Impresións de Castelao en Vigo

/en , , , , , , , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana de Campo de Granada en Faro de Vigo (o 1.300, dende agosto de 1999) á exposición «Impresións de Castelao en Vigo», na Pinacoteca Fernández del Riego, comisariada por José Luis Mateo e Miguel Anxo Seixas:

Dentro da sempre interesante visita a Pinacoteca Fernández del Riego, mesmo a pesar dos seus horarios reducidos, este verán ofrece o aliciente da magnífica exposición «Impresións de Castelao en Vigo» cuxo fío condutor narrativo é a relación do polígrafo nacionalista coa industria editorial viguesa. Comisariada por José Luis Mateo, membro do Instituto de Estudios Vigueses, e Miguel Anxo Seixas, presidente da Fundación Castelao, a mostra reúne 150 pezas de diversos fondos sobre as relacións de Castelao con Vigo, entre as que destaca o atractivo da súa obra gráfica procedente das coleccións dos museos municipais de Castrelos e Fernández del Riego.

Sen renunciar, xaora, a presentar as pegadas persoais que Castelao deixou en Vigo, fose cando visitaba a consulta da rúa Elduayen do doutor Ramón González-Sierra para tratarse dos seus problemas oculares; para atender os convites de sociedades culturais viguesas como o Ateneo, onde no seu local da praza da Constitución expuxo en 1923 as 48 imaxes que formarían o álbum Nós; ou en calidade de político galeguista comprometido coa conquista da República e do Estatuto de Autonomía, que pronunciou discursos memorables como o do 25 de xullo de 1931 no García Barbón.

Mostra de excelente deseño museográfico, clara, didáctica e exhaustiva, presenta de forma ordenada unha síntese esencial da obra gráfica de Castelao publicada na prensa viguesa durante vinte e cinco anos. Primeiro, os seus debuxos cómicos na revista Vida Gallega de Jaime Solá, publicación gráfica da que sería autor da portada do primeiro número de xaneiro de 1909. Logo, cando colabora con Galicia. Diario de Vigo, o xornal do seu amigo Valentín Paz Andrade, aparecido o 25 de xullo de 1922, con sede primeiro en Montero Ríos, logo na rúa Urzaiz, para o que deseñou a cabeceira tipográfica e publicou numerosos textos e caricaturas. Máis tarde, con El Pueblo Gallego, aparecido o 27 de xaneiro de 1924, onde dende o 17 de outubro de 1926, cando publica o relato «O pai de Migueliño», irá adiantando os contos e ilustracións, que titula como Cousas, que en 1929 recollerá o editor Ánxel Casal na Coruña na súa editora Nós. Como adiantará en 1927 nas páxinas do xornal vigués de Portela Valladares tres capítulos da novela Os dous de sempre que en 1934 publicará Nós en Compostela.

E, xa por último, a súa colaboración gráfica con Faro de Vigo, unha das máis sobranceiras das que fixo ao longo da súa vida, que lle permitiu chegar a un público xeral dende o xornal de maior difusión na Galicia do seu tempo. Baixo o epígrafe «Cousas da vida», Castelao publicou o 16 de outubro de 1926 a primeira das súas viñetas que levaba o seguinte pé: «O mellor remedio contra a gordura e o sacho: non vos hai labrego que teña bandullo». Un traballo que se estendería ao longo de máis de seis anos, interrompido o 10 de xullo de 1927 e recuperado o 2 de febreiro de 1930 con dúas colaboracións semanais, até que a pechou o 9 de abril de 1933, cunha viñeta de pé abondo explícito: «–A República xa veu. –Agora falta a Autonomía». En total 355 cousas da vida, traballo monumental escolmado na mostra da Pinacoteca, como xa fixera o propio Castelao naquel Almanaque Faro de Vigo 1931. Cousas da vida, dunha impresionante tirada de 20.000 exemplares. Publicación artística e comercial na que aparecían anuncios como o de Vicus, entidade cinematográfica viguesa de Xulio Rúa, membro da Agrupación Dramática Galega, que anuncia o film titulado A traxedia de Xirobio, produción de sete partes e un limiar, versión dun conto de máscaras do celebrado libro Cousas da vida de Alfonso R. Castelao, primeira ficción do cinema galego, na que, por certo, aparece a figura dos merdeiros, máscara do entroido tradicional vigués.

Acertan os comisarios cando dedican tamén a súa atención a relación de Castelao con Vigo durante a ditadura, fose polo porto onde entraron de matute os exemplares de Sempre en Galicia editados en Buenos Aires, fose polas edicións que Galaxia, a partir de 1953, e edicións Castrelos, a partir de 1964, fixeron das súas obras literarias ou a que Serigrafía Galega de Álvaro Álvarez Blázquez popularizara, a partir de 1971, algunha das súas obras gráficas. Como non esquecen presentar un itinerario vigués de Castelao, sobre o plano de Ramiro Pascual de 1916; lembrar as primeiras representacións d´Os vellos non deben namorarse en Vigo, a do grupo ourensán Las Burgas o 19 de xuño de 1969 no Teatro García Barbón, a do Teleclub de Coruxo en 1971 e a do Grupo Xiada de Valadares en 1974. Como rescatan a presencia no noso rueiro desde o 25 de xullo de 1981, no que a avenida de Samil pasou a chamarse avenida Castelao ou os tres centros educativos que levan o seu nome. Unha homenaxe moi atractiva á figura do guieiro galego cando lembramos o seu 75 cabodano. Recomendabilísima até o 31 de agosto.

