Funicular ao Castro

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á mobilidade vertical e metropolitana na cidade de Vigo:

A edificación na aba e declive dun outeiro fixo de Vigo un anfiteatro sobre a ría que marabillou aos que nos visitaron tanto se chegaban por mar como polos camiños entre as milleiras do Val do Fragoso. Admiración expresada polo escritor Benito Pérez Galdós no artigo «De Oporto a Vigo», publicado en Faro de Vigo o 12 de agosto de 1885, no que ademais confesa que para el «a máis fermosa das catro rías é a de Vigo, que tamén é o primeiro porto de España e quizais de Europa…». «Non se poden formar ideas, sen vela, daquela inmensa balsa de auga encalmada, que mide cinco légoas de longo e dúas de largo nalgunhas partes, defendida dos furores do Océano polas illas Cíes, dique natural que tapa a entrada…» Xeografía que facilitou que todo chegase a Vigo dende o mar e que obrigou a comprometer o seu porvir coa mellora do seu porto. Un modelo que condicionou o seu desenvolvemento urbano, documentado por vez primeira en 1597, no plano de J. Turriano, como unha vila en forma de «H» inclinado con dous brazos, un sobre o Berbés e outro no Areal, con rúas costentas, cualificadas por Galdós, tamén como «incómodas, estreitas e tortuosas».

Dende entón, Vigo conformouse como cidade portuaria atlántica, sendo diversas as iniciativas para superar os «inconvenientes» da súa orografía e facilitar a mobilidade entre o Berbés, A Laxe e o Areal cos novos ensanches que gabearon arredor do Castro. Entre todos elas, probablemente, foi a máis ambiciosa a de Antonio Palacios, no seu Plan de Reforma Interior de 1932, que concibía Vigo como futura  capital dunha Galicia autónoma. Palacios tendía unha liña ferroviaria paralela á costa, introducía liñas de funicular e teleférico, que darían acceso á cidade universitaria e aos miradoiros da Guía e a Madroa, e outra liña de metro soterrada entre o peirao de pasaxeiros na Laxe e o Castro, onde o porriñés instalaba a sede do Pazo Rexional. Proposta que quedou no papel, como aqueloutra de ordenación comarcal, baseada nunha vintena de poboacións satélites, en boa medida xa modelada pola expansión da rede do tranvía eléctrico de Vigo, concibida xa no seu inicio, en 1914, como metropolitana, que en 1927 estendía as súas vías en 47 km e nas décadas de 1940 e 1950 chegaba até Baiona, Gondomar, O Porriño e Chapela e superaba os trinta millóns de billetes anuais, cando a poboación da comarca era a metade da actual.

Outra iniciativa de mobilidade vertical viguesa foi o proxecto da empresa de tranvías, dirixida entón polo emprendedor e soñador Gerardo Campos, que en 1942 quixo cubrir de forma rápida e cómoda o acceso desde o peirao de transatlánticos até o monte do Castro, que comezaba a ser convertido en parque, por medio dun funicular. Rescatado do esquezo polo historiador Antonio Giráldez Lomba nas documentadísimas páxinas do seu libro Recordando los Tranvías de Vigo (Deputación de Pontevedra, 2005), unha das alfaias da bibliografía viguesa, aquel proxecto fascinante sería presentado en 1948 polo enxeñeiro de Camiños José Antonio López Jamar e quedaría como as liñas de Antonio Palacios no caixón da enxeñaría viguesa de papel. Un proxecto dun funicular monorraíl de 32 prazas e dúas cabinas que por medio de dous túneles e a unha velocidade de 18km/hora uniría a estación da Pedra coa Porta do Sol (á altura da Praza de Argüelles) e dende alí seguiría douscentos metros até o Campo de Granada, onde deixaba de correr sobre o raíl para rematar o traxecto desprazándose por un cable aéreo até a estación superior do castelo do Castro.

Ambos os dous proxectos, tanto o de Antonio Palacios como o de Gerardo Campos, pretendían facilitar a mobilidade peonil no interior da cidade, establecendo conexións mecánicas entre os perfís lonxitudinais do porto e da nova avenida de Circunvalación (dende 1963 bautizada como Camelias). Proposta que só despois de medio de século comezou a abordarse coa instalación dos primeiros elevadores do «Vigo vertical» na rúa Segunda República e nas propias Camelias. Como ambos os dous inserían as súas propostas nunha trama metropolitana, truncada tras o erro histórica de suprimir en 1968 as liñas do tranvía. Dúas dimensións, a vertical e a metropolitana, que deberían ser tomadas en conta á hora de deseñar o plan de mobilidade sostible que limitará o tráfico nas Zonas de Baixas Emisións do Vigo central que comezarán a funcionar dende o primeiro de xaneiro de 2023. A pesar da xa inevitable atmosfera electoral, o concello debería presentar decontado o seu plan de mobilidade sostible, que obriga a reconsiderar os itinerarios de vitrasa e os percorridos urbanos das liñas metropolitanas da estación de Urzaiz, mais tamén os trazados de carrís bici, a instalación de novos elevadores, as dimensións das novas peonalizacións e rotas alternativas e estacionamentos periféricos para os vehículos privados.

Chamamento por Samil

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Chamamento por Samil realizado por un grupo de 40 persoas en outubro de 1970:

Dentro da ampla literatura viguesa das abaixo asinantes, xénero de opinión do que forman parte os manifestos e as cartas ao director, continúa sendo modélico aquel chamamento en defensa de Samil no que un grupo de corenta vigueses expresaba a súa desconformidade pola construción dun muro de formigón sobre a duna. Datado o 14 de outubro de 1970 e difundido íntegro na prensa do sábado 17, El Pueblo Gallego salientaba en primeira que os asinantes, «intelectuais, artistas e profesionais destacados», alertaban que o muro en construción en Samil «producirá consecuencias irreversibles» e que «o espazo de pública utilización quedará mutilado» para sempre. Un texto moi valente, tan explícito e razoado na súa crítica como fermoso na súa escrita, divulgado ao inicio da alcaldía do empresario Antonio Ramilo, que sucedera ao falanxista Rafael J. Portanet no mes de marzo, cando a ditadura deixaba moi poucas fendas para a expresión da protesta e os responsables dos xornais andaban con pés de la, axeitándose á supresión do procedemento de censura previa amparado pola chamada «Lei Fraga» (1966), redactada por Pío Cabanillas.

Asinado por empresarios como Valentín Paz Andrade, o seu fillo Alfonso e Enrique Massó; médicos como Julio Babé e Ramón de Castro; editores como Xosé María Álvarez Blázquez e Francisco Fernández del Riego ou escritores como Eduardo Blanco Amor, entre outros,  o chamamento convidaba «a todos os devotos da praia de Samil e en especial aos nosos conveciños» a denunciar a destrución da «estética oval do marabilloso escenario» da primeira das praias viguesas. Xustificado pola «lexítima defensa do interese colectivo» e coa intención de evitar que «o silencio puidera interpretarse como complicidade, unha forma de culpa cívica na que non desexamos incorrer», os asinantes chaman á paralización da obra, tanto por modificar «a configuración natural do conxunto, que adopta a forma dunha cuncha dobremente alongada dende os arrecifes de Alcabre até a desembocadura do Lagares», «unha liña orixinal de insuperable beleza e graza, substituída por unha absurda “liña Maginot” contra os embates do mar, trazada con entrantes e saíntes inexplicables», como polo feito de que «o paseo marítimo non respecta os límites propios da espazo da  praia», alertando que «a amputación aínda será maior se reconstrúe unha batería de casetas…».

Transcorridos cincuenta anos da inauguración do muro de Samil polo alcalde Ramilo a noitiña do día da Reconquista de 1972, que como mellor concesión aos críticos aceptou retranquear o paseo nun metro, o chamamento en plena ditadura do grupo liderado por Paz Andrade non perdeu actualidade nin pola afouteza cívica de evitar un silencio cómplice nos asuntos de interese colectivo nin pola defensa necesaria do que queda dun areal, que foi a nosa primeira dama, dende entón absolutamente degradado por actuacións posteriores, sobre todo as de 1981, que deseñaron as dotacións actuais. Construción dun muro sobre a duna, amparado entón polo «Plan Especial de Ordenación da Praia de Samil» (1968), outra peza desafortunada daquel «desarrollismo» franquista exercido con man de ferro  e aparente luva paternalista polo alcalde Portanet, que autorizou tamén o derrubo de xoias do patrimonio vigués como o edificio Rubira (1967), primeira obra de Jenaro de la Fuente Domínguez, e o mercado da Laxe (1967), obra de Benito Gómez Román, retirou teimosamente o tranvía como rede de transporte metropolitano (1968) ou ordenou en 1966 agochar o monumento de Curros Enríquez nun xardín do Castro e retirar a escultura aos heroes da Reconquista da praza de España para substituíla por unha anódina fonte luminosa nocturna doada polo empresario cinematográfico Cesáreo González… Erros históricos irreparables, unha desfeita portanetista que medio século despois todos lamentamos.

Hoxe, diante dos anuncios do concello da súa intención de retirar o paseo apenas sete metros entre a praia do Tombo da gato e a pista de patinaxe, e das evidencias científicas máis recentes do impacto da emerxencia climática sobre a nosa beiramar, pagaría a pena actualizar aquela chamada cívica de socorro de 1970 e reclamar un plan de recuperación integral do que resta do ecosistema dunar de Samil. Retirar todas as infraestruturas permanentes, dende aparcamentos, piscinas e cafetarías e levalas uns 50 metros ao interior, como dende hai quince anos veñen solicitando os traballos de ecoloxía e urbanismo, sería a condición, como sucede no Vao dende 1990, para iniciar a difícil e paciente recuperación dos areais de Samil, proxecto que así concibido podería contar con financiamento dos fondos europeos para renaturalización. Será posible rescatar a beleza oval de Samil que hai cincuenta anos lle roubou un muro?

Trofeo orfos do mar

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar episodios da historia celeste comprometidos coa súa contorna:

Na visita ao Museo do Mar de Galicia de Alcabre, un dos museos vigueses con recendo máis intenso a salitre, que axudan a gozar da memoria do Vigo portuario, aconsello reparar en dous magníficos trofeos deportivos alí depositados: un dos «Teresa Herrera» do Deportivo da Coruña e o «Huérfanos del Mar» do Celta de Vigo. Dúas valiosas pezas de ourivaría galega do século XX de estilos moi distintos, a primeira tallada pola coruñesa xoiaría Malde da rúa Real da Coruña, seguindo a tradición da pratería compostelana; a segunda deseñada polos esmaltadores vigueses da familia Hernández, que dende 1926 abriron obradoiro na rúa do Príncipe, acuñando un estilo de ourivaría art déco e unha técnica única. Dúas xoias deportivas daqueles primeiros torneos amigables de fútbol de verán comezados na segunda metade da década de 1940, que nos seus brillos agochaban unha historia de días difíciles.

A peza viguesa corresponde ao «Trofeo Huérfanos del Mar» que o 19 de xuño de 1949 xogaron en Balaídos o Celta e o Benfica en beneficio do Orfanato Nacional Virgen del Carmen de Panxón. Unha copa que sobre un pé entallado de ondas e un fuste de escenas portuarias, no balón esmaltado e sostido entre dúas sereas represéntase a manobra de recollida do aparello. Unha imaxe coa que os ourives vigueses homenaxeaban a afouteza dos mariñeiros, nuns meses onde aínda estaba moi fresca a traxedia do Tito, un pesqueiro vigués dedicado á sardiña, que naufragou o 27 de decembro de 1948 e no que trinta e cinco dos seus mariñeiros resistiron durante dous días sobre o illote Boeiro, situado no extremo occidental da illa meridional de Cíes. Un relato do seu rescate por parte da tripulación do Limideiro,  reconstruído por Francisco Díaz Guerrero, o noso admirado primeiro cronista portuario de Faro de Vigo, nas páxinas do seu libro Naufraxios no mar de Vigo (Xerais, 2002), que tivera o tráxico prólogo da desaparición de dous tripulantes, o patrón de pesca Joaquín Blanco Rodal, que deixou viúva e cinco fillos de idades comprendidas entre os sete e os dezaoito anos, e o mariñeiro Francisco Barreiro Ruibal, solteiro.

O trofeo vigués tamén ten unha historia deportiva interesante. O Celta capitaneado por Yayo gañou por 2 goles a 1 a aquel temible Benfica de Francisco Ferreira, capitán do equipo e da selección lusa, e do que formaba parte Rogerio, considerado un dos mellores extremos esquerdos de Europa. Un partido no que segundo as crónicas os campións portugueses puxeron o xogo e a técnica e os celestes a rapidez e a cobiza. Unha actitude dos galegos que lles permitiu adiantarse na primeira media hora de xogo cun gol de Aretio e xa na segunda parte, tras o empate do lisboeta Coroña, que unha sensacional cabezada de Martín, tras un amago na área pequena de Hermidita, permitise deixar tan valioso trofeo para sempre en Balaídos. Con todo, o que hoxe é máis chocante daquel amigable benéfico, precedido por un encontro dunha selección de xogadores de fútbol modesto vigués con outra de compoñentes da Armada, é que o Celta saíse reforzado con tres xogadores do Deportivo da Coruña, que completara un gran tempada como segundo clasificado da Primeira división, o dianteiro arxentino Franco, o magnífico medio volante Martín, autor do gol decisivo e de quen os cronistas vigueses criticaron o seu abuso do caneo, e o poderoso central Ponte, que xunto co celeste Cabiño conformaron, até a súa saída lesionado, unha liña defensiva infranqueable para os lusos. Unha colaboración intergalega que ben merece ser recoñecida, o que non impedía a rivalidade nos derbis daquela moi igualados.

Estas historias miúdas agochadas no trofeo dos orfos do mar de 1949 amosan que en plena ditadura franquista o Celta de Vigo mantiña un compromiso coa súa contorna que ía máis alá da anécdota, o que por ventura se mantivo dende entón. Serva como exemplo que na recente exposición que a Deputación Provincial de Pontevedra trouxo á praza da farola (a viguesa praza de Galicia) sobre o Cincuentenario da Casa de Rosalía, chamaba moito a atención a reprodución da noticia que Faro de Vigo publicou o 24 de marzo de 1971 anunciando a doazón do Celta ao Patronato Rosalía de Castro dunha peseta por cada espectador asistente ao partido co Real Madrid, que finalmente supuxo unha achega nada desprezable de 35.000 pesetas. Como forma parte da historia deste compromiso o chamamento (en galego) co que os xogadores animaron a participar a afección na histórica manifestación viguesa da mañá do 4 de decembro de 1977 na que se reclamou Autonomía para Galicia, que pola tarde subliñaron saíndo ao campo alzando unha gran bandeira galega confeccionada nunha fábrica de pantalóns. Episodios que a pesar do maldito fútbol moderno non deben ser esquecidos pola afección celeste nin polos actuais propietarios e xestores do Real Club Celta SAD.

Música, tamén en galego

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos festivais musicais de verán en Vigo:

Coincidindo co 75 aniversario do primeiro concerto ao aire libre en Castrelos ­–unha actuación do Orfeón donostiarra, que se anticipou unha década a aquel 13 de xullo de 1957 no que o Auditorio de Castrelos se estreou cunha representación de Otelo, incluída nos Festivais de España– as Tanxugueiras triunfaron no palco vigués por excelencia. 40.000 persoas, segundo estimacións do Faro, boa parte delas moi novas, brincaron coa foliada armada por estas tres pandereteiras que exploran novos espazos para a música tradicional galega, achegándoa a sonoridades contemporáneas.

Un excelente espectáculo musical recoñecido con entusiasmo no xeneroso auditorio vigués, onde hai semanas triunfou a despedida de Joan Manuel Serrat, amosando que Vigo continúa sendo o punto neurálxico da cultura galega, tamén da musical, mesmo a pesar do contexto tan adverso da lingua galega na cidade. A ilusión polo noso compartida por milleiros de rapazas ao latexo das Tanxugueiras, fenómeno que xa se manifestara cando participaron no televisivo Benidorm Fest, convida a esperanza tanto para o futuro da cultura e da lingua galega no sempre difícil mercado global como pola emotividade expresada por milleiros de corazóns entusiasmados por pertencer, roubándolles as palabras as tres cantoras de Teo, a unha Terra na que non se recoñecen fronteiras.

Tras as restricións da pandemia, é moi de agradecer que o sector musical pretendese recuperar neste verán a música ao vivo. E abofé que o conseguiu. Son ducias os festivais máis diversos que Galicia diante convocan cada fin de semana aos seus públicos, non sendo alleos en moitos casos aos recursos dun segundo ano de Xacobeo ou a que os responsables políticos das programacións de festas e cultura pretendan este verán anterior ás eleccións armar festa rachada en cadanseu concello.

Secasí, non podía ser doutra maneira, Vigo converteuse tamén no escenario principal da «batalla dos festivais» entre a Xunta de Galicia e o concello de Vigo. Unha concorrencia competitiva que por ventura incrementa a un nivel descoñecido na cidade da oliveira a oferta de música popular internacional sexa nos concertos de Castrelos e do TerraCeo do Auditorio, programados polo Concello de Vigo; sexa nos case vinte concertos entre os do Auditorio Mar de Vigo e os do Teatro Afundación, incluídos no programa do Xacobeo 21-22, do festival Latitudes, que se celebrará no peirao de Transatlánticos ou da presenza de Muse no estadio de Balaídos, organizados pola Xunta de Galicia; sen esquecer outras iniciativas privadas consolidadas na última década como o sorprendente festival Sinsal da illa de San Simón ou os concertos do Marisquiño, que contan con axudas de varias das administracións.

Diante desta ampla oferta, pagada con recursos públicos, é lexítimo reclamar a maior transparencia na contratación e na xestión dos concertos, sobre todo na venda anticipada das entradas, como a reclamar a presenza nos carteis de maior diversidade de expresións e xéneros e participación dos músicos locais. Criterios que no caso dos festivais vigueses están moi lonxe de respectarse, tanto por parte do Concello como da Xunta. Abonda repasar a programación de Castrelos para comprobar a raquítica presenza da música galega, coa excepción das Tanxugueiras, en xira pola península, e de Luar na lubre, formando parte do Festival Folclórico Internacional de Coruxo. Oferta local insuficiente, aínda que en menor medida, nos carteis auspiciados pola Xunta, centrados só no pop, rock e indie. Como fariña doutra muiñada foi a xestión das entradas de Muse e os inxustificados privilexios outorgados aos abonados do Celta.

Carlos Núñez, probablemente o músico vigués máis coñecido no mundo, denunciaba estes días a tan reducida oferta de música galega no Auditorio de Castrelos, onde non foi convidado a actuar dende aquel apoteótico concerto de 2004, onde contou coa presenza de varios músicos internacionais. Como semella incrible que a despedida dos escenarios de Siniestro total, o grupo vigués de rock máis importante das últimas catro décadas, non se puidese facer no anfiteatro de Castrelos, diante do seu público primeiro.

A música galega e os músicos vigueses en todas as súas expresións, dende a coral á clásica, dende o folk ao jazz, dende rock a todas as tendencias da música popular actual deben estar presentes en Castrelos de forma habitual, dialogando cos artistas internacionais alí convidados. Cómpre mudar a ollada das programacións musicais financiadas en boa medida con cartos públicos e dirixidas xeralmente polas preferencias e intereses do mainstream madrileño. O espectáculo de Tanxugueiras amosa que é posible recuperar a autoestima e o orgullo polo propio, estratexia que comprobamos conta co apoio do público.

Viana, o Schindler galego

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á figura do deputado republicano Alejandro Viana Esperón:

A lista de Schindler (1993), o filme de Steven Spielberg, baseado na novela de Thomas Keneally A arca de Schindler, que representa a vida no gueto xudeu de Cracovia e a brutalidade do holocausto nazi, serviu tamén para desvelar a figura heroica de Oskar Schindler, o empresario alemán, espía e membro do partido nazi, capaz de rebelarse e salvar a vida de máis dun milleiro de xudeus polacos do campo de exterminio de Plaszow, contratándoos na súa fábrica de Cracovia. Unha iniciativa salvadora, recoñecida en 1960 polo goberno de Israel coa distinción de «Xusto entre as nacións», e máis tarde por Alemaña, como modelo de decencia e dignidade na defensa da vida dos seres humanos.
A publicación de Alejandro Viana. Un galego á fronte do rescate dos refuxiados republicanos (Belagua, 2021), biografía preparada polo avogado e politicólogo pontareano Roberto Mera Covas e galardoada co premio Losada Diéguez ao mellor libro de investigación e ensaio do ano, recupera do esquecemento a figura do deputado Alejandro Viana Esperón, a quen ben se lle podería alcumar como «o Schindler galego». Un relato emocionante e moi detallado que remata coa ocultación imposta dende hai case oito décadas sobre o periplo vital e o papel decisivo de Alejandro Viana, responsable de varias organizacións humanitarias, director do Servicio de Evacuación de Refugiados Españoles (SERE) entre 1940 e 1941, desde as que organizou expedicións marítimas colectivas de republicanos que naquela Europa ocupada polos nazis pretendían chegar a América para salvar as súas vidas.
Nacido en Ponteareas en 1877, con apenas catorce anos trasladouse a Vigo para traballar como dependente de comercio e formarse na tenza de libros de contabilidade no Centro de Instrución Mercantil. Fundador en 1901 da Asociación de Dependentes de Comercio de Vigo, iniciaría a súa actividade como industrial exportador de ovos e despois no sector da conserva, actuando como representante dos exportadores do porto de Vigo e participando en 1920 como accionista destacado de Tranvías Eléctricos de Vigo, empresa da que chegaría a ser presidente de 1935 a 1936. Directivo do Partido Republicano Vigués (1914), cofundador da Liga de Defensores de Vigo e do Ateneo de Vigo (1923), presidente do Círculo Mercantil, conselleiro delegado do xornal El Pueblo Gallego (1924), promotor do Estadio de Balaídos, foi designado concelleiro da corporación presidida polo alcalde Gregorio Espino, na que se responsabilizou do departamento de Facenda e na que ocuparía en 1926 a Alcaldía en funcións durante uns meses. Unha intensa actividade política e empresarial que continuaría na Segunda República como responsable en Vigo de Izquierda Republicana, o partido de Manuel Azaña. Nas eleccións de febreiro de 1936 foi elixido deputado a Cortes formando parte da candidatura da Fronte Popular, sendo o candidato máis votado en Vigo e participando entre o 15 e o 17 de xullo de 1936 na comisión de deputados e alcaldes que entregaron o Estatuto de Autonomía de Galicia ao presidente da República.
Roberto Mera rescata no seu libro o compromiso de Alejandro Viana durante os anos da Guerra e do Exilio, fose como directivo das Milicias Galegas en Madrid e da Sociedade Galega Antifascista, ou como membro das Cortes reunidas en Valencia (1937), Montserrat (1938) e a derradeira en Figueres (1939), formando parte xunto ao tamén galego Osorio Tafall do grupo de apoio a Juan Negrín como presidente do Goberno. Será co inicio da vaga de refuxiados, tras a caída de Catalunya, nas praias de Saint Cyprien e Argelès-sur-Mer, cando Viana inicie dende París a súa actividade salvadora como xefe da Sección de Emigración do SERE, na que se ocupará de xestionar e organizar as expedicións de refuxiados cara aos países de acollida. Será Viana quen se encargue durante a primavera e o verán de 1939 de organizar o frete das expedicións dos «barcos da liberdade», o Sinaia, Ipanema e Méxique, que supuxeron a evacuación de 8.000 republicanos a México. Será tamén o responsable xunto ao poeta e diplomático Pablo Neruda da expedición do Winnipeg a Chile, a maior destas características que atravesou o Atlántico. Como será Viana o delegado oficial en París das Sociedades Hispanas Confederadas de Nova York que organizará outras saídas.
É incomprensible que tan brillante traxectoria humana, empresarial e política, como a dun hábil e paciente activismo diplomático, que salvou até 17.000 persoas, na que non falta sequera a odisea para chegar a México en 1941 e para tras once anos de separación forzosa reunirse no país azteca coa súa muller a viguesa Josefina Dotras Fábregas, non fose aínda recoñecida como merece polo concello e institucións viguesas. Parabéns a Roberto Mera por tan excelente traballo que rescata para a nosa historia a proeza da figura extraordinaria de Alejandro Viana, o «Schindler galego».

O galego tamén é para o verán

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a comentar un texto galegófobo do PP de Baiona:

Para Manuel e Martiño, novos baioneses que falarán galego

Esta semana soubemos que para o Partido Popular de Baiona o galego non é lingua para o verán. Nunha nota publicada en redes sociais, ao fío dun acto celebrado o serán do 13 de xullo, incluído na programación Baiverán 2022 da Concellaría de Cultura, os populares lamentan «la falta de respeto que la concelleira [sic] de Cultura tuvo ayer con el público que asistió al monólogo del humorista Quico Cadaval en la plaza del Concello [sic] al decidir que se hiciese en gallego y no en castellano para permitir que los asistentes, una gran mayoría residentes de segunda vivienda en nuestra localidad procedentes de diferentes puntos de España, pudiesen entenderlos y no se sintiesen discriminados». Texto no que entenden «que si se pueda optar por nuestro dialecto [sic] en otra época del año, no es de recibo que se haga en pleno verano, la época de mayor afluencia turística»; e no que rematan apelando ao carácter “acogedor” [sic] da vila da Arribada e á utilización do castelán como cortesía cos visitantes, así como recoñecendo ter recibido queixas trasladadas por asistentes ao monólogo pola lingua utilizada.

Un texto político que aventuramos pasará á historia externa do galego por reunir en apenas un cento de palabras as mentiras e os prexuízos actuais máis grosos sobre a nosa lingua milenaria. Máis alá do desatino (sinónimo no vocabulario galego de “burrada”) e do atrevemento sen referencias académicas ningunhas de clasificar o uso das linguas pola estación do ano, outra forma de diglosia na que o galego continúa sendo a lingua inferior, o conto do grupo popular baionés (como ben advirte para estes casos o mestre Castelao) é ben triste xa que nega de raíz a existencia da propia lingua galega, á que se refire como “nuestro dialecto”, terminoloxía do máis reseso franquismo, anterior á Constitución, ao Estatuto de Autonomía de Galicia e á Lei de Normalización Lingüística que dende hai máis de catro décadas regula a nosa convivencia e a utilización das linguas cooficiais no espazo público. Un texto galegofóbico que en aras desoutro prexuízo de evitar que os nosos visitantes españois poidan sentirse molestos escoitando un monólogo en galego dun actor galego ou simplemente lendo na rúa un carteliño onde se anuncia, máis aínda se posúen unha segunda vivenda en Galicia (condición de propiedade que para os populares semella outorgarlles “dereito de veto lingüístico”), apela a que “por cortesía” durante o verán prescindamos do uso do galego e sexamos, dialogando co verso rosaliano, estranxeiros na nosa patria.

Este disparatado texto dos populares baioneses, que ben debería sequera ser comentado polos responsables galegos do PP, podería formar parte d’ O libro negro da lingua galega. Quiñentos anos de represión e silenciamento (Xerais 2022), monumental obra recente na que o profesor Carlos Callón escolma en oitocentas páxinas documentos de proscrición, limitación, desprezo e ataque ao galego. Textos que documentan unha fobia poliédrica persistente, a galegofobia, o odio á lingua de Galicia, presente ao longo da historia en diversas formas, dende prohibicións polo seu uso privado e público, queimas de libros, castigos físicos, sancións administrativas ou multas  até os actuais prexuízos lingüísticos que obrigan a esa eterna ollada subordinada sobre o galego e sobre a propia Galicia como suxeito político. Neses poderosos anteollos que deforman a ollada sobre a nosa realidade lingüística, até facela irrecoñecible por mentirana e deformada, como sucede co estrafalario texto dos populares baioneses, identificamos a cerna do agravio lingüística actual, que coincide (e non parece fortuíto) cun retroceso do emprego do galego no espazo público até niveis preconstitucionais por parte dalgúns responsables políticos.

No entanto, do conto triste de Baiona paga a pena recoller o fío tan valioso da cortesía lingüística, un camiño de respecto e empatía de dúas direccións, que compromete tamén ás persoas que nos visitan e ás que decidiron compartir as súas vidas aquí durante a tempada nas súas segundas residencias. Deámoslle a volta ao carpín do abandono e da desidia e recoñezamos que o verán é un tempo de privilexio para gozar co galego, tamén, nos areais, cantís, prazas e terrazas de Baiona nas que un entorno acolledor de respecto e curiosidade as veraneantes poidan recoñecer a existencia da lingua galega e o se uso en espazos privados e públicos. Como o verán é tempo para que todas, tamén as visitantes, poidamos gozar da diversidade e da calidade das manifestacións culturais en lingua galega, sexa na música, no teatro, no audiovisual ou na creación literaria onde hai moito e bo para escoller. O galego é lingua milenaria de acollida, que abraza e agarima as persoas que con curiosidade e respecto se achegan a ela.

Vigo e o ano para don Paco

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a escolla de Francisco Fernández del Riego como figura do 17 de maio de 2023:

Non foi sorpresa ningunha que a Academia escollese a Francisco Fernández del Riego como figura homenaxeada no vindeiro día das letras galegas (2023), coincidindo cos cento e dez anos do seu nacemento en Vilanova de Lourenzá (1913) e coa sexaxésima celebración do 17 de maio, efeméride creada polo polígrafo galeguista, coincidindo co centenario da publicación no obradoiro da rúa Real de Compañel de Cantares gallegos (1863) de Rosalía de Castro, o primeiro libro universal contemporáneo que se producira en Galicia. Un ano dedicado a don Paco, figura referencial do galeguismo progresista do século XX, afouto resistente interior ao franquismo durante catro décadas, teimoso editor e motor de Galaxia, editorial da que foi ideador xunto a Xaime Isla, lector letraferido, escritor todoterreo, obreiro das letras galegas, activista e divulgador cultural en centos de páxinas en galego, primeiro no suplemento dos sábados de La Noche, despois en Faro de Vigo e La Voz de Galicia. Todo un ano para afondar na biografía e na ampla obra cultural dun home de temperamento optimista, tolerante, dialogante, pacífico até o lirismo, que dedicou canto menos oitenta primaveras a que o soño dunha nación galega dona de seu se proxectase no futuro, un seu máis íntimo degoiro.

Un ano del Riego no que Vigo deberá ter o principal protagonismo e responsabilidade. «Vigo é a miña vila», confesoulle a Perfecto Conde, no seu libro de conversas (Xerais 2018), texto memorialístico clarificador, un diálogo auténtico e espontáneo que constitúe hoxe un testamento cultural e político aos seus 95 anos. «Vin para Vigo en 1939 e xa levo aquí 70 anos. Identifiqueime con Vigo, cos seus problemas, co xeito de ser da súa xente e o único que me afasta algo de Vigo é o seu pé coxo da cultura, Vigo é unha grande explosión industrial e comercial, pero ten un déficit de cultura indubidable». Unha sincera declaración de lealdade á cidade á que confesa chegou cunha maleta chea de libros e incertezas para incorporarse como pasante do despacho de Paz Andrade da rúa Policarpo Sanz. Un Vigo de días difíciles nos que del Riego obtivo os seus primeiros ingresos como redactor dunha revista de reloxaría e máis tarde de Imán, de deportes e cine, antes que empezara a dar clases no colexio Mezquita de García Barbón, despois tamén no Labor, e fundara a Academia Sigma da praza da Constitución. Unha cidade da que don Paco se sentía orgulloso, «Vin como Vigo se foi facendo», e da que acreditaba no seu futuro como Barcelona do Atlántico: «a posición estratéxica da cidade e os medios cos que conta poden posibilitar que o día de mañá Vigo adquira unha dimensión moito máis importante da que agora ten».

Foi tamén en Vigo onde don Paco consagrou a súa vida á editorial Galaxia, á revista Grial, que dirixiu até o seu número cen, ás páxinas de «Arte e literatura» de Faro de Vigo (1961), onde asinaba como Salvador de Lorenzana, e máis tarde na páxina de «Letras», tamén no decano, xa en lingua galega. Como foi tamén en Vigo onde dirixiu a biblioteca Penzol, o maior fondo documental galego e sobre Galicia existente no mundo. Del Riego foi o motor de todos eses proxectos galeguistas: «Os demais eran máis reflexivos ca min», confesoulle tamén a Perfecto Conde, «eu era un lanzado, e cando tiña que sacar adiante unha cousa, tiraba dela como fose». En Galaxia, onde foi dende secretario a director xerente, don Paco alentaba teimoso a autores, como fixo con Cunqueiro, amigo dende a infancia, para que rematase Merlín e familia, mais tamén pasaba os textos a máquina, correxía galeradas, unificaba o idioma (a don Paco debéselle a supresión dos apóstrofos para facilitar a lectura) e facía os paquetes de novidades que logo enviaba á reducida rede de librarías que vendían libro galego.

Del Riego e Vigo arraigaron a súa relación cando coa alcaldía de Manuel Soto o concello de Vigo acolleu os fondos da Biblioteca Penzol no que foi a antiga casa do concello, transformada en Casa Galega da Cultura. Proxecto ampliado polo goberno municipal de coalición de socialistas e nacionalistas presidido por Carlos G. Príncipe, que a dotou das instalacións actuais e de persoal para o seu funcionamento. Arraigo intensificado en 1995 cando don Paco doou á cidade de Vigo os 30.000 volumes da súa biblioteca persoal, o seu grande arquivo documental e de correspondencia, así como unha ampla pinacoteca, que hoxe ocupan dous andares do edificio da Porta do Sol coa praza da Princesa. Un valioso legado que amosa o vínculo de don Paco con Vigo como a súa cidade amada, unha querenza que compromete tanto ao concello de Vigo, a Fundación Penzol, como a Academia Galega a modernizalo con motivo do 2023, ano del Riego. Tempo haberá de entrar en detalles sobre unha celebración que aventuramos contará en Vigo con ampla simpatía popular.

Baixas emisións

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a reclamar unha política de baixas emisións para Vigo:

Dous espazos naturais de encontro e convivencia dentro da cidade de Vigo emiten estes días o seu mayday, ameazados de desaparición. Refírome ao Parque García Picher, no corazón industrