Conversa con Cipriano Jiménez

Cipriano Luis Jiménez Casas (Pontevedra, 1941) é médico psiquiatra, psicanalista, escritor en lingua galega, director xeral e vicepresidente da Fundación Menela. Director de Maremagnum. Publicación galega sobre o trastorno do espectro do autismo, editada por Autismo Galicia, publicou 15 libros e 22 en colaboración. Conferenciante en seminarios, simposios e congresos sobre o trastorno do espectro do autismo en Europa e América, leva toda a súa vida comprometido, como membro, patrón ou fundador, con asociacións e fundacións vinculadas á discapacidade e á cultura. Colaborador habitual da sección de opinión do xornal Faro de Vigo e o suplemento Faro da Cultura, recibiu o recoñecemento de Vigués distinguido.

-. Onde naciches, ti de onde ves sendo?

-. Nacín en Pontevedra, mais o feito de que os meus pais fosen mestres en Seixido, unha aldea do concello da Lama, marcou a miña vida. Teño con Seixido unha vinculación total, alí me criei até os nove anos, fun á escola cos rapaces da aldea. Eu con respecto a isto tiña unha especie de división de personalidade, xa que o mesmo tempo que me criei alí miña nai era pontevedresa e tiñamos casa en Pontevedra onde iamos en cada unha das vacacións. Eu en Seixido era de Pontevedra e alí era de Seixido, da aldea, levaba hostias dos dous lados. A min salvoume a vida a psicanálise dunha señora xinebrina. Seixido claro que tivo que ver coa lingua, coa persoa, coa cultura, co desenvolvemento, con todo da miña vida.

-. No instituto de Pontevedra fuches alumno de Aquilino Iglesias Alvariño e de Xosé Filgueira Valverde. Como os lembras como profesores?

-. Non sabiamos absolutamente nada que don Aquilino, como nós o chamabamos era poeta. Un home serio ao que non atendiamos case nada. Filgueira foi máis marcante. Era profesor de ximnasia, organizaba canto acto cultural había, de conferencias e competicións, estaba moi comprometido. O Instituto de Pontevedra daquel tempo era instituto modelo do estado. Era unha potencia de deporte, o noso competidor máximo era o Apóstolo de Vigo.

-. Tamén foi nos días de Pontevedra cando fixeches as túas primeiras lecturas galeguistas, mesmo antes de iniciar os estudos de Medicina en Santiago. Como chegaches a aqueles libros?

-. Grazas a un rapaz do que José Antonio Durán e máis eu eramos moi amigos, Luís Cochón, moi da pandilla. Tamén con dous anos menos estaban Daniel Pino e Chacón, que logo foi catedrático de grego en Madrid. Eramos unha peña que estabamos en Pontevedra moi conectados para facer cousas. Axiña faciamos un programa de radio, había unha inquietude moi importante. Cantabamos no coro, faciamos deporte, viaxamos a Madrid… En concreto, a primeira lectura en galego facilitouma Cochón. Foi o libro Cousas de Castelao. Abrir aquelas páxinas e ler «A marquesiña», aquilo marcoume, había unha conexión co que me achegou a aldea, cando elaboras toda esa conflitividade era unha riqueza, se non o fixeras, serías un marxinado toda a vida, non sabes de onde es, que lingua tes que falar, estás descolocado. Pero cando o elaboras, cando o analizas durante tempo ⎯a psicanálise dura cinco ou seis anos⎯, cando o analizas realmente decátaste de que as túas vantaxes superan as desvantaxes que crías que eran superiores; por exemplo, entendes que falar galego é un enriquecemento fabuloso.

-. Estudaches en Compostela de 1959 a 1966, no tempo que Franco Grande chamou os «anos escuros». Compartes esa denominación?

-. A min o que me pasou é que eu viña do Instituto de Pontevedra, dun lugar moi libre e dunhas circunstancias culturais ricas, moi amplas, onde faciamos teatro e deporte, como xa dixen, e en Santiago non atopaba nada disto, non había nada; non sei se iso era escuridade ou o que era, o que había de referencia alí era moi pouca cousa.

-. Unha vez licenciado marchaches a Madrid a especializarte en Psiquiatría, como lembras aquel tempo?

-. Foi un período boísimo, entre o 66 e o 68. Estiven nun manicomio de Leganés, que era o manicomio propio de Madrid, e dependía do Ministerio da Gobernación, daquel Alonso Vega. O director era Juan Antonio Vallejo Nájera y Botas, fillo daquel Vallejo Nájara que fixera estudos neurolóxicos que dicían que os comunistas debían ter algunha alteración mental. Foi un período riquísimo porque era cando sobre todo a Facultade de Económicas estaba en plena loita estudantil. Tiven a ocasión de asistir ao concerto de Raimon, aquilo fora tremendo.

-. E como marchaches a Suíza?

-. A Suíza marchei porque había unha inquedanza. Fun por un contrato, estiven uns meses nunha clínica do cantón de Laussanne, onde tiven o primeiro salario co que puiden mercar un Volswagen de segunda man.

-. Despois traballaches na Clínica Universitaria de Bel-Air en Xenebra, que até 1975 dirixiu Julián de Ajuriaguerra, o neuropsiquiatra vasco, formado e instalado en Francia, autor dun dos manuais de referencia sobre psiquiatría infantil da década de 1980 e investigador adiantado sobre as funcións mentais. Que pegada deixou no teu enfoque profesional?

-. Ajuriaguerra era unha persoa moi progresista, era desas persoas humanistas, un científico impresionante que se formara na escola parisina, que entón era o máximo en neuroloxía. Foi fichado polos suízos, era irmán de Juan de Ajuriaguerra, o presidente do PNV, como outros que viñan dar aulas a Xenebra, a unha sesión clínica semanal.

-. Como concibía Ajuriaguerra o que hoxe chamamos Trastorno do Espectro do Autismo (TEA)?

-. Entón no ano 1969 xa se facían cousas. Ajuriaguerra propulsara o que chamaba «Oficio Médico Pedagóxico», que eran os psiquiatras que se ocupaban de todos os problemas relacionados co mundo infantil e xuvenil. Foi un adianto tremendo.

-. En Xenebra contactaches coa sociedade Nova Galiza e coñeciches a realidade da emigración europea de entón.

-. Aquela sociedade estaba moi movida. Carlos Díaz Martínez foi clave alí. Con el e cun par de rapaces, un de Aldán e outro da Coruña, como éramos nacionalistas, movemos a sociedade.

-. En 1973 instalácheste en Vigo e contactaches axiña cos galeguistas, como Paz Andrade, Paco del Riego ou Ferrín. Dende entón formas parte dese grupo tan vigués que somos os vigueses galeguistas? Sénteste como tal?

-. Lembro que cando nos despedimos de Ajuriaguerra, entre 1973 e 1974, cando se xubila e pasa ao Collège de France, a reserva que teñen alí para os sabios, díxonos a un grupo de médicos españois que estaba convencido que iamos desenvolver unha serie de proxectos que eran necesarios para un país como España. E tiña razón, abríase un tempo novo no que tiñamos moitas cousas que aportar.

-. E como é que viñeches a Vigo?

-. Vin a Vigo porque vivía aquí a miña muller de entón, Elisa Fernández, que era filla de Antonio Fernández López, o empresario de Zeltia e de Corporación do Noroeste. Case todos os anos viñan a Suíza a visitarnos e botaban alí unha semana. Estaban entón con moita ansía de que volvésemos. Tiñan unha filla autista, Menela, que aínda vive. Meu sogro falábanos de que había que facer en Vigo un centro totalmente medicalizado, tipo sanatorio, para persoas como Meneliña, en definitiva, un lugar de intervención. E con ese proxecto regresamos. Dinme de alta no colexio médico e abrín consulta. Deille voltas a moitos proxectos, tiña un pé en Inglaterra, a miña muller xa conseguira praza no Xeral de Vigo, xa que estaba especializada en neuropatoloxía, e comezamos a pensar nun proxecto no que a miña consulta estivese asociada a un centro para autistas, que nin sequera naquel momento lle chamabamos así; en definitiva, no proxecto dunha clínica vivenda. Ao final, as cousas eran máis complicadas, e foi o meu sogro o que nos mercou un terreo no Castro, onde temos agora a fundación e a vivenda. Foi cando nos instalamos en Vigo e mentres se fixo a obra abrimos un centro en Coruxo con tres persoas, Menela, un rapaz asturiano e unha rapaza de Covelo. Fomos os primeiros: aquí en Galicia non había nada sobre os autismos. Foi inicio, eran tres e agora somos trescentos.

-. Foi en Vigo onde coñeciches a Óscar Massota e participaches nos seus seminarios de Psicanálise?

-. Si, cando comezaron en 1976 e Massota morre moi prematuramente, dous anos despois. Nas viaxes que fixera a Oxford coñecera a Rodriguez Eiras, o psiquiatra que participara naquela cadellada no manicomio de Asturias e que no 72 pasaran a Conxo. A súa muller, María Jesús, estaba facendo en Oxford psiquiatría infantil, que alí xa existía como especialidade. Propúxenlle que fixeramos algo en común en Vigo. Foi entón cando me falou dun psicanalista arxentino que estaba entón en Londres, un tal Óscar Massota. Así, organicei no Colexio Médico de Vigo varios seminarios. Cando o seminario estaba funcionando cun grupo un pouco restrinxido a cousa complicouse ao aparecer as complexas elaboracións de Lacan en París. Algo moi forte. Morreu Massota e apareceron complicacións no grupo, uns apostaron por seguir a Massota, outros por outro. Eu mantívenme sereno xa que aprendera de Ajuriaguerra que “o mellor para os enfermos é darlles o que lles vaia mellor”, ser pragmáticos. Que lle vai mellor unha psicoterapia, pois psicoterapia. Que lle vai mellor uns medicamentos, pois que os tome. Que lle vai mellor poñer unhas correntes… A min aquilo desbordoume, con todo formouse en Vigo unha biblioteca de estudos psicanalíticos. Logo veu un psicanalista arxentino, Raúl Fernández, que botou aquí en Vigo catorce ou quince anos e psicanalizou a moitísima xente, entre eles aos psiquiatras do Rebullón, da Coruña, Ourense e Santiago.

-. Volvamos o tema dos autismos. Como evolucionou o concepto de autismo desde que foi nomeado en 1943 por Leo Kanner como Autismo infantil precoz e un ano despois por Hans Asperger como Psicopatía autista? O termo autismo foi sempre moi polémico e enigmático. Abonda consultar as diversas denominacións que recibiu nas diversas edicións do Manual Diagnóstico e Estatístico de Trastornos Mentais (DSM). En 1952 identifícao con «Esquizofrenia infantil», en 1980 o DSM-III fala de Autismo Infantil, Psicose Infantil e Esquizofenia Infantil, en 1994 o DSM-IV múdao polo de Trastorno Xeralizado do Desenvolvemento (TXD) e introduce a Síndrome de Asperger. Xa máis recentemente, en 2013 no DSM-V denomínao como Trastorno do Espectro do Autismo (TEA). Trátase de mudanzas que van moito máis alá da mudanza de nome e que parece modifican tamén o modelo da abordaxe dos autismos?

-. Si, a cuestión de fondo creo que sigue aberta. Houbo moito lío nas denominacións dos autismos. Evolucionouse dunha forma complicadísima. Primeiro era chamado autismo infantil precoz, logo psicose autística, despois esquizofrenia infantil, logo empezou o período do trastorno xeneralizado do desenvolvemento, onde aparecen cinco entidades distintas, como o trastorno autista, a síndrome de Rett, o trastorno desintegrativo infantil, a síndrome de Asperger e o trastorno xeneralizado do desenvolvemento non especificado. Chegou un momento no que o tema era tan complexo, estaba tan cuestionado, que os especialistas non se poñían de acordo porque o DSM é unha escala americana que funciona moito a nivel dos recursos que a eles interesa, a nivel farmacéutico, de coidados ou de sistemas educativos, etcétera. En vez de procurar a singularidade de cada persoa, unha análise das súas capacidades e trastornos, como farían o diagnóstico os clínicos, entre os que eu podo estar, foilles máis práctico establecer tres elementos claves, que si a comunicación, que si a cuestión social, que si a cuestión cognitiva, e establecer tres graos ou niveis do trastorno, e aí metemos a todo cristo e claro as consecuencias agora son fortísimas. Vas a un congreso de autismo Europa, que se convocan cada dous anos, e xa empezan a falar os Asperger, e eles mesmos quéixanse de ser tratados de autistas no sentido clásico da palabra, cando a eles o que lles interesa son traballos nunha dirección determinada, xa que están ao mesmo tempo nun mundo totalmente alleo ao que entendemos que vivimos nós. Son moi fortes e críticos. Teñen persoas no propio mundo da investigación sobre o seu trastorno. Entón ao mesmo tempo, cal é o problema de fondo, como tamén sucede en América, se non tes un diagnóstico non che pagan para tratamento, razón pola que ás familias lles interesa contar cun papel.

-. Entón, parece máis axeitado hoxe falar de autismos ca de autismo?

-. Efectivamente, non hai autismo, hai autismos. Cada persoa ten un problema diferenciado, seguindo a tradición dos lacanianos de centrarse na singularidade.

-. Os debates arredor das causas dos autismos xiran entre a xenética, o ambiente ou a combinacións de ambas. Dende a túa posición clínica por cal te decantas?

-. Para responder a esta cuestión eu sempre collo esta frase do artigo de Utta Frith e Francesca Happé sobre os autismos, que publicamos  no número 24 da nosa revista Maremagnum que di «o autismo en diferentes individuos probablemente ten diferentes causas e etioloxías, e nun só individuo diferentes síntomas poden ter diferentes orixes». Hai que lelo devagariño pero o que quere dicir é que non hai causas únicas. Historicamente pretendeuse que detrás do autismo había unha causa neurolóxica e logo xenética. Ángel Carracedo, que fixo un estudo xenómico con rapaces nosos, un grupo moi amplo, concluíu que ao final non pasa do 4 ao 5 % os elementos claves xeneticamente, o que non é suficiente.

-. Como nos explicas aos docentes o termo neurodiversidade?

-. Estas autoras inglesas que antes citei din que nos autismos pasouse dun modelo estritamente médico a un modelo máis social. A irrupción dos Asperger supuxo que eles reivindicasen que non son doentes, son distintos. O tema dos autismos hoxe vai por aí. Hai un momento no que se rompen os criterios grazas aos propios afectados.

-.  Cal é a razón da frecuencia comorbilidade dos autismos con hiperactividade ou outros trastornos do neurodesenvolvemento?

-. Forma parte da propia diversidade. Sucede con frecuencia co Trastorno de Déficit de Atención e Hiperactividade.

-.  Hai cura para o autismo? É un trastorno para toda a vida?

-. Non a hai. Nunha persoa sufrir unha doenza significa nunha persoa que antes estaba normal, neste caso non ten sentido falar de doenza, mellor de trastorno, que é algo como dicir es como es, es hiperactivo ou raro, non te comunicas, es un solitario. Quizais chame a atención que estamos diagnosticando de autismo a persoas adultas, maiores de sesenta anos.

-. Cal é hoxe a prevalencia dos autismos?

-. A prevalencia está moi acuñada, é do un por cento. En Vigo pode haber 3.000 casos, que é moito. En Galicia, 27.000.

-. Mais a prevalencia é diferente entre homes e mulleres?

-. A prevalencia pode ser dunha muller por cada catro homes e no caso dos Asperger dunha por cada dez, aproximadamente. O diagnóstico complícase nas mulleres porque cando unha muller ten algún tipo de alteración se lle atribúe a que ela é así. Hai unha marxinación no diagnóstico, hai un infradiagnóstico feminino. Faise unha diferenciación absurda, que constitúe unha clara fenda de xénero.

-. Tes dito que a persoa con TEA é unha insubmisa da educación. A quen cuestiona o alumnado TEA?

-. O que cuestiona unha persoa con TEA son os tres temas imposibles dos que falaban Freud: a educación, a política e o tratamento, a psicanálise, en realidade. As persoas autistas teñen uns intereses que non lles son respectados, a educación ao uso non lles vale para nada. Os cognitivistas pretenden por todos os medios de levar aos autistas a unha educación ao uso, pero eles non queren ese tipo de educación, non lles interesa e non vai con eles. Hai que mudar de educación.

-. Cres que se está avanzando na educación inclusiva?

-. A inclusión nun modelo de educación ordinario antóllaseme  complicadísima, imposible seguramente. Os posibilistas apostan por ela; se unha escola ordinaria contase con persoal especialista e recursos suficientes, pero sabemos que non hai cartos para pagalos. Por moito que as Nacións Unidas declaren por decreto lei a educación inclusiva para 2025, non se vai conseguir porque non é posible incluír xente con intereses educativos tan diferentes. Se vas ao centro Menela podes ver que as ferramentas que utilizamos e os traballos que se fan cos rapaces son totalmente diferentes aos dun centro escolar ordinario, a pesar de que fan moito máis do que poden.

-. Cal sería nese modelo o papel dos centros de educación especial?

-. Os centros de educación especial achegan o saber facer, a experiencia, a sabedoría de como se poden conseguir cousas respectándolle á persoa con autismo as singularidades, o cal lles permita ir de cara o que a elas lles interesa, respectando a súa introversión, a súa hiperactividade, as súas estereotipias, xa que ao final atopan o seu camiño polo pracer e polo goce dos que fala Lacan, sexa por exemplo en traballos de cociña.

-. En 1993 foi cando creaches o Centro Castro Navás de Priegue (en Nigrán), un centro de día e residencial para persoas adolescentes e adultas con TEA. Como funciona despois de vinte anos de experiencia?

-. O que se demostra no Centro Castro Navás é que se aos autistas lles ofreces algo, xa o collerán. Déixao aí, xa o collerán. Razón pola que comprendemos que tiñamos que ofrecer moitas cousas: horta, galiñeiro, lavandería, música, pintura, sendeirismo… Todo a persoas maiores de dezaoito anos.

-. Como afectou a pandemia aos vosos centros, tanto en Menela como en Castro Navás?

-. Afectou máis aos propios coidadores polo seu medo a contaxiarse que aos propios rapaces. En situacións extremas as persoas autistas modifícanse moito, o seu comportamento nos servizos médicos é moi colaborativo.

-. Como están as investigacións do TEA en persoas adultas que non foron avaliadas durante o período escolar?

-. Hai unha lagoa de infradiagnóstico das persoas maiores e das mulleres.

-. Para rematar, fálanos da experiencia de Maremagnun, a revista anual en lingua galega que dirixes sobre TEA que chega ao seu número 25.

-. Quedo asombrado como esta revista é capaz de conectar con xente europea dos autismos. Seguimos, a pesar da incerteza da súa continuidade.

Conversa publicada na Revista Galega de Educación 85

Reedicións

O anuncio dunha reedición ou dunha reimpresión dun libro expresa que por ventura a recepción do público lector superou as expectativas de venda inicial estimadas pola editora. Un feito que sempre merece ser celebrado e salientado, sobre todo en mercados cativos, como o do libro galego, onde a colocación de novidades nas mesas das librarías na actualidade apenas acada, con escasas excepcións, entre os cen e os catrocentos exemplares. Celebración merecida, porén, que no actual entorno de hipérbole das redes sociais, debe ser interpretada con mesura xa que non son reedicións todas as que se anuncian como tales (a menos que conteñan actualizacións relevantes, feito que aconsella ser recoñecido cun novo ISBN), e no caso de ser reimpresións (unha nova impresión, apenas coa actualización da páxina de créditos e a corrección de grallas ortotipográficas), a súa relevancia depende da cifra da tirada inicial. En definitiva, que podemos atoparnos nas redes cun título que recibe todos os parabéns por acadar a «a quinta edición nun ano», sabendo que apenas se levan vendidos menos de 1.000 exemplares, cifra que non acada a tirada inicial doutro que non foi reimpreso e leva vendidos o dobre de exemplares. Así de enganosas son as cifras actuais do libro galego no que grazas ás posibilidades da impresión dixital en baixa tirada entre 100 e 300 exemplares, deixa a impresión en offset para tiradas superiores aos 700. Unha auténtica revolución que axusta tiradas ás vendas previstas, evitando ás editoras á custosa amortización dos exemplares en almacén, nun mercado onde o índice de devolución das novidades nas librarías se sitúa arredor do 26 % (datos 2021). Ben sería para a recuperación da credibilidade do sector editorial galego que respectando a lexítima concorrencia competitiva de cada catálogo a utilización dos termos de reedicións e reimpresións e dos seus números evitase en anuncios en redes e faixas publicitarias ridículos alardes que só provocan a confusión ou a gargallada.

Publicado en Nós diario 03/05/2023

 

Sequiscentenario de «La Concordia»

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao sequiscentenario de La Concordia e ao bicentenario do Semanario Patriótico de Vigo:

Celebramos hoxe, 2 de maio, o sequiscentenario da aparición en 1873 do primeiro exemplar de La Concordia, o periódico de oficiosa filiación liberal, que serviu á política, primeiro de Eduardo Chao, despois de Ángel Urzáiz, máis tarde, do agrarismo, que competiría durante cinco décadas con Faro de Vigo, aparecido vinte anos antes, que da man do seu propietario e impresor Ángel de Lema e Marina se fora vinculando coas posicións conservadoras de José Elduayen. Nacemento de La Concordia que celebraba aqueloutro, tamén un 2 de maio, mais de cincuenta anos antes, do Semanario Patriótico de Vigo, primeiro periódico impreso na provincia de Vigo na imprenta de Pascual Arza, cuxo único primeiro número (dos trece publicados) se conserva nos fondos do Museo de Castrelos. Xornal mural impreso por unha soa cara, a dúas columnas, desaparecería o 4 de agosto de 1823, cando as baionetas das forzas reaccionarias ao mando do xeneral Pablo Morillo –aquel heroe oportunista da Reconquista, nomeado coronel a toda presa, a quen hoxe se debería privar de honras– esmagaron ao pobo vigués, rematando así coa súa efémera capitalidade do trienio liberal.

Foi o primeiro director de La Concordia Miguel Fernández Dios, a quen axudaba o xove xornalista Ramón García Vicetto, establecendo a súa redacción na rúa Vitoria 10 e os seus talleres na praza da Constitución 6, na imprenta do seu director e propietario. Inicialmente saía os martes e os venres baixo o subtítulo de «Periódico de comercio e intereses xerais», epígrafe modificado en 1894 como «Primeiro diario de Vigo», no mesmo ano no que se trasladaron as oficinas e o prelo á Praza do Sol 3 e cando se lle asignou o teléfono número 50, o que se facía constar na mancheta, como tamén a cifra da tirada do día anterior, daquela próxima aos tres mil exemplares. A comezos de 1878 comezou a saír diariamente (menos os festivos), dirixido xa polos fillos do fundador, primeiro Eudoro Fernández Lema, despois Miguel, anticipándose máis dun ano á que Faro de Vigo, entón trisemanario, se convertese a partir do 7 de xullo de 1879 en «Diario da tarde». Continuou así unha oposición persistente entre ambas as dúas cabeceiras viguesas, que Xosé María Álvarez Blázquez considera «sempre ponderada e construtiva», «con esporádicas manifestacións de nerviosismo», o que non impediu nalgunhas ocasións que unisen as súas voces en defensa dos intereses de Vigo, mentres continuaba a competencia comercial e publicitaria.

Inicialmente apareceu cun formato de 23 x 24 centímetros e constaba de catro páxinas, dispostas a catro columnas, abrindo a primeira cun artigo editorial, durante algún tempo encabezado polo antigo lema do xornal La Oliva, do que se declaraba lexítimo descendente, «Todo por Galicia, todo para Galicia», dedicando a cuarta a publicidade. Formato, paxinación e maqueta modificada ao longo da súa historia, tanto polo incremento das súas seccións, a inserción dende 1907 de gravados de personaxes, paisaxes e monumentos como polas publicación dos seus folletíns de autores galegos como de estranxeiros traducidos, concibidos para ser encadernados como libros da Biblioteca de La Concordia. Procedemento utilizado para a publicación de varias das novelas de Benito Vicceto, escolmas de poesías de Alberto Camino (1881) e Francisco Añón Paz (1878) ou os ensaios El cura de Fruíme. Estado social de Galicia durante el siglo XVIII (1881) de Fernando Fulgosio e as Monografías de Vigo (1878) do chorado Teodosio Vesteiro Torres.

Nas páxinas de La Concordia, dirixidas desde 1900 por Miguel Fernández, neto do fundador, sendo redactor xefe Juan de Villavicencio, colaboraron figuras literarias como os poetas vigueses Luis A. Mestre e Juan Neira Cancela ou a pioneira Concepción Arenal. Como nos seus anos serodios na páxina dos luns dedicada a narración publicou Castelao algúns dos seus relatos e o poeta Luis Amado Carballo os seus primeiros textos. Anos, entre 1918 e 1922, nos que se ocupou da crítica literaria Manuel Lustre Rivas, figura por rescatar do esquecemento, o xornalista vigués mártir, asasinado o 10 de novembro de 1936 na Cuncheira, director que foi tamén do semanario Acción Viguesa (1922), redactor xefe do xornal vigués Galicia. Diario de Vigo (1923) e xa durante a República redactor de Faro de Vigo, redacción onde foi detido antes de ser encarcerado na illa de San Simón. La Concordia deixou de publicarse en 1924, tras a decisión adoptada pola súa propietaria a Editorial Vigo S.A., tamén a dunha cabeceira nova, El Pueblo Gallego, que dende o 27 de xaneiro de 1924 collera o revezo. Como noxento foi que a colección de La Concordia, como denunciou Álvarez Blázquez, fose queimada na vía pública, «nun acto de incualificable incivilidade», que pasará a historia das infamias viguesas ocultas.

A cabezada de Aidoo

Despois de noventa minutos nos que estragou unha decena de ocasións claras, unha xenial cacholada de pandullada de Aidoo, case a rentes do chan, dirixida ao pao esquerdo, tras unha oportunísima recuperación no recanto de Javi Galán e un centro cinco estrelas de Cervi, deixou ao Celta ás portas da permanencia virtual na primeira das temporadas do centenario. Un resultado xusto nun partido gris, como xa viña sendo o xogo do equipo do profesor Carvalhal nas últimas semanas, tras o baixón (físico e emotivo) sufrido polo cadro desde o parón de seleccións. Unha vitoria que de súpeto, tras vinte minutos finais empurrando teimosamente aos celestes, devolveu o acougo aos case doce mil celtistas incansables reunidos entre semana no campo do Fragoso. Un alivio de primavera chegado case de milagre cando se intuía no algareo da bancada o drama e comezaban os teléfonos a botar fume coas consultas á táboa clasificatoria para botar as contas do descenso, un exercicio co que o cadro celeste pon a proba decote a lealdade dos seus seareiros.

Tras o pobre nivel competitivo amosado no Bernabeu, Carvalhal presentou moitas novidades, dende o regreso á titularidade de Aidoo, Hugo Mallo, Carles Pérez e Paciencia, á ausencia (para nós incomprensible) de Unai Núñez, un dos xogadores máis regulares e de mellor nivel nos últimos meses, probablemente xustificada para premiar a Tapia, empoleirado en Madrid pola súa excelente actuación como central. De saída, chamou a atención a vontade de agradar de Paciencia, que semellaba disposto a desbaratar dúbidas sobre a súa titularidade como bourel adiantado. Unha intención (que se foi desinchando) expresada no primeiro minuto de xogo tras unha parede con Aspas rematada cun xutazo do portuense preto do recanto da área pequena rexeitado polo gardameta Edgar Badía. Como tamén comezou con azos (mantidos ao longo de todo o partido) o capitán Mallo, que cabezou aos seis minutos un saque de recanto que o porteiro ilicitano devolveu moi apurado, como fixo, minutos despois, cun xute de falta afastado pero potente de Tapia.

No entanto, despois da arreada inicial do Celta, os visitantes estiráronse, procurando atoparlle ás costas á primeira liña viguesa. E así chegaron os primeiros sustos, como un remate de Netka que Galán sacou case debaixo dos paos. Decaído o pulo inicial, o nerviosismo calou nos celestes, que entregaron a posesión da pelota, permitindo que o pechacancelas os encerrase e Villar e Aidoo, xa entón o mellor dos nosos, tivesen que sacar apurados o balón da área. Nin Gabri Veiga (lento, desdebuxado e pouco participativo) nin Luca de la Torre (ausente e temeroso) nin Aspas (cada vez máis atrapallado e tímido no remate) tiveron o seu mellor día, o que resentiu un centro do campo onde apenas campaba o incansable Beltrán tapando furados aquí e acolá.

Como sucedera no primeiro, saíu o Celta no segundo acto con máis intensidade, sobre todo pola banda de Carles Pérez que, tras a ameaza dun amago de penalti do VAR, ben descartado polo árbitro, xutou pouco despois sobre o pao. Un globo que foi decaendo até que os de Beccacece, adestrador que aínda non coñece a vitoria cos ilicitanos, volveron recuperar a posesión e a poñer en serios apuros a Iván que rexeitou un libre directo de Gumbau moi enfiado. Panorama que comezou a mudar tras os trocos de Carvalhal, procurando variantes, sobre todo coa entrada como revulsivo de Cervi, e contado coa participación da bancada, que durante os vinte minutos decisivos finais sostivo a un equipo que teimaba nos seus ataques mais que se amosaba moi medroso no remate. Nun deses ires e vires, Aidoo non regresou a súa posición, como facía Alexanco nos momentos difíciles do Barça de Cruyff, converténdose así no recurso ofensivo que Carvalhal precisaba para por fin furar a meta de Badía.

Queda para os curiosos procurar as razóns da estraña doenza que afecta aos goleadores galegos formados na Madroa tras o último parón, tanto aos celestes Aspas e Veiga, como a Brais da Real, a Joselu do Espanyol ou a Borja do Betis. Unha doenza que no caso do Celta está agravada pola raquítica conta anotadora dos seus tres dianteiros centros, por ventura compensada na medianoite do mércores pola cabezada de Aidoo, que quizais pase a historia como a da salvación do Celta do centenario.

Publicado en Faro de Vigo: 28/04/2023

O Salón

Até o 7 de maio está aberto o XXIVº Salón Internacional do Libro Infantil e Xuvenil de Pontevedra, a nosa festa da lectura cidadá. Centrado arredor do lema «Libros para xogar!», unha chiscadela agarimosa aos pedagogos italianos Francesco Tonucci e Gianni Rodari, o Salón tece redes con Colombia como país convidado, que presenta a súa literatura infantil e xuvenil e as súas experiencias socialmente transformadoras a partir dos libros e da lectura. Programa ao que o cento de actividades arredor do xogo e a lectura se engaden as merecidas homenaxes á ilustradora Maife Quesada e ao escritor e activista cultural Manuel Lourenzo González, tamén un dos primeiros directores do Salón. É a do Salón, organizado dende 1999 polo concello de Pontevedra, no marco do proxecto municipalista de cidade educativa da alcaldía do BNG de Miguel Anxo Fernández Lores, unha experiencia de éxito, tanto pola súa continuidade (por riba de crises e pandemias) como pola súa capacidade para mudar e sorprender, para actualizarse en cada edición (como ven sucedendo nas últimas), sen perder faragulla ningunha da súa enerxía creativa nin da pulsión da colaboración e empatía cos centros educativos (os protagonistas deste encontro), contando coa presenza dos autores e autoras, ilustradores e ilustradoras, editoras, librarías e persoas mediadoras. O Salón amosa que é posible construír cos libros e coa lectura cidadá (entendendo como tal un fenómeno interxeracional e hibridado en xéneros e soportes) espazos de esperanza. Como demostra a excelencia acadada ao longo destes case cinco lustros pola literatura infantil e xuvenil galega que atopou no Salón unha plataforma de visibilidade e prestixio para a presentación das súas novidades e iniciativas, e máis recentemente coa Residencia Artística do Salón e coa celebración do Congreso Internacional de Mediación Lectora, un espazo tamén para a creación e innovación como para a reflexión e a formación do profesorado comprometido co poder transformador dos libros.

Publicado en Nós diario: 26/04/2023

Cuestionario Lamote de Gálix

Así respondín o cuestionario Lamote como socio de Gálix:

-. Ti es o socio número 162. Por que te asociaches a GALIX e continúas apoiando este proxecto?

-. Asocieime para contribuír a unha asociación que defende devezos que eu sempre compartín e continúo compartindo tanto como mestre e como editor en lingua galega: o da promoción da lectura en galego dende a idade máis temperá, o da formación do lectorado literario e o papel da mediación educativa, libreira e bibliotecaria como, sobre todo, o do desenvolvemento da literatura infantil e xuvenil como un xénero literario autónomo e a súa visibilidade e valoración no mal chamado sistema literario galego.

-. Que ou quen che axudou a achegarte á LIX galega?

-. Son mestre de educación infantil dende hai corenta anos. Dende entón estou comprometido coa causa da escola en galego e, moi especialmente, da lectura na nosa lingua. Desde hai catro décadas interesoume o desenvolvemento do xénero infantil e xuvenil, fose como mestre, despois como autor de textos, como editor e responsable de coleccións ou mesmo como pai e mediador da lectura.

-. Que libro marcou a túa infancia ou a túa mocidade?

-. Hai case cincuenta anos que comecei o bacharelato na Universidade Laboral da Coruña onde descubrín o cine e a lectura. Contabamos cunha biblioteca moi completa que nos permitía lecturas moi diversas, dende Cien años de soledad de García Márquez até os primeiros libros en galego, como Memorias dun neno labrego de Neira Vilas, Cousas de Castelao ou Vento ferido de Carlos Casares. E novelas policiais e de guerra da colección Reno coas que matábamos o tempo no internado.

-. Un libro de literatura infantil ou xuvenil galego que consideres imprescindible?

-. Non hai un libro só imprescindible. Hai libros moi valiosos que contribuíron a conformar a nosa biografía lectora e alimentar un catálogo do xénero, que na actualidade conta en galego con máis de cinco mil títulos. Emporiso non quero citar un imprescindible e, en todo caso, recomendar catálogos de imprescindibles onde aparecen títulos en galego, como Contos por palabras de Agustín Fernández Paz, Cando petan na porta pola noite de Xabier P. Docampo ou Das cousas de Ramón Lamote de Paco Martín, por lembrar aos tres fundadores chairegos da Xeración Lamote.

-. Con que personaxe da nosa LIX te sentes máis identificado?

-. Da literatura infantil e xuvenil galega da derradeira década o personaxe da Señorita Bubble de Ledicia Costas paréceme moi brillante, tanto polo contexto steampunk no que se move, como polo carácter afouto co que expresa a súa convicción polo valor da ciencia, o coñecemento e as tecnoloxías industriais. Unha marabilla!

-. A que ilustradora ou ilustrador galego escollerías para poñer imaxes aos teus soños ?

-. Pepe Carreiro ilustrou Dona Carme, o albunciño que publiquei en 1989, fixando a imaxe visual da protagonista e dos animais que durmían debaixo da súa cama. Con este libro aprendín que a ilustración é una creación moi complexa e obriga a afondar varias capas na lectura dos textos. Por ventura hoxe contamos cunha excelente nómina de ilustradores e ilustradoras capaces de dialogar coas autorías dos textos e das editoras dunha forma non subalterna, una expresión da madurez do propio sector en Galicia.

-. Sinala a maior fortaleza e a maior debilidade do libro infantil e xuvenil galego.

-. Nesta altura a maior fortaleza é a excelencia do catálogo conformado, un éxito colectivo das autorías de textos e ilustracións, das editoras como dun sistema de mediación, especialmente nas bibliotecas escolares. A maior debilidade é a magnitude reducida dos públicos infantís e xuvenís, que continúan minguando. É imprescindible vender dereitos de tradución e concertar coedicións de libros ilustrados, sen menoscabo de abordar a necesaria hibridación dixital que tamén chegará ao libro infantil.

-. Dende que ti te vinculaches ao LIXG ata a actualidade, que cambios destacarías na súa evolución

-. Sen dúbida, a calidade do libro infantil ilustrado, coa achega extraordinaria de Kalandraka, e a consolidación de coleccións graduadas como Merlín, Sopa de Libros, Fóra de Xogo, Costa Oeste, Oqueleo, á que non foron alleas a presenza dos autores e autoras nos centros escolares e a creación dunha modélica rede de bibliotecas escolares. Tamén foron importantes os premios nacionais, que contribuíron a reforzar autoestima do sector e a súa visibilidade, fendendo moitos prexuízos moi ancorados no sistema literario galego, de considerar a lix como xénero menor, escolar ou subsidiado.

-. Cal consideras que é o grao de coñecemento e respecto pola LIX galega?

-. Por ventura a LIX galega faise respectar cada vez máis e de forma máis visible. Con todo, aínda hai agra abonda que labrar, sobre todo no que respecta a visibilidade dos libros da LIX nas librarías xeralistas, nos xornais impresos ou na rede de crítica literaria galega, tanto na informal como na académica.

-. Apunta un par de iniciativas necesarias para promover a lectura de libros infantís e xuvenís galegos e para conseguir unha maior proxección fóra de Galicia.

-. Defendo dende hai tempo a creación dunha Oficina do Libro Galego, como entidade pública e privada, para proxectar o libro, a literatura e a lingua galega fóra de Galicia. Como defendo a elaboración dun Plan Galego de Lectura, previsto na incumprida Lei do Libro e a Lectura de 2006, como estratexia transversal e interxeracional de fomento da lectura entre toda a poboación. Dúas iniciativas que contribuirían a reforzar a LIX galega e o noso sector editorial.

Vigo do libro

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á memoria da iniciativa editorial na cidade de Vigo:

As primeiras imprentas de Vigo establecéronse a partir de 1822, ao abeiro do Decreto sobre liberdade de imprenta de 1810, coa intención de publicar as ordes oficiais e os primeiros folletos e libros. Do taller do valenciano Pascual Arza saíron en 1823 os trece números do Semanario Patriótico, o primeiro periódico vigués, órgano político da provincia de Vigo, que deixará de publicarse tras a entrada en Vigo o 4 de agosto de 1823 das tropas do reaccionario xeneral Pablo Morillo. Da imprenta do vasco Sebastián de Iguereta, chegado en 1840, saíron ese mesmo ano os exemplares do Boletín Oficial da provincia de Vigo e o Boletín de Vigo, ademais  do primeiro libro publicado na cidade, do que temos constancia, o Catecismo Histórico de España de Santiago Filgueira, profesor de primeiras letras do Colexio de Humanidades de Vigo, ao que seguiu Cristina y su manifiesto a los españoles, asinado por «Un joven vigués».

Secasí, haberá que agardar a que o emprendedor vigués Ángel de Lema e Marina instale en 1847 a que será a primeira imprenta estable e duradeira da cidade, na que se publicará o decisivo Informe sobre el cólera morbo asiático (1848) de Nicolás Taboada Leal, ao que seguiron outros folletos sobre temas pesqueiros e educativos de profesores vigueses, até que o 3 de novembro de 1853 imprima no seu prelo de madeira o primeiro número de Faro de Vigo. Con todo, será a chegada de Juan Compañel, cuxa familia publicara en 1840 no seu taller compostelán a Descripción topográfica-histórica de la ciudad de Vigo, ría y alrededores do médico Nicolás Taboada Leal, libro que dalgún xeito é o primeiro estudo do Vigo contemporáneo, quen fixe o proxecto de Vigo como cidade referente da edición literaria en Galicia e en galego. Do taller de Compañel da rúa Real 21, saíron os exemplares do periódico La Oliva (1856), despois El Miño (1857), así como libros decisivos como La primera luz (1859) de Manuel Murguía, as primeiras novelas de Rosalía de Castro ou o libro inicial na nosa lingua da mesma autora, Cantares gallegos (1863).

Vigo do libro que consolidarán as oficinas de imprenta de Faro de Vigo (Rúa Príncipe 21) e do seu competidor, o xornal La Concordia, impreso na oficina de M. Fernández Dios (Praza da Constitución 6), onde se imprimiron numerosos folletíns literarios por entregas e títulos como Monografías de Vigo (1878) de Teodosio Vesteiro Torres ou Cuentos vigueses (1881) de Ramón García Vicetto. Outras imprentas da fin do século XIX foron as de Ángel Varela Gómez (Paseo de Afonso XII), que publicou a novela Todo malo (1895) de Jaime Solá; a de Cerdeira e Fariña (Praza da Constitución 6), editora de Fragmentos de la Historia de Galicia (1900) de Justo Areal e a de Eugenio Krapf (Rúa Policarpo Sanz 17), impresor suízo chegado de Sevilla responsable de edicións de títulos clásicos, como La Celestina (1899) ou El diablo cojuelo (1902), que destacaban polo seu gosto refinado, na escolla tipográfica e nos materiais de impresión.

Vigo do libro que se desenvolveu con plenitude ao longo do século XX, tras un período inicial de languidez, con impresións literarias ocasionais, como a Dos arquivos do trasno (1926) de Rafael Dieste e La saudade y el arte en los pueblos célticos (1928) de Plácido Castro, saídas da imprenta de El Pueblo Gallego, ou apenas coas xeitosas edicións comerciais de José Cao (Rúa Príncipe 30), popularizadas coas iniciais de PPKO, ou coa dos esmerados folletos turísticos en cor da Litografía e Imprenta Roel (Rúa Velázquez Moreno 36), algúns en inglés destinados a conseguir a chegada de visitantes. Rematada a guerra, recomezouse a edición de libros en Vigo, por parte da editorial Cíes, fundada en 1944 por Eugenio Barrientos, da familia de libreiros e impresores establecidos na rúa do Príncipe 43 dende finais de século. Cíes popularizou durante unha década as novelas do oeste en España, contando coa autoría de Marcial Lafuente Estefanía, que vivía no edificio Pernas de Travesas, así como editou as primeiras publicacións dirixidas en Galicia a público infantil.

A partir de 1950 puxéronse en marcha os proxectos de edición galeguista, das edicións Monterrey de Xosé María Álvarez Blázquez e Luis Viñas Cortegoso, e da editorial Galaxia, que pilotarían Francisco Fernández del Riego  e Xaime Isla Couto, entre outros activistas galeguistas. Vigo como capital editorial galega, tamén como unha das cidades que mais libros publican en España, que se consolidaría nos comezos da Autonomía, coa actividade das editoras viguesas: Galaxia, Castrelos, Xerais, A Nosa Terra, Ir Indo, Nova Galicia, Cumio, Sept, Nigra, CEF, Xerme, Tambre… e máis recentemente de novas como Elvira, Belagua, Catro Ventos, Creotz, Triqueta Verde… Un Vigo do libro indispensable para explicar o carácter industrial e o dinamismo cultural da cidade dende hai douscentos anos.

Feiras do libro

Coincidindo co Día do Libro comeza en Ferrol a xeira das Feiras do libro de Galicia organizadas pola Federación de Librarías de Galicia contando co patrocinio da Xunta de Galicia, da Deputación da Coruña e dos doce concellos onde se celebran este ano. Creadas hai cinco décadas por libreiros comprometidos como Enrique Molist na Coruña ou Antón Patiño (Librouro) en Vigo, que nos anos do tardofranquismo converteron as súas librarías en espazos de liberdade que pretenderon estender coa presenza insurxente dos libros aos xardíns de Méndez Núñez e á Alameda, a tempada das feiras contribuíu durante décadas a facer visible a diversidade da cultura do libro nos espazos públicos de privilexio das nosas cidades e, especialmente, o agromar entusiasta do libro galego e dos seus autores e autoras. Un éxito colectivo, sobre todo dalgunhas convocatorias como a coruñesa, que coa mudanza de século deixou vencerse pola rutina e na derradeira década decaeu en profunda crise, reducíndose tanto o número de librarías participantes, a cifra de vendas como da presenza de públicos nas súas actividades, reducidas a presentacións e sinaturas. As feiras do libro precisan dunha boa reviravolta que tras a pandemia xa non admite máis demoras nin arrodeos. As feiras necesitan anovarse na súa presentación, abandonando un modelo de casetas que quedou obsoleto, mais tamén na súa organización, dando entrada tanto ao conxunto do sector do libro (editoras, autorías e mediacións bibliotecarias) como procurando un maior compromiso das administracións locais (deputacións e concellos) para convertelas no evento principal da súa programación cultural anual. Transformar as feiras do libro en festas da lectura, en espazos atractivos de encontro dos públicos lectores coas autoras, tradutoras e ilustradoras é imprescindible se non queremos renunciar a continuidade da fantasía do libro galego acuñada hai medio século.

Publicado en Nós diario: 19/04/2023

Soño roto

Na noite do pasado luns Javier Aguirre, o veterano adestrador do Mallorca, un dos mellores especialistas en xogar a non xogar, esa vella estratexia de pechar espazos e romper o ritmo do rival con continuas interrupcións e perdas de tempo, superou na pizarra táctica con claridade ao Carlos Carvalhal. Unha lección idéntica á que xa impartira na primeira volta, nunha noite de venres do mes de xaneiro no Estadi Mallorca Son Moix, partido rematado con idéntico resultado, un único gol a prol dos baleares, e un desenvolvemento na lameira viguesa moi semellante no que os celestes amosaron a súa falta de alternativas no actual cadro de xogadores (un mediocentro creativo) para atacar o antipático (como efectivo) sistema do adestrador mexicano de pechar con sete chaves o seu bloque baixo.

Unha derrota decepcionante para os celestes que esgota as súas (escasas) esperanzas para clasificarse na sétima posición ao tempo que os condena a procurar os seis puntos precisos para a permanencia no derradeiro tramo dun campionato irregular, pechando, ademais, o momento máis afortunado do período Carvalhal, sete partidos sen perder. Un paso atrás que a sabia bancada do Fragoso, curada en mil soños rotos, encaixou co seu respectuoso escepticismo.

E a verdade é que xa non saíu ben o Celta, como lle sucedeu tamén fronte Almería e Sevilla, onde xogou co marcador en contra, confuso dende os minutos iniciais na construción de xogo e lento na resolución dos duelos individuais. Un once inicial habitual, no que Carvalhal introduciu por vez primeira ao canteirán Miguel Rodríguez, o que foi recibido con entusiasmo pola bancada. Mágoa que o xove león de Redondela non tivese a noite soñada para semellante estrea, obrigado a defender e atacar nunha banda moi ampla onde sempre o incomodaron Maffeo e, sobre todo, Kang-In Lee, o mellor dos visitantes, unha auténtica tortura para Hugo Mallo, que acabou expulsado nos minutos de desconto.

Como tampouco foi a mellor noite para a maior parte dos compoñentes do cadro vigués, onde apenas destacaron a serenidade e afouteza nos minutos finais de Unai Núñez e a enerxía e cambio de ritmo que supuxo a entrada de Renato Tapia, autor dun excelente lanzamento á escuadra, no que debeu chegar o empate.  Secasí, cómpre recoñecelo, foi un partido mediocre, cando non insuficiente, no desempeño dalgúns dos nosos, como o do Pepiño Aidoo, moi apurado para suxeitar ao kosovar Muriqui, como o de Iago Aspas, atrapallado na condución e finalización do xogo, como o dun Gabri Veiga ausente, sen espazo para despregar a potencia das súas chegadas, ou como o de Luca de la Torre intranscendente, que non se atreveu en lance ningún a arriscar sequera algún pase ao espazo ou unha asociación con intencionalidade ofensiva.

Con todo, non foi a ausencia de compromiso a razón do frouxo partido dos celestes, se non máis ben a súa falta de recursos para atacar as dúas liñas do muro mallorquín, reducidos apenas aos centros de Galán que sempre atoparon a cabeza das torres visitantes. E se iso non abondase, nunha das contadas chegadas do Mallorca, tras lamentable perda de Aspas e erro consecutivo de portaría e metade da defensa, o balón quedou incomprensiblemente abandonado na área pequena, facilidade que non desperdiciou Amath para marcar e con 70 minutos por diante liquidar o partido. Nesta ocasión a lámpada de Carvalhal non funcionou e pesar de introducir no segundo acto toda a artillaría atacante dispoñible, incluídos Carles, Paciencia e Larsen, non atopou o xeito de entrar. Faltaban espazos, creatividade e xenialidade para dobregar a un rival que en momento ningún perdeu a súa disciplina táctica e a súa concentración. Carvalhal non atopou a prescrición necesaria para abrir as liñas dun dos equipos máis ásperos, incómodos e de xogo máis amarrado e competitivo dos que teñen pasado esta temporada por Balaídos.

Con esta derrota o Celta regresa a crúa realidade de loitar pola permanencia, o seu obxectivo, abandonando calquera outro soño. Con paciencia e recuperando a claridade e flexibilidade táctica non debe ter problemas para asegurala canto antes. Cómpre recuperar con realismo esa ilusión.

Publicado en Faro de Vigo 19/04/2023

Os inicios de Pescanova

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar os inicios de Pescanova:

O acordo para a adquisición de Nova Pescanova por parte da canadense Cooke INC –motivada pola necesidade de Abanca de desprenderse das súas participacións industriais, apremada como o resto das entidades polo Banco Central Europeo, para así non comprometer a súa solvencia– é unha nova moi relevante para o futuro da economía viguesa. Unha compra que segundo leo nas páxinas de Faro de Vigo garante a continuidade da marca, da sede en Redondela e dos postos de traballo da empresa creada en 1960, o que en principio constitúe un anuncio esperanzador, tras unha década crítica para a que foi a primeira multinacional galega, situada entre as dez máis importantes do mundo do sector pesqueiro. Nova quizais sorprendente para o sector, como tamén para o propio goberno galego, motivada pola opción de Abanca pola complementariedade e compatibilidade das actividades nos eidos da acuicultura e da pesca salvaxe entre o grupo canadense de estrutura familiar e a compañía galega; unha escolla que pode aventurar menos problemas de encaixe que se a venda lla fixera ao outro pretendente, o Grupo Ibérico de Conxelados S.A. (Iberconsa), grupo internacional de orixe viguesa, radicado en Teis e propiedade desde 2019 do fondo americano de capital risco Platinum Equity.

Ás portas desta nova etapa para a pesqueira de Chapela é inevitable lembrar a súa creación como un exercicio visionario do empresario José Fernández López e do avogado Valentín Paz Andrade. Un froito da amizade forxada a finais do 50 nos salóns do hotel Universal entre estes dous emprendedores que souberon completar e complementar os seus coñecementos e experiencias, o lucense no sector do frío industrial aplicado ao sector cárnico en empresas como Frisgsa de Lugo ou Frigolouro do Porriño, o vigués no sector pesqueiro, como director da revista Industrias Pesqueiras (1927) e técnico veterano da FAO. Fundadores en 1960 en Vigo de Pescanova, unha empresa que revolucionou o mundo da pesca co seu sistema de conservar as capturas a bordo ultraconxeladas, o que lles permitía alongar as mareas e acceder aos ricos caladoiros do hemisferio sur. Un proxecto que precisaba de novos buques, capaces de navegar a afastados caladoiros de Arxentina e Sudáfrica, como de ocuparse do procesamento e conxelado das capturas, un encargo novidoso que Fernández fixo ao enxeñeiro naval Alejandro Barreras, de Astilleros y Construcciones (Ascón) de Meira (Moaña), responsable do deseño e construción do que serían os dous primeiros arrastreiros conxeladores do mundo: o Lemos e o Andrade.

Un encargo que tras sete meses de traballo, Ascón completaría o 31 de xullo de 1961 coa entrega da primeira das unidades, pola que Pescanova pagou 30 millóns de pesetas. O Lemos era un buque de aceiro de 52 metros de eslora, tripulado por 32 persoas e con capacidade para conxelar 20 toneladas diarias até un máximo de 250. Saíu de Vigo o 8 de setembro de 1961 para realizar a súa primeira marea nos caladoiros da costa Arxentina, regresando ao porto vigués de forma triunfal en decembro coas bodegas cheas de pescada conxelada. Iniciábase así o desenvolvemento rapidísimo da flota pesqueira da compañía que nunha década contaría con case un centenar de embarcacións, construídas nos estaleiros da ría, o que segundo o profesor Xoán Carmona situou a construción naval viguesa ao fronte da española. Das gradas de Ascón na canteira de Meira saíron tamén os primeiros arrastreiros por popa, en abril de 1963 o Villalba, de 75 metros de eslora, e o seu xemelgo o Vimianzo, en xullo do mesmo ano, buques pesqueiros moi avanzados construídos con licenza alemá. Como tamén os primeiros conxeladores que superaron os 100  metros: o Gondomar, o Gelmírez, o Miño e o Sil.

Relato do inicio do empeño industrial de Pescanova que non está completo sen referirse a historia do Galicia, o primeiro pesqueiro sen redes, a nave nai e factoría, con capacidade de conxelación de 100 toneladas diarias e de almacenamento de 3.000, recuperando do despece do Habana, un vello transatlántico de longa historia, que partiu de Vigo o 7 de setembro de 1964 cara aos caladoiros de Sudáfrica, acompañado dunha flota de nove arrastreiros construídos nos estaleiros de Hijos de J. Barreras, todos eles bautizados con nomes de ríos galegos: o Lérez, o Louro, o Eume, o Avia, o Eo, o Allones, O Saa, o Ulla e o Umia. Fondeado na baía de cidade do Cabo, bautizada como Capetón polos nosos mariñeiros, o Galicia recibía a pescada dos arrastreiros, conxelábaa e logo a transfería aos buques de carga refrixerada, como o Coruña, o Lugo, o Orense ou o Pontevedra, que a trasladaban até a moderna factoría de Chapela adquirida ese mesmo ano Copiba. Memoria dos inicios deste modernizador emprendemento galego, que os futuros propietarios da Nova Pescanova deben coñecer e respectar.