Vigo, capital atlética

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a publicación de Vigo, capital atlética, libro de Emilio Navaza publicado por Alvarellos editora:

Un dos sinais da identidade viguesa como cidade moderna é o seu carácter de capital deportiva de Galicia. Foi dende o 21 de novembro de 1878 cando se creou a Sociedad Recreativa El Gimnasio de Vigo, a primeira entidade do asociacionismo deportivo, na rúa do Ramal, despois en Príncipe diante da actual sede do Celta, onde uns señoritos vigueses, coñecedores doutras cidades onde se practicaba o «sport», facían esgrima e ximnasia utilizando os aparellos máis modernos, e logo bebían cervexa, unha bebida novidosa, nos seus salóns. Antes, en 1875, as sociedades El Casino, La Tertulia e El Recreo Artístico organizaran na ría dúas regatas con motivo das Festas do Cristo da Vitoria, unha para as tripulacións de botes de catro remos das sociedades convocadoras, e outra para faluchos e lanchas de pesca con velame incluída. Considéranse as primeiras competicións náuticas na ría, das que o vindeiro verán se fará o sequiscentenario, que merecería ser celebrado.

El Gimnasio continuaría en 1884 aquelas regatas e tres anos despois se ocuparía de organizar a primeira proba ciclista en Galicia e artellar unha especie de velódromo no Malecón para practicar o deporte das dúas rodas. Sociedade organizadora, dende 1892, da Batalla de Flores e da creación do corpo de bombeiros que, segundo o historiador Eduardo Rolland, se montaría co modelo do Porto, tras unha visita de concelleiros e directivos da sociedade. Magoa que El Gimnasio fose liquidada como sociedade en decembro de 1936 polo feito de que rendese homenaxe ao seu socio Enrique Blein Budiño, o primeiro alcalde republicano, fusilado no Castro o 10 de decembro.

Anos nos que naceron en Vigo outros deportes coma o fútbol e o tenis da man dos oficiais do Cable Inglés e logo do Cable Alemán, coincidindo co espertar industrial da cidade, coa instalación eléctrica e co inicio da súa conexión ferroviaria directa con Madrid, vía Portugal, claro está. Unha historia iniciada o 10 de xuño de 1876 co anuncio de que os ingleses «xogan á pelota», continuada o 7 de decembro de 1880 cando aparece en Faro de Vigo a que pode considerarse a primeira mención concreta ao fútbol en Vigo: «Moitos ingleses pasaron a tarde de onte xogando á pelota nos Cadros do Malecón». Mais haberá que agardar ao 23 de xaneiro de 1895 para que apareza a primeira referencia a un partido de fútbol que xogaron nos cadros do Recheo oficiais da frota británica. Certo que non pode considerarse como fútbol moderno, xa que, debido ás reducidas dimensións do campo, xogaban 8 ou 9 xogadores por equipo, pero o precedente aí está. Haberá que agardar a 1903 para contar coa primeira foto coñecida do cadro de xogadores do Exiles F. C. de Vigo, sendo unha das máis antigas dun club de fútbol en España. No mesmo ano constitúese o Vigo Foot-ball Club, o Arte y Sport, que algúns apuntan naceu da sociedade La Oliva e outros da Escola de Artes.

Nestes albores do deporte vigués, onde non todo foi fútbol, tivo importancia o atletismo, desde os primeiros festivais atléticos olímpicos de 1913 e, sobre todo, os de 1915, organizados polos dous clubs principais de fútbol, o do Real Vigo Sporting Club, o 19 de setembro na catedral de Coia, o do Real Fortuna, o 31 de outubro e 7 de novembro, no seu campo de Bouzas. Festivais nos que participaron un cento de atletas españois, irlandeses e alemáns en disciplinas como 100 metros, 100 metros valados, lanzamento de disco (por vez primeira en Vigo), peso, resistencia de 1.500 metros, estafetas de tres atletas e loita de corda de equipos con oito compoñentes. O 9 de abril de 1916 celébrase o primeiro cros vigués no que participaron medio cento de atletas. O traxecto de cinco quilómetros pola cidade convocou a miles de persoas en Policarpo Sanz, Urzaiz e o Castro por onde se desenvolveu.

Primeiros episodios do atletismo en Vigo relatados con detalle no libro de Emilio Navaza, Vigo, capital atlética (Alvarellos 2025), no que se recolle a contribución viguesa ao primeiro deporte olímpico, dende as  competicións pioneiras da década de 1920, a constitución da Federación Galega de Atletismo, a organización de varios campionatos de España, pasando por aquel Gran Premio Cidade de Vigo dinamizado dende 1958 por Alfonso Posada até a organización da Vigbay promovida en 2000 por Eduardo Vieira. Libro documental e fotográfico cuxa cerna reside no retrato deportivo dos nove atletas olímpicos vigueses, hoxe lendas do noso deporte: Carlos Pérez (1960, 1968 e 1972), Rogelio Rivas (1964), Javier Álvarez Salgado (1968 e 1972), Ramón Magariños (1968), Alejandro Gómez (1988, 1992 e 1996),  Carlos Adán (1992), Estela Estévez (1992), Santiago Pérez (2004 e 2008) e Ester Navarrete (2024). Outro libro excelente do editor Alvarellos de coidada edición e temática viguesa. Moi recomendable para deportistas e curiosas da historia da cidade.

45 primaveras máis

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao 45 aniversario do discurso Mil primaveras máis de Álvaro Cunqueiro:

Lémbrame o meu amigo o editor Bieito Ledo de que o pasado 24 de abril fixéronse 45 anos da homenaxe a Álvaro Cunqueiro, que organizara como xerente da editorial Galaxia. Motivou aquel recoñecemento, no que don Álvaro pronunciou a súa histórica apoloxía «Mil primaveras máis» en defensa vibrante de Galicia e da súa lingua, a precaria saúde do mindoniense, magoado pola diabetes e pola vivencia dolorosa do acto celebrado o 28 de xaneiro de 1980 na Universidade de Santiago, onde foi investido como doutor honoris causa, xunto a Camilo José Cela e o catedrático Joseph M. Piel, que o afundiu nunha depresión. Conta del Riego que Cunqueiro quedara tocado pola irrupción que no claustro universitario fixera un grupo de ácratas que «soltaron un porco con birrete proferindo insultos aos homenaxeados, particularmente ao escritor padronés». Protesta, que se faría famosa, dirixida contra o reitor José María Suárez Núñez, concibida como performance transgresora promovida polo profesor Miguel Cancio e Juan Mari Solera, coñecido como o «Príncipe Galín de Galicia», que organizaran antes unha roda de prensa na facultade de medicina, entón o epicentro estudantil, na que entraron cunha burra, enfatada co traxe académico, ao que chamaron «burro Zenón de Elea», coa intención de nomeala «Horroris causa» xunto a un porco e media ducia de galiñas.

Provocación ácrata, habitual naqueles nosos anos composteláns, onde os estudantes nacionalistas de ERGA tampouco apoiaron ao autor d´As crónicas do Sochantre, o que abaixou o seu ánimo, segundo conta Bieito Ledo que o visitaba semanalmente no seu piso de Marqués de Valadares. Foi Bieito tamén quen ideou a realización dunha grande homenaxe popular, presentada como iniciativa dun grupo de amigos e apoiada por numerosas institucións, dende a Real Academia Galega, Universidade de Santiago, Museo do Pobo Galego, Seminario de Estudos Galegos, Instituto Pai Sarmiento, Fundación Penzol, Patronato Rosalía de Castro, Fundación Otero Pedrayo, Museo de Pontevedra até o Pedrón de Ouro. Homenaxe que se fixo coincidir con motivo da publicación do primeiro dos catro volumes da súa obra completa, o dedicado á poesía e o teatro, e coa inauguración da rúa viguesa que leva no seu nome, que lle outorgou a primeira corporación democrática presidida por Manuel Soto Ferreiro. Recoñecemento ao que se engadiu a novidade da publicación dun elepé con poemas de don Álvaro, gravado en Orpheo, recitados por Laura P. Landeira, Joaquín Lens e Xohana Torres, con música de arpa de Emilio Cao, que publicara en 1977 o seu Fonte do Araño, primeiro álbum gravado en estudio dun músico de folk.

Xaora, a cerna da homenaxe foi o xantar multitudinario celebrado no Hotel Samil o 24 de abril de 1980, no que na sobremesa e presentados por Carlos Casares, interviron Francisco Fernández del Riego, o reitor Suárez Núñez, o presidente da RAG Domingo García Sabell e o propio homenaxeado. E foi entón cando naceu o texto oral das mil primaveras, pronunciado de forma improvisada e emocionada, sen mediar apunte escrito ningún, concibido como manda do seu epitafio, que un ano despois se convertería en extraordinario legado ao futuro da lingua e patria galegas. Foi unha alocución de construción maxistral alicerzada toda sobre a expresión máis xenerosa e ampla da gratitude:

«Quero dar as gracias a Deus por haber nacido nesta nación galega entre vós, por haber nacido no voso tempo e ser amigo voso…» «Louvado seña Deus tamén por terme dado o don da fala nosa, por haberme ensinado a decir “rula” e “abidueira” e “dorna” e “ponte” e “fonte”, e entón eu, sabendo estas palabras, era verdadeiramente dono da rula e da abidueira e da dorna e da ponte e da fonte.»

