autoras ou espectáculos de mediación. Oferta alentada dende hai anos por editoras con vontade de especializarse en LIX, como Kalandraka e OQO, fenómeno emulado nos últimos pola aparición de novas editoras ou selos con semellante vontade, como Bulubú, Triqueta verde, Patas de peixe, Cuarto de inverno, Aira editorial ou Verdemar, entre outras. Anovación que detectamos tamén no catálogo de autorías e de obras premiadas nos concursos para textos inéditos, como na ampliación do interese da maior parte das editoras polo libro de non ficción e polo cómic e banda deseñada. Xaora, a chave do sector infantil e xuvenil galego continúan estando na súa capacidade para ofrecer lecturas valiosas e atractivas en galego que contribúan dende as primeiras idades á formación dun lectorado que en contadas ocasións a emprega de forma habitual. Con todo, o futuro da nosa LIX pasa por unha atención preferente ao lectorado neofalante como á formación do lectorado literario adolescente, tarefas nas que editoras, autorías e instancias mediadoras (bibliotecarias e profesorado) deben compartir unha estratexia entusiasta.

Publicado en Nós diario: 29/03/2023

O estado da lectura

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a comentar algúns dos datos que entendo máis significativos do barómetro «Hábitos de Lectura y Compra de Libros en España. 2018», preparado pola Federación de Gremios de Editores de España:

Dos datos achegados polo barómetro «Hábitos de Lectura y Compra de Libros en España. 2018», preparado pola Federación de Gremios de Editores de España, hai canto menos unha ducia deles que merecen ser coñecidos polo seu valor para representar o estado actual da lectura en todas as súas manifestacións (de lecer, de traballo, de estudo ou de actualidade), en todo tipo de persoas lectoras, así como pola súa capacidade para tomarlle o pulso ao estado dos sectores da edición de libros, revistas e xornais, nun momento decisivo de dixitalización dos soportes utilizados pola primeira das industriais culturais españolas. Un estudo que repara ademais no estado da lectura nas diversas linguas oficiais españolas, o que interesa á edición en galego.

O primeiro que chama a atención é a elevada porcentaxe de poboación lectora maior de catorce anos, xa que o 96,1 % das persoas consultadas len algún tipo de texto, en calquera formato ou soporte, impreso ou dixital, polo menos unha vez ao trimestre. Cifra que supón un incremento de seis puntos con respecto á do ano 2010, acadando no caso da lectura de xornais impresos o 73,9 % (unha diminución de catro puntos), na de libros o 67,2 % (un incremento de case sete), na de textos longos en internet, sexa en webs ou rede sociais o 56,4 % (un incremento de case 20 puntos) e na de revistas o 34,9 % (perdendo case 14 puntos). Noutras palabras nos últimos oito anos incrementouse o número de persoas lectoras adultas até porcentaxes históricas, o que demostra que en España nunca se leu tanto nin en soportes tan diversos, comportamento ao que non é alleo o uso das tecnoloxías dixitais que, a pesar do que se adoita dicir, contribúen ao incremento dos índices de lectura.

O segundo fenómeno no que cómpre reparar é que a maioría das persoas lectoras son lectoras frecuentes (93,1 %), se por iso entendemos ás que len todas as semanas. Fidelización lectora que se produce en todos os tipos de lectura: xornais, 69,8 %; libros 55,5 %; webs, 38,8 %; redes sociais, 52,2 %; revistas 18,8%. Cadora convén matizar que neste comportamento lector hai diferenzas significativas de xénero, sendo a porcentaxe de lectoras de libros do 70,7 % e o de lectores do 63,7 %; mentres que no caso dos xornais a cifra de lectores é do 80,8 % e de lectoras de 67,1 %. As mulleres len máis libros e menos xornais e os homes á viceversa. Como tamén, coa excepción moi significativa da lectura de prensa, a porcentaxe de lectoras vai diminuíndo segundo aumenta a súa idade. O 52,0% das persoas entre 14 e 24 anos declaran ler os xornais polo menos unha vez ao trimestre, mentres entre as maiores de 65 anos esa porcentaxe chega ao 74,8 %. No caso da lectura de libros, a porcentaxe de lectoras de 14 a 24 anos é do 89 %, mentres ca nas de máis de 65 apenas é do 46,5 %. A mocidade le máis libros e menos xornais e as persoas maiores á viceversa.

Outro fenómeno moi significativo do estado da lectura en España é que, a pesar de que o 99,8 % le en castelán, o 44,5 % da poboación consultada faino en dúas os máis linguas, sexa de forma habitual ou ocasional. Unha porcentaxe de lectura plurilingüe nada desprezable que demostra o peso que, tantas veces se oculta, da lectura nas linguas cooficiais (o catalán 20,3 %, o  galego 3,5 % e o éuscaro 2,2 %). Cifras que no caso noso levan á reflexión, xa que sendo en Galicia o 72,4 % as lectoras habituais ou ocasionais en galego, só o 7,3 % das maiores de catorce anos afirma que o último libro que leu estaba escrito en galego. Iso si, lamentando o 33,7 % das consultadas que non o fixera en galego polo feito de non estar editado no noso idioma, o que expresa que o público considera aínda insuficiente a oferta editorial existente en galego.

Por último, o barómetro achega moitos datos sobre a lectura de libros. O 61,8 % das persoas consultadas len libros por lecer no seu tempo libre, sendo o 32,6 % lectoras frecuentes que len case todos os días, unha porcentaxe que aumentou sete puntos nos últimos dez anos e expresa a consolidación do hábito lector nun terzo da poboación adulta. Actividade que se desenvolve no fogar onde se forman bibliotecas familiares que contan con máis de douscentos exemplares de media. Como semella significativo para entender o valor do libro na nosa sociedade que o 54,7 % confese ter recibido un libro de agasallo no último ano.

Como resulta inevitable reparar no peso da lectura dixital, utilizada polo 78,3 % dos consultados, que confesan utilizar o ordenador (48,9 %), a tablet (27,9 %), o móbil (31,4 %) ou o seu e-reader (19,8 %) para ler libros (28,7 %), xornais (46,3%), webs (56,4%) ou redes sociais (55,5%).  Confórmase así un perfil de lectora dixital pura ou hibridada (le tamén en papel), que supón máis dun terzo das persoas lectoras frecuentes, outro índice significativo do proceso de dixitalización acentuado na última década.

Onte 1918: Panorámica da edición en galego 2016

Deuse a coñecer onte a Panorámica de la edición española de libros 2016, o informe elaborado a partir dos datos xestionados pola Axencia Española do ISBN. Publicado dende 1988, nos dous últimos anos introduciu importantes mudanzas, como a non contabilización das reimpresións na cifra de libros, o que dificulta a posibilidade de facer comparacións da serie estatística. Con todo, mesmo a pesar de que neste informe de 2016, identificamos a ausencia dos datos dalgún importante editor educativo, a Panorámica ofrece a posibilidade de fixar tendencias sobre o volume de edición en galego, complementando os estudos anuais de Comercio interior do libro, elaborado pola Federación de Gremios de Editores. Adianto que o primeiro que chamou a nosa atención foi que mentres o sector editorial español incrementou en 2016 o número de títulos publicados nun 8,30 % (86.000 títulos) e en Galicia a cifra reduciuse até o 5,40 % 2.388 títulos), a edición en galego, pola contra, reduciuse un 13,10 % (1.211 títulos).

A edición en galego realizada en Galicia (1.117 títulos), que supón o 91,58 % da publicada en galego, supón o 46,77 % da realizada en Galicia (2.388 títulos), o que supuxo por vez primeira unha cifra inferior ao do 50,00 %. No que respecta a edición en galego realizada por institucións públicas supuxo o 7,10 % (86 títulos), mentres a asumida por editores privados o 92,89 % (1.125 títulos), porcentaxes semellantes ao do sector en Galicia, onde a edición pública supuxo o 8,00 %. Chama moito a atención comparar o número de títulos publicados en galego no ano 2010, 2.544, quedase reducido en 2016 a 1.211, o que supón unha merma do 52,39 %.

A edición en galego retrocede, mentres se incrementa o número de títulos publicados en castelán nun 7,5 % (67.212 títulos), en catalán nun 7,2 % (7.873 títulos) e en éuscaro nun espectacular  34,5 % (1.644). Unha oferta editorial cada vez máis hibridada, tanto no conxunto do sector, onde o 70,66 % foron libros impresos (60.763 títulos) e o 29,34 % dixitais (25.237), como na edición en galego, onde o 68,46 % foron libros impresos (829 títulos) e o 31,54 % dixitais (382). Chama a atención que a diminución interanual do libro impreso en galego sexa do 14,44 %, o que supón unha certa aceleración do proceso de hibridación.

Unha oferta editorial en galego na que en 2016 a obra traducida supuxo apenas o 11,0 % (133 títulos), mentres que no conxunto do sector español está cifra foi do 16,1 % (13.867). No entanto, mentres no caso galego o 36,8 % da obra traducida foino do castelán e o 23,3 % do inglés, no conxunto do sector español o 50,7 % traduciuse do inglés. Na tradución para o galego, as obras infantís supuxeron o 35,3% das traducidas e o 33,8 % as de creación literaria.

No que atinxe a edición en galego por ámbitos temáticos, os Libros de texto co  34,68 % (420 títulos) continuaron sendo os que encabezan esta táboa, seguidos polos de Creación literaria, que supuxeron o 28,98 % (351 títulos), os de Literatura Infantil e Xuvenil, 16,68 % (202 títulos), os de Ciencias Sociais e Humanidades, 14,2 % (172 títulos), mentres que os libros Científicos e Técnicos foron o 2,06 % (25 títulos). O que supuxo que a edición destinada de forma explícita a canle parescolar fose do 51,36 % (626 títulos).

Por último, apenas como curiosidade, a táboa dos cinco primeiros editores en galego en 2016 por número de rexistros inscritos de ISBN estivo encabezado por Ediciones Obradoiro (269 títulos), seguida por Edicións Xerais de Galicia (153), Editorial Galaxia (146), Rodeira (51) e Ediciones Bolanda (41). No que atinxe a editores públicos, a táboa foi encabezada polo Servizo de Publicacións e Intercambio Científico da USC (36 títulos), seguido do Consello da Cultura Galega (9), Editorial Deputación de Pontevedra (9), Parlamento de Galicia (8) e Servizo de Publicacións da Universidade de Vigo (8). Chama poderosamente a atención que non apareza entre os vinte e cinco primeiros editores en galego a Xunta de Galicia.

Onte 1910: Fatiga dixital no sector do libro estadounidense

Lin onte un interesante estudo do ICEX sobre a situación do mercado do sector editorial os Estados Unidos. Sometido a un intenso proceso de hibridación e reestruturación, promovido polas mudanzas tecnolóxicas como polas preferencias dos públicos, o primeiro dato, quizais un dos máis sorprendentes, é que en 2016 as vendas aumentaron nun 1,10 %, até acadar os 29.000 millóns de dólares, procedendo o groso da facturación dos libros impresos, fronte á caída da dos e-books. Diminución dun 5,70 % dun mercado do libro electrónico de case catro mil millóns de dolares (o 13,38 % do total do mercado), motivada tanto polo encarecemento dos e-books polo chamado “modelo de axencia”, no que os editores fixan o prezo de venda sen apenas marxe para os minoristas, como polo fenómeno bautizado como “fatiga dixital”, que fai que os consumidores prefiran dedicar o seu tempo de lecer a actividades que os manteñen afastados dos ordenadores, tabletas e dispositivo móbiles.

Outro feito que me pareceu salientable deste mercado é o liderado indiscutible acadado polos e-tailers, os distribuidores a través de internet, como Amazon, que se sitúan como a canle favorita dos compradores, o que afecta tanto ás redes de librarías como as distribuidoras. Como tamén chama a atención que este mercado sexa lidareado polo libro de texto (o 31,60 % das vendas), seguido dos libros técnicos e profesionais (27,50 %), os de ficción e non ficción para persoas adultas (24,00 %), mentres que os libros infantís, que dependen en boa medida dos orzamentos das escolas, supoñen apenas o 6,60 %. Pareceume significativo o feito de que o formato dixital non teña unha gran aceptación nos libros infantís (apenas o 20,00 %), o que os redactores do informe atribúen á preferencia dalgunhas familias a que os seus pequenos lean en libro impreso antes que o fagan en e-book.

Por último, un dato que non pode pasar desapercibido é que o 73,00 % dos estadounidenses leron polo menos un libro nalgún formato durante o último ano, sendo o 65,00 % os que fixeron nun libro impreso, o 28,00 % nun e-book e o 14,00 % nun audiolibro, formato que continúa o seu crecemento continuado, quizais porque lles permite compartir outras tarefas. Xaora, o estudo identifica unha mudanza dos hábitos de consumo dos lectores dixitais, aumentando os que len en dispositivos multiplataforma (smartphones e tabletas) fronte a aqueles que o fan en e-readers.

Datos interesantes que expresan unha certa fatiga do proceso de hibridación dixital no mercado estadounidense que poden axudar a identificar  e explicar tendencias no noso mercado.

A industria editorial galega: proceso de hibridación e perspectivas

[Texto base da intervención «A industria editorial galega: proceso de hibridación e perspectivas», lida no Consello da Cultura Galega o 20 de xuño de 2017 no marco das xornadas «A industria cultural galega no horizonte 2025»]

Solicítanme os organizadores que faga un exercicio de prospectiva sobre o proceso de hibridación e as perspectivas da industria editorial galega en 2025. Non é unha tarefa doada, cando os editores chamamos futuro o que estimamos pretendemos facer a volta de apenas dous ou tres anos no nosos plans editoriais. A case unha década só podemos enxergar medos e incertezas.

Lembrando o proxecto Galicia 2010

Xaora, non podo esquecer que foi neste espazo do Consello da Cultura onde hai dezaoito anos desenvolvemos bastantes da reunións do grupo de lingua e cultura, coordinado por Carlos Casares, de Galicia 2010, un fermoso proxecto de prospectiva sobre a Galicia das décadas de entre milenios. Financiado polas caixas de aforros e o Banco Pastor, descansen en paz.

Aquel espírito estratéxico perdeuse no país, como tantas outros valores, sendo moi de agradecer que o Consello da Cultura Galega convoque aos profesionais da nosa industria cultural para obrigarnos a repensar o presente en clave de futuro dos nosos sectores, da nosa cultura e da nosa nación.

Inevitablemente, acudín con curiosidade a reler o documento que preparara sobre “Libro e edición” naquel Galicia 2010, un texto que lembro utilizamos, anos despois, como material de base para confeccionar os primeiros borradores da Lei do Libro e da Lectura de Galicia que sería aprobada por unanimidade a finais de 2006. Outro dos consensos forxados naquela década de entusiasmo, previa a debacle da crise, que comezaría para o noso sector en 2009.

Comezaba aquel documento lembrando o carácter militante dos editores galegos, que en 1975 publicaron 68 títulos, que se comparaban coas 1.231 referencias de ISBN en galego de 1998, o que cualificabamos de chimpo de xigante. Cifra, a de hai dezanove anos, moi próxima aos 1.211 de 2016, último do que temos datos avanzados na web do Ministerio de Cultura.

Dábase conta dunha facturación de 2.233 millóns de pesetas, na moeda actual, 13,5 millóns de euros, e do funcionamento de vinte e catro editoras que ocupaban a 322 persoas.

O informe estendíase en recoller outros datos referidos á tipoloxía de edición, na que se salientaba “a forte dependencia do sector do libro de texto do ensino universitario, que supón o 35,50% dos exemplares e o 30,40 % da facturación anual”, mentres que a edición literaria apenas supón o 12,80 % da producion e o 18,00 % da facturación anual”. Datos, como logo comprobaremos, que pouco difiren dos da actual década.

O informe abordaba despois as carencias do sector (fragmentación do sector, escaso recoñecemento, institucional, ausencia de promoción nos medios de comunicaicón, deficiencias na dotación bibliotecaria e libreira…), para, a seguir, propoñer dez actuacións estratéxicas para o sector da edición e do libro.

Un modelo que pretendo seguir nesta intervención e abordo sen máis demora.

Prego desculpas xa que utilizarei algunhas cifras coa intención de que vos fagades cargo da situación.

O editorial. Un sector hibridado, en mudanza

Estou convencido que o sector editorial galego, como o conxunto da edición internacional, vive arestora un proceso de hibridación tanto da creación, do soporte, como das súas formas de distribución dos seus contidos. Factores de incerteza, aos que no caso específico galego, se lle engaden a devaluación económica que estamos sufrindo dende 2008, como o devalo demográfico e a práctica desaparición das políticas de fomento da lingua galega, sobre todo no eido educativo, que axudaron de forma decisiva ao desenvolvemento do sector ao longo do período autonómico.

O editorial. Un sector que retrocedeu

O sector editorial en galego, segundo os datos da serie estatística do ISBN, multiplicou por catorce a súa produción nas últimas tres décadas, xa que no ano 1980 publicaba 187 títulos e no ano 2010 acadou os 2.544 títulos, o seu máximo histórico.

Durante este período foi un sector punxente, capaz de desenvolver un amplo e diversificado catálogo de quince mil referencias, que como xa adiantamos no ano 2016 publicou 1.211 títulos, reducindo no último lustro a súa edición en galego en máis do cincuenta por cento, retrocedendo ás cifras de finais do milenio, e de contribuír a desenvolver un tecido produtivo ao redor da edición en Galicia.

Un sector que, segundo os datos do estudo de Comercio Interior del Libro de 2015, facturou 26,61 millóns de euros, dos cales 22,21, corresponderon a lingua galega, por parte de corenta empresas, mantendo nese ano cerca de 200 empregos directos, ademais dos inducidos nos sectores das Artes Gráficas, libraría e distribución. Un sector que perdeu, polo tanto, na última década, un terzo do emprego.

Abonda que reparemos nas cifras do Cadro 1. Produción e Facturación da edición galega de 2003 a 2015, para que comprobemos a magnitude do retroceso.

Tomando como referencia 2007, ano histórico na facturación do sector, os títulos editados en galego polos editores galegos na actualidade (2015), 1.103 son inferiores aos de 2003, e os exemplares impresos supuxeron un descenso do 31,36 %.

Retroceso que, por ventura, foi menor na facturación do libro editado en Galicia, reducida no 16,56 %, inferior ao do conxunto do sector en España (27,73 %), o que permite ao libro en galego resistir e mesmo neste período gañar dous puntos de cota de mercado interior. Ver Cadro 2. Libro editado en galego por tipoloxía temática.

Unha redución do volume de edición, tanto a nivel de títulos, como de exemplares, e polo tanto de tirada media, que acentou a dependencia do sector da edición e da distribución paraescolar, a de libro de texto e literatura infantil, que supoñen en 2015 o 76,10% dos exemplares e o 78,60% da facturación, a maís elevada da historia. Mentres que a edición literaria diminúe o seu volume, tanto en títulos como exemplares.

Un fenómeno acentuado ao longo da década da crise, semellante ao que sucede tamén en Cataluña e País Basco, onde a edición se concentra nos libros de Literatura, Texto e Literatura Infantil e Xuvenil, sendo en catalán o 83,9 % dos títulos, en éuscaro o 97,6 % e en galego o o 85, 7 %. Cifras todas elas que testemuñan que no entorno da crise non se modificou a forte dependencia do libro editado en galego con respecto ao mercado escolar e paraescolar.

Dende o comezo da década actual acelerouse na edición en galego o proceso de dixitalización, que supuxo como media unha oferta arredor do 20 % dos títulos, nos seus diversos formatos, CD-ROM, PDF e epub. Mentres descendeu nun 58,34 % os títulos impresos, os dixitais aumentaron nun 94,95 %, o que supón que a pesar de o sector reduce a súa oferta case á metade, fíxoo hibridándoa, tendencia semellante a do sector español e internacional. Ver Cadro 3. Edición en lingua galega por formato.

Con todo son moi significativos os datos máis recentes, os de 2014 e 2015, que levan a porcentaxes de hibridación dixital superiores ao 30 %, na liña do conxunto da edición española; sendo, tamén, os ebooks ou libros dixitais o 93,70 % destes soportes.

Convén reparar, tamén, no carácter plurilingüe da edición en Galicia, onde ao longo desta década de retroceso a participación da edición en galego oscilou entre porcentaxes do 50 ao 60 %, aínda que a tendencia sexa máis achegada ao incremento. Ver Cadro 4. Edición en Galicia en edición en galego.

Como tamén outra circunstancia a ter en conta é a diminución das axudas públicas da Xunta de Galicia directas á edición en galego, compra de novidades editoriais, axudas a edición de materiais didácticos e subvencións á tradución, que pasaron de supoñer en 2007 o 11,61 % sobre a facturación do sector ao 2,29 % en 2015. O mito do editorial como un sector hipersubvencionado pola Xunta vaise a pique. Ver cadro 5. Axudas públicas á edición en galego.

Xaora, outras políticas públicas tamén teñen influído no devalar do sector, singularmente a aprobación do Decreto 79/2009 de Plurilingüismo, que supuxo unha drástica redución das posibilidades de facturación para o sector educativo, na área de matemáticas nas ensinanzas obrigatoriais como na Educación Infantil, así como a extensión, dende 2013, da duración da vixencia dos libros a seis anos, ou a implantación en 2011 do modelo de gratuidade solidaria.

Non embargante, as dificultades do mercado interior, víronse parcialmente mitigadas polo desenvolvemento dun interesante mercado exterior para a edición infantil galega, o que abre un esperanzador camiño para o conxunto do sector.

Por último, non podemos deixar de abordar a cuestión dos índices de lectura.

O Observatorio da Cultura Galega estimou nun informe de 2014 como público lector en Galicia a 1.079.25 persoas, aquelas que leron algún libro, apenas un 41 % das maiores de 7 anos. Ou o que é o mesmo, máis da metade dos galegos non len nunca un libro, unha cifra moi baixa, preocupante, que sitúa a Galicia, a pesar dalgúns avances no consumo de libros, á cola dos índices de lectura dos países e comunidades do noso entorno.

Deste millón de persoas lectoras en Galicia o 58,3 % (máis de 600.000) son mulleres, entre as que o 42,2 % (265.612) len máis de seis libros ao ano, lectoras habituais. Outrosí sucede coas persoas usuarias das bibliotecas públicas en Galicia, nas que tamén son maioría as mulleres, sendo un 35 % delas (220.119), usuarias frecuentes destes servizos públicos de lectura.

Cifras nas que volvemos identificar a forza das lectoras en Galicia representada por ese case cuarto de millón de mulleres galegas que integraron a lectura como a súa primeira actividade de lecer e cultura.

Un colectivo de lectoras moi amplo e diverso, probablemente maior no país noso co número de socios de clubes de fútbol profesional, aínda que pouco representado na axenda pública utilizada polas administracións e medios de comunicación.

En resumo: o sector editorial galego vive na actualidade a crise máis fonda da súa historia, sometido ás incertezas e mudanzas da hibridación dixital e da súa incorporación no sector internacional das industrias do lecer, no marco dun novo comportamento do lectorado no acceso aos contidos culturais, ao tempo que sofre á intemperie as regulacións das administracións no eido da Educación e das Políticas Lingüísticas, como os efectos do reducido número de lectoras, do devalo demográfico e da atmosfera de agotamento das doses de entusiasmo da contorna galeguista, tradicionalmente o seu primeiro público.

A aposta polo futuro

O sector editorial en lingua volve enfrontarse, como fixera hai dúas décadas, cando se redactou aquel proxecto Galicia 2010, aos retos que supón asumir a hibridación e mundialización do sector como unha oportunidade, como o de consolidarse como un dos principais alicerces para a supervivencia da lingua, literatura e cultura galegas. Retos que o obrigan a ollar tanto cara ao reducido mercado interior como a proxectarse sobre o exterior.

Resumo o que entendo poden ser dez liñas principais para o sector do libro e da edición na fronteira da terceira década do século, na que continuará a hibridación e, polo tanto, a coexistencia de libros impresos e dixitais:

Primeira: Visibilidade do libro e da lectura

Declarar a revolución lectora en Galicia, coa intención de incrementar os índices de lectura en todos os segmentos de idade.

Concibir a lectura de textos e hipertextos sobre soportes impresos ou pantallas como unha competencia de cidadáns de todas as idades.

Dotar de atención preferente á lectura no sistema educativo, privilexiando a Biblioteca Escolar como a aula principal de todos os centros educativos, e ao público xuvenil como protagonista desta revolución.

Asumir a existencia de públicos diversos para os produtos editoriais galegos: infantís e xuvenís, edición literaria, produtos de lectura de lecer, edición técnica especializada, agasallo…

Valorar como unha oportunidade que, como salientan os máis recentes estudos sociolingüísticos, hai lectoras galegas frecuentes non instaladas na galega como a súa lingua habitual.

Fomentar o uso das redes sociais para dar visibilidade as novidades editoriais e á comunicación directa entre autores e lectores.

Compartir actividades de visibilización das novidades entre editoras, autores, librarías e biliotecas. Refundar o modelo de Feiras do Libro de Galicia, contando coa colaboración dos concellos.

Renovar o calendario de efemérides do libro en Galicia: 24 de febreiro, 2 de abril, 23 de abril, 17 de maio, 17 de decembro…

Fomentar a presenza de autores e autoras nos medios de comunicación públicos e da información sobre as novidades editoriais e literarias.

Segunda: Creación literaria

Potenciar a creación literaria en todos os seus xéneros, concibida como peza básica para o sector editorial, utilizando tanto os recursos dos poderes públicos como o mecenado privado, como forma de apoio directo aos escritores e escritoras (premios, bolsas de creación, estancias, intercambio…) e a súa participación no mercado literario internacional.

Terceira: Tradución e edición

Potenciar a tradución e edición en galego de todo tipo de contidos textuais non literarios, con especial atención aos referidos ao patrimonio galego e aos eidos científicos e tecnolóxicos, cuxo catálogo actual é moi reducido.

Cuarta: A empresa editorial

Transformar cada empresa editorial galega nun obradoiro de contidos textuais e hipertextuais, con atención preferente aos destinados ao eido educativo e, en xeral, a infancia e a mocidade.

Quinta: A distribución

Desenvolver un modelo de negocio sostible para a distribución no mercado interior tanto de produtos impresos, dixitais ou de edición estendida (en ambos soportes), priorizando a utilización de plataformas propias sobre as internacionais monopolísticas (Amazon, Apple, Google…).

Sexta: A libraría

Considerar a libraría independente como un espazo cultural e comercial que merece protección (como xa sucede en Francia), apoiando a continuidade da súa actividade por medio de exencións fiscais e de dotación de ferramentas de xestión e mercadotecnia que contribúan a súa actualización no proceso de hibridación.

Sétima: A biblioteca

Considerar a biblioteca pública como a primeira institución cultural de cada comunidade local especializada en facilitar o acceso á información e á creación literaria en condicións de igualdade para os cidadáns de todas as idades.

Asegurar que a diversidade de novidades editoriais galegas chega á rede de bibliotecas públicas.

Oitava: Impresión dixital e dixitalización de fondos impresos

Aproveitar as posibilidades proporcionadas polos sistemas de impresión dixital para manter e ampliar o catálogo do libro galego impreso, contribuíndo así con este procedemento e mesmo cun servizo de edición baixo demanda a mantemento do tecido libreiro independente.

Desenvolver un plan de dixitalización dos catálogos editoriais privados.

Novena: O libro e a literatura galega no mundo

Fomentar de forma sistemática o comercio exterior do libro galego e da creación literaria na nosa lingua, con atención especial as comunidades lusófonas.

Creación dunha Oficina de promoción da literatura e do libro galego no mundo co obxectivo de visibilizar a oferta editorial galega, organizar a presenza institucional nas feiras internacionais do libro e manter actualizada toda a información dixital sobre o libro e a literatura galega.

Apoiar o funcionamento dos centros de cultura galega existentes no mundo e coordinar a súa actividade coa da Oficina da promoción da literatura e do libro galego.

Décima: Sector estratéxico

Facer efectivo o recoñecemento do sector do libro galego como sector da industria cultural estratéxico para Galicia, como se recoñece no Preámbulo e no artigo número 2 da actual Lei do Libro.

Elaboración dun Plan Estratéxico para o desenvolvemento do libro en Galicia (2017-2021). Creación dunha liña específica de axudas da consellaría de Economía e Industria por medio do IGAPE para a renovación tecnolóxica das empresas editoriais (Art.16.2), para a formación do seu persoal e para a promoción comercial do seus produtos (capítulo III Art. 15).

Onte 1787: 22,60 euros por habitante

promocion_lecturaA noticia publicada onte pola delegación galega de Europa Press non deixa moitas dúbidas: o investimento da Xunta de Galicia en Cultura foi en 2014 de 22,60 euros por habitante, cifra que sitúa a Galicia á cola das Comunidades Autónomas, detrás de Euskadi (55,80 €), Extremadura (35,50 €) ou Cataluña (33,10 €), aínda que mellor ca Andalucía (19,30 €) e Madrid (12,60 €). Datos tirados do Anuario de Estadísticas Culturales 2016 sobre o financiamento e o gasto público e privado en Cultura, publicado polo Ministerio de Educación, Cultura e Deporte, que poñen en evidencia que durante o período 2010 a 2014 (coincidindo con gobernos de Alberto Núñez Feijoo) o investimento en Cultura (onde están incluídas as partidas de Política Lingüística) baixou en Galicia un 44,00 %, un severísimo recorte, que tantas veces temos denunciado. Xaora, o completísimo informe achega moitos outros datos, como o do gasto privado anual por persoa, onde tampouco saímos mellor parados, xa que se en 2015 foi en Galicia de 235,00 euros, estamos por debaixo de Euskadi (320,00 €), onde continúa a experiencia de incentivación do consumo cultural por medio do Bono Cultura, Cataluña (320,80 €) e Madrid (299,40 €), aínda que por riba de Extremadura (152,60 €) e Andalucía (208,30€). Co tempo preciso para desmiuzar 388 páxinas de datos desagregaremos os que corresponden ao investimento en pol´ticas de lectura e gasto na compra de libros.

Onte 1425: Hibridación do libro de texto

creative_bookAnele publicou onte o seu informe anual sobre a evolución dos prezos do libro de texto, no que incluíu a súa valoración sobre a situación do sector. Entre os datos destaco a estimación dun incremento de prezos dun 1,05 %, nun curso onde se publicarán os novos materiais que desenvolven as prescricións curriculares da LOMCE para o conxunto da Primaria e para algúns cursos de ESO de Bacharelato. É significativo, ademais, que o informe recoñeza que dende o curso 2011/12, o da chegada de Rajoy ao Goberno, se reduciron as vendas de libros de texto nun 16,32 %, así como que o gasto medio por alumno pasase dos 111,23 € de 2011 aos 91,62 de 2014. Foi importante o impacto que para o sector supuxo a diminución das axudas para a adquisición de materiais didácticos, que no mesmo período pasaron dos 100 millóns de 2011, á supresión olímpica desta partida por parte de Wert, até a súa tímida recuperación (24 millóns de euros para este curso que comeza e o seguinte) por parte do novo ministro de Educación.

No que respecta aos datos publicados sobre a oferta de libro de texto en galego, é salientable que o catálogo acadase os 1,894 títulos, dos que o 75 % foron editados en papel e o 25 % en soporte dixital (456 títulos), cifras que amosan o imparable proceso de hibridación dos materiais didácticos en Galicia e na nosa lingua. Con todo, non esquezamos que os libros dixitais supuxeron o pasado curso apenas 24 millóns de euros, o 3,29 % da facturación do conxunto do sector (748 millóns de euros para máis de oito millóns de alumnos).

O proceso caótico de implantación da LOMCE, a incertidume provocada polo atraso na publicación dos novos currículums e das orientacións para a confección das programacións didácticas, asi como o escaso respecto á propiedade intelectual e aos contidos educativos por parte das diversas Administracións Educativas no actual proceso de dixitalización (un eufemismo que utilizamos para evitar falar de plaxios inconfensables de libros  impresos) son circunstancias que están condicionando negativamente este proceso de hibridación da oferta editorial educativa.

Onte 896: Redución da compra de libros en Galicia

Pareceume que o dato máis significativo do informe Evolución do gasto cultural dos fogares galegos, publicado onte polo Observatorio da Cultura Galega, é que entre os anos 2011 e 2012 a compra de libros non de texto reduciuse en Galicia nun 26,9 %. Unha porcentaxe que acada o 48,92 % se comparamos a cifra das vendas de 2012 coa de 2007, antes do comezo da crise de devaluación interna que sofrimos. Semella que en Galicia é o libro non de texto o subsector cultural que máis está reducindo a súa facturación, xa que no conxunto dos sectores culturais entre 2011 e 2012 a redución foi do 5% e con respecto ao 2007 do 10 %. Estes datos amosan a magnitiude da gravísima recesión comercial do sector do libro en Galicia. Para non quedar satisfeitos.