Peso decisivo da fala que Cunqueiro une co futuro da propia Galicia, mesmo cando aínda non se constituíra nin o primeiro goberno autonómico galego (1981):

«As miñas invencións e as miñas maxias teñen, nembargantes, un senso máis fondo: por riba e por baixo do que eu fago, eu quixen e quero que a fala galega durase e continuase, porque a duración da fala é a única posibilidade de que nós duremos como pobo. Eu quixen que Galicia continuase e, ao lado da patria terrenal, da patria que son a terra e os mortos, haxa esta outra patria que é a fala nosa. Se de min algún día, despois de morto, se quixera facer un eloxio, e eu estivera dando herba na terra nosa, podería decir a miña lápida: “Aquí xaz alguén que coa súa obra fixo que Galicia durase mil primaveras máis”.»

Ollada na Galicia do porvir na que Cunqueiro asume que a duración da nosa comunidade de mortos e vivos (o pobo galego e a súa memoria) depende da subsistencia do seu idioma. Desexo de don Álvaro de «mil primaveras máis para Galicia» que o discurso galeguista transformou no sintagma de «mil primaveras máis para a lingua galega». Non está de máis recordalo.

Respecto

/en , , , , , , , , , , , , , , /por

Ás portas do 23 de abril do día do libro e dos dereitos de autor, a consellaría de cultura e lingua presentou no parlamento un plan quinquenal de dinamización da lectura. Documento estratéxico, identificado no marketing político como «Lemos+», recolle nun ton triunfalista máis dun cento de medidas e un orzamento de 32 millóns de euros destinadas a incrementar a porcentaxe de persoas lectoras en Galicia en ambas as dúas linguas oficiais. Mágoa que tan aparentes boas intencións non se refiran de forma explícita ao aumento das cativas cifras da lectura en galego, reducida no mellor dos casos ao 8 % das vendas en librarías e ao 3 % de lectorado habitual familiar, nin se concreten nun documento apoiado (ou sequera consultado) polo conxunto do sector do libro e da lectura, tanto das editoras privadas, librarías e distribuidoras, como das diversas asociacións de profesionais da escritura, tradución, ilustración, mediación lectora, arquivos e bibliotecas. Unha nova decepción, tamén o enésimo incumprimento da Lei do libro e da lectura de 2006, tan antipática para os gobernos de Feijoo e Rueda, presidentes que nunca recoñeceron o carácter estratéxico do sector do libro e nin sequera tiveron a cortesía de recibir as directivas da asociación de editoras. Unha anomalía democrática, inexplicable desconsideración en calquera outro sector económico estratéxico do país. Imaxinan un plan quinquenal para a construción naval do goberno Rueda, de costas ao sector empresarial das empresas do metal? Pois no sector do libro iso acontece. Ás portas da entrega dos premios Follas Novas, organizados pola AELGA, AGE e Federación de Librarías, outra edición que non será emitida pola Televisión de Galicia, a pesar de constituír o acto máis relevante do calendario profesional do libro, cómpre reclamar con enerxía RESPECTO e dignidade para o sector do libro galego, coma fixo con verbas emocionadas hai sete anos na tribuna dos Follas Novas o escritor Xabier Docampo na súa derradeira intervención pública.

Publicado en Nós diario: 23/04/2025.

Ilumina de azul

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a celebración do Día Mundial do Autismo:

Mañá, 2 de abril, coincidindo coa data do nacemento de Hans Christian Andersen, celébrase o Día Internacional do Libro Infantil e Xuvenil, coa intención de promocionar a lectura e os mellores libros entre a infancia e a mocidade. Celebración promovida pola Oficina Internacional do Libro Infantil e Xuvenil (IBBY), da que forma parte Galix, como sección galega, coa mensaxe «Fame de palabras» na que o escritor esloveno Peter Svetina reclama a lectura de poemas e contos. Efeméride literaria que coincide co Día Mundial de Concienciación sobre o Autismo, creado polas Nacións Unidas en 2007 coa intención de concienciar e sensibilizar a sociedade sobre a realidade das persoas con Trastorno do Espectro Autista (TEA) e contribuír ao exercicio efectivo dos seus dereitos.

Coincidencia afortunada que une cada dous de abril á cultura da diversidade do libro infantil coa causa da visibilidade das persoas con autismos e da procura da súa inclusión efectiva en todos os eidos da vida social. Celebración que a federación de asociacións Autismo Galicia celebra coa campaña de sensibilización e reivindicación #Somos Infinitos, representada pola imaxe do infinito coloreado con todas as cores do arco da vella, coa intención de salientar a enorme diversidade e singularidade do espectro dos autismos.

O trastorno do espectro autista (TEA) é unha condición do neurodesenvolvemento que afecta á configuración do sistema nervioso e ao funcionamento cerebral. Preséntase de moi diversas formas en cada persoa, pero todas, en maior ou menor intensidade, comparten dificultades no desenvolvemento de habilidades sociais e comunicativas e presentan un comportamento inflexible e intereses repetitivos. Dificultades na reciprocidade social e emocional de orixe neurobiolóxica que caracterizan a estas persoas, como a súa grande diversidade no desenvolvemento adaptativo e á capacidade de comunicación e desenvolvemento da linguaxe, tanto no eido fónico-fonolóxico como pragmático.

Razóns polas que o doutor vigués Cipriano Jiménez Casas, afirma que «non hai autismo, hai autismos», salientando así que é a singularidade a que define a cada unhas destas persoas. Cuestión que salientan Utta Frith e Francesca Happé, cando afirman que «o autismo en diferentes individuos probablemente ten diferentes causas e etioloxía, e nun só individuo diferentes síntomas poden ter diferentes orixes». Non hai razóns únicas para unha discapacidade invisible, que non leva asociado ningún trazo físico, que se manifesta polo comportamento e competencias cognitivas de cada persoa.

Un trastorno crónico que acompaña ás persoas ao longo de toda a vida e ten en Europa unha prevalencia do un por cento, o que significa que en Vigo se estima que o número de persoas con TEA é de 3.000, en Galicia de 27.000 e en España de medio millón de persoas; sendo 4.000 as crianzas que nacen cada ano con autismos. Cifras que conforman un colectivo amplo, que coas súas familias afecta a millón e medio de persoas. Prevalencia cunha marcada fenda de xénero, na que de catro casos, un corresponde a unha muller; o que se reduce a un por cada dez, no caso da Síndrome de Asperger, o trastorno caracterizado polas dificultades de comunicación social e intereses restrinxidos e estereotipados, que non ten un retraso significativo na linguaxe e no desenvolvemento cognitivo. Mais a pesar desta prevalencia significativa, o coñecemento dos autismos e dos seus dereitos aínda é insuficiente. Como continúa usándose a palabra “autista” como insulto coa intención de rexeitar a aquelas persoas singulares ou raras.

Celébrase mañá en todo o mundo que o autismo se presenta en infinitas formas, que non hai dúas persoas con autismos iguais, que cada persoa autista é única, que ten as súas propias capacidades, necesidades e intereses, razón pola que cada caso precisa de apoios especializados e adaptados a súa situación persoal, idade e situación familiar. En palabras do doutor Cipriano Jiménez Casas, «cada TEA é un insubmiso para o sistema educativo», xa que cuestiona de facto un modelo escolar que, a pesar de chamarse inclusivo, non conta cos recurso e apoios suficientes para dar resposta axeitada a esta coma a outras neurodiversidades.

Cada 2 de abril, día mundial dos autismos, as Nacións Unidas intentan sensibilizar sobre esta expresión da neurodiversidade, nesta edición poñendo de relevo a intersección cos esforzos a prol da sostibilidade do planeta. Unha xornada para celebrar o valor das neurodiversidades iluminando de azul os edificios e monumentos públicos, –no caso de Vigo están anunciados o edifico Redeiras da Uvigo no Berbés, a Escola de Enxeñaría Industrial e a fonte da rúa Aragón– como mostra de apoio e solidariedade coas persoas con autismos e as súas familias.

Nova temporada

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Co día de Rosalía e a chegada ás librarías dos libros de Entroido, como o precioso número do último Sermos, «Entroido. A raíz do pobo», comeza a nova temporada para o libro galego. Primeira xeira na que destacan a publicación de Rosalía oculta (Galaxia 2025) de Paula Mayor, cómic biográfico sobre a Rosalía máis transgresora, Premio Castelao de Banda Deseñada (2023) e do ensaio Vidas e historias LGBT da Idade Media (Xerais 2025) do profesor Carlos Callón, precedido por unha lamentable campaña homófoba de acoso ao autor. Xaora, neste entrega teñen particular relevancia as novidades relacionadas coa celebración das Letras Galegas, publicadas en boa medida para a abordaxe da efeméride nos centros educativos. Oferta sobre as cantareiras que, pola moi atractiva e variadísima primeira fornada, aventura unha grande mobilización popular o 17 de maio. Eis o volume colectivo, Somos pandeireteiras (Xerais 2025), prologado por Mercedes Peón, ou o álbum precioso, Sei cantar, sei bailar (Xerais 2025) de Eva Mejuto e a ilustradora Lucía Cobo. Xeira que inicia potente a tempada narrativa, cos debuts memorables das viguesas Cynthia Menéndez con Son coma glaciares os barcos de aceiro (Galaxia 2025) e María Besteiros con Ítaca (Xerais 2025). Outra tanto sucede coa poética na que volven voces xa clásicas como as de Xavier Seoane con A árbore desvelada (Tambo, Kalandraka 2025) e Calros Solla con herba de Vigo (Morgante 2025). Sen esquecer o atractivo inicio da tempada de narrativa traducida con clásicos como Asasinatos, S.L. (Huguin e Munin 2024) de Jack London, novela traducida por Iago Nicolás Ballesteros e En canto agonizo (Rinoceronte 2025) de W. Faulkner traducida por Moisés Barcia. A pesar da inevitable melancolía do noso sector editorial, achacoso pola súa mala saúde de ferro crónica, como pola emerxencia da situación da lingua, esta excelente estrea de temporada, por arriscada, diversa e moi coidada, amosa que a edición galega nin procrastrina nin baixa os brazos como agoiran algúns.

Publicado en Nós diario: 05/03/2025

Editar pola paz

/en , , , , , , , , , , , /por

Aristófanes na súa comedia As aves (estreada no 414 AC) representa os seus concidadáns atenienses precipitándose as librarías «cara os libros», despois de almorzar, coa intención de coñecer as novidades e discutir alí mesmo sobre os seus méritos e defectos. As librarías, xa daquela, convertéranse en punto de encontro e lugar de conversa para o público con intereses literarios. Tito Pomponio «Ático», o primeiro editor-libreiro romano do que se sabe, editor das obras do seu amigo Cicerón, tiña unha profunda cultura, adquirida durante a súa estancia en Atenas (entre 88 e 65 AC), de aí o seu alcuño, e un apaixonado interese polo coñecemento e o progreso da sociedade romana, ademais dunha marcada predisposición pola actividade comercial. Ao longo da historia, moitos editores e libreiros, máis alá de produtores e vendedores de libros, tarefas que nos son propias, asumimos que coas nosas publicacións somos produtores e difusores dos valores e principios máis acaídos para a convivencia: a liberdade, a democracia, a igualdade, a solidariedade, a diversidade, a inclusión, a lectura na lingua propia, a paz… A edición, dende a creación da imprenta no século XV, quedou impregnada dos principios do Humanismo e xa, de forma máis decidida a partir, da Ilustración, converteuse no vehículo primeiro para a difusión dos valores republicanos. Empregando as ferramentas que á edición lle son propias, as palabras e as imaxes dialogando sobre a páxina impresa en esixente harmonía, os libros foron os soportes primeiros da cultura de paz. Nun mundo, no que hoxe está en serio perigo a democracia e a guerra ignora de forma sistemática o dereito internacional humanitario, velaí o xenocidio palestino ou as guerras ocultas de África, as editoras deben actualizar coas súas publicacións novos vieiros para a construción da paz. Razóns polas que cada 30 de xaneiro –celebrado en Galicia dende 1983, a instancias do profesor Xesús R. Jares, como «Día Escolar pola Paz»– cómpre presentar novas edicións pola paz.

Publicado en Nós diario: 29/01/2025

Día escolar pola paz

/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar as primeiras celebracións en Vigo do Día escolar pola paz (30 de xaneiro):

A primeira celebración en Galicia do Día escolar pola paz (30 de xaneiro) aconteceu en Vigo en 1983, hai polo tanto corenta e dous anos, promovida polo profesor Xesús R. Jares, no Colexio Público García Barbón dirixido pola profesora Marina Cabeza. Unha efeméride instituída en 1964 polo inspector de educación mallorquín Llorenç Vidal co nome de Día escolar de la no violencia y la paz (DENYP), en conmemoración da morte de Gandhi. Celebración que coincidiu coa fundación, tamén en Vigo, do grupo de Educadores pola paz dentro de Nova Escola Galega (NEG) co obxectivo, entre outros, de sensibilizar sobre a necesidade de incorporar nos proxectos educativos de todos os niveis e áreas os valores da paz, a convivencia democrática, os dereitos humanos e a solidariedade. Intencións educativas ás que en 1983 non eran alleas á conxuntura mundial presidida pola atolada carreira con armamento nuclear entre os dous bloques. Como non ignoraban que naqueles cursos non rematara o proceso de cesión ás comunidades autónomas das competencias educativas e tampouco se realizara a necesaria mudanza curricular democrática, que chegaría coa LODE (1985) e LOXSE (1990).

Da celebración do día escolar pola paz nun centro, que contou co apoio das familias e a vinculación das actividades extracurriculares con este proxecto, pasouse o ano seguinte (1984) a súa convocatoria pública, a participación dunha ducia de centros de Vigo e bisbarra, ademais de ser secundada polos departamentos de educación dos concellos de Vigo e Santiago cuxos alcaldes, Manuel Soto e Xerardo Estévez respectivamente, emitiron cadanseu bando (textos históricos) animando á veciñanza a celebrar a efeméride do 30 de xaneiro. Apoios aos que se engadiu o pronunciamento do entón conselleiro de Educación, Víctor Vázquez Portomeñe, recomendando aos centros a celebración da data, que sería incorporada ao calendario escolar en 1988 co goberno presidido por Fernando González Laxe. Entre as actividades de concienciación desenvolvidas en Vigo destacaron a primeira concentración de estudantado e profesorado pola paz (unhas mil persoas na rúa do Príncipe) e a realización de varios programas radiofónicos. Como quedou para a historia a publicación o 18 de xaneiro de 1984 dun monográfico sobre Educación para Paz no número 14 do suplemento de educación «A Pizarra» do xornal Faro de Vigo. Escrito por Xesús R. Jares e por min mesmo, incluía un texto literario precioso, «Néstor e os crepúsculos», de Paz Raña Lama. Monográfico que Faro de Vigo repetiría o 27 de xaneiro de 1985, coa incorporación de traballos de escolares no caderno «O Pizarrín».

Aquela celebración de 1984, argallada por Xesús R. Jares, falecido en 2008, pasará a historia da educación en Galicia polo lanzamento do «Manifesto dos ensinantes galegos pola paz e o desarme», elaborado polos membros de NEG de Vigo e Ourense, coa intención de denunciar a carreira de armamentos, a importancia da presión pública internacional para adoptar medidas de desarme e a reivindicación da Educación para a Paz como elemento esencial para conseguir a paz no mundo. Texto que conseguiu 920 sinaturas de profesionais galegos da educación. Como impacto cidadán obtivo en Vigo a celebración entre o 13 e o 18 de xaneiro de 1984 das «Primeiras Xornadas de Educación para a Paz», que terían continuidade nas edicións de 1985 e 1986, celebradas co aforo sempre completo no Auditorio da rúa Rosalía de Castro da Caixa de Aforros Municipal de Vigo, entidade tamén patrocinadora.

Hoxe o mundo non é aquel universo bipolar de cabezas nucleares anterior ao derrubo do muro de Berlín. Porén, a Educación para a Paz e os dereitos humanos, como a celebración do 30 de xaneiro, son tan necesarias como hai corenta anos. Hoxe o mundo transformouse nun espazo multipolar, onde non cesan as guerras locais e non se respecta nin o dereito humanitario nin a autoridade das Nacións Unidas. Velaí o que sucede co xenocidio palestino (con 41.000 vítimas estimadas), mais tamén en Ucraína ou nas guerras agochadas de África. Velaquí a estigmatización actual das migracións pola dereita extrema, os milleiros de vítimas nas fronteiras (só no Mediterráneo case trinta mil persoas na última década. Por non falar da precaria saúde do planeta, ameazada polo negacionismo climático, encabezado polo actual presidente dos EE.UU., apoiado polas multinacionais tecnolóxicas, mais tamén, non o esquezamos, polas petroleiras e polo complexo militar industrial, que reclama aos membros da OTAN o incremento da porcentaxe do PIB dedicado a defensa até o 5%. Como hai catro décadas, a cultura de paz e do respecto aos dereitos humanos non pode considerarse apenas un obxectivo educativo máis, cando forman parte esencial das finalidades da educación. Paga a pena reparar no 30 de xaneiro.

San Simón, lugar da memoria

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao recoñecemento da illa de San Simón no inventario de lugares de memoria:

Iniciativa Galega pola Memoria (IGM), plataforma constituída dende 2010 por medio cento de asociacións que en Galicia están a loitar pola memoria, presentou o mes de xullo a documentación prevista na lei 20/2022 na Dirección General de Atención a las Víctimas y Promoción de la Memoria Democrática, solicitando fosen incorporados ao Inventario Estatal de Lugares da Memoria Democrática o Pazo de Meirás e a Illa de San Simón. Trámite que esta semana soubemos foi aceptado polo Goberno de España, tras a publicación do programa da iniciativa «España en libertad 50 años», o que para a IGM, a pesar de non ser aínda informada de forma oficial desta incorporación, supón un primeiro paso satisfactorio no recoñecemento histórico e simbólico destes dous enclaves galegos da memoria que agarda poidan ser ampliados a outros no futuro.

Creado polo artigo 51 da lei 20/2022 de Memoria Democrática,  este inventario é un instrumento de coñecemento e publicidade daqueles espazos, inmobles e sitios nos que se desenvolveron feitos de singular relevancia para a memoria democrática, convertidos en símbolos da loita cidadá pola memoria, vencellados sobre todo, mais non só, coa represión da ditadura e da loita contra o franquismo. Incorporación ao inventario, do que até agora forman parte dezaoito lugares, entre eles o espazo urbano de Gernika-Lumo, o Val de Cuelgamuros ou o Centro Documental de Salamanca, que obriga as administracións, no caso de Meirás á do Estado, no de San Simón á da Xunta, a ocuparse  da súa difusión, identificación, explicación e promoción cidadá por medio da realización de recursos audiovisuais e dixitais, instalación de placas, paneis ou algún distintivo de memoria. Como atendendo ao disposto no artigo 52, apartado 2 da mesma lei, no suposto de que nestes espazos se cometeran crimes de lesa humanidade ou contrarios aos dereitos humanos ou ser lugares onde se realizaron traballos forzosos, as administracións deberán sinalar «puntos de recoñecemento das vítimas indicando cantos datos sexan de interese para o coñecemento público dos feitos».

Mágoa que este anuncio de homenaxe e reparación ás vítimas do campo de concentración que funcionou na illa de San Simón do inverno de 1936 á primavera de 1943, estendido ao buque Upo mendi, improvisado cárcere dos soldados da Frente Norte que non cabían na illa, fose apagado pola intervención no Parlamento de Galicia de José Luis Ferro Iglesias. Deputado do PP de Galicia, no seu día alcalde de Celanova, que asegurou non ter constancia da existencia de mortes na illa de San Simón, «salvo abusos do director daquel momento da prisión que foi pasado polo coitelo». Declaración que se produciu no marco do debate sobre a proposición non de lei, presentada polo PSdeG-PSOE, para instar á Xunta de Galicia a constituír o Consello da Memoria Democrática de Galicia, como órgano de asesoramento nesta materia, e facelo co consenso dos tres grupos.

Mentira ou ignorancia do deputado Ferro sen base histórica ningunha sobre o sucedido durante a Guerra Civil e os anos de terror que a seguiron. Velaí as diversas informacións recentes a este teor, como a detallada de Carolina Sertal en Faro de Vigo, sobre as vítimas do franquismo no campo de concentración da illa de San Simón, que para o investigador Xoán Carlos Abad, presidente do Instituto de Estudios Vigueses, superaron as 517, ás que cómpre engadir as que foron «sacadas» e asasinadas nas cunetas redondelás. Cifra de vítimas na illa que a base de datos do proxecto Nomes e voces do grupo Histagra da USC documenta en 387, moitas delas provocadas polas condicións de miseria extrema, hixiénicas, sanitarias e alimenticias, nas que se apiñaron as arredor de 6.000 persoas que pasaron polo campo. Cifras, en todo caso, moi superiores, como salienta Abad, as vítimas doutros campos penais en Galicia, como o do mosteiro de Celanova (84) ou o do colexio xesuíta de Camposancos da Guarda (70).

Con todo, o máis preocupante da intervención do deputado celanovense é que fai moi explícita a estratexia iniciada polo seu partido de branquear o réxime franquista, mesmo a pesar de que o fixo de forma moi groseira, quizais contaxiado pola ausencia de fineza dos articulistas da dereita que tirando de argumentario da rúa Génova atacan con palabras grosas e escaso talento o programa gobernamental «España en liberdade 50 anos». Secasí, intervencións como as de Ferro e outras voces populares, branquean case catro décadas de férrea ditadura militar e nacionalcatolicismo, que non cesou, nin sequera cando Franco morría na cama, en perseguir aos seus detractores e levalos diante do pelotón de fusilamento. Pretender recuperar a presidencia do goberno negando a verdade histórica e banalizando o sufrimento das vítimas non semella unha estratexia defendible.

 

Castelao 75

/en , , , , , , , , , /por

O calendario institucional galego de 2025 estará centrado na homenaxe da RAG ás cantareiras o 17 de maio  e na celebración do septuaxésimo quinto cabodano do Castelao, finado o 7 de xaneiro de 1950, ambas as dúas efemérides avaladas pola Xunta de Galicia. Como sucedera xa en 2000, con motivo do cincuentenario, en pleno apoxeo galeguista do fraguismo e dos seus enredos teatrais de puchas e birretes, o goberno de Alfonso Rueda acordou que 2025 será por segunda vez «Ano Castelao», afirmando na súa declaración institucional o carácter de rianxeiro como unha figura neutra, «capaz de convocar sempre e unir a todos», razón pola que o pobo galego lle outorgou «a máxima estima e o teña escollido como un dos seus símbolos». Un discurso que imita empático, mais de inequívoca apropiación indebida, acuñado de forma orixinal pola estratexia dos membros de Realidade Galega (1980) que, desde o goberno daquel Xerardo Fernández Albor e do seu «sentidiño», e coa intención de avalar a Autonomía, retrataron a un Castelao sen apenas arestas políticas, como un xenio de humor gráfico, pintor, narrador, autor dramático e, en todo caso, irmán e guieiro do galeguismo en Bos Aires. Retrato que hoxe non se mantén, moito menos despois da publicación da monumental biografía, definitiva tamén, de Miguel Anxo Seixas, Castelao. Construtor da nación (Galaxia 2019, 2020 e 2021), como do ensaio breve de X.L. Méndez Ferrín, Castelao é noso (Alvarellos 2024), que salientan en ambos os dous casos, a dimensión política antifascista do autor de Sempre en Galiza (1944), defensor do dereito de Galicia como nación á autodeterminación e a súa integración nunha República federal, preferentemente ibérica, da que Portugal formaría parte. Benvido este segundo ano Castelao, que agardemos contribúa a un coñecemento popular de grande angular de Castelao como figura poliédrica (literaria, artística, xornalística e política), referente inequívoco para o nacionalismo galego, mais tamén para os demócratas e antifeixistas do século XXI.

Publicado en Nós diario: 08/01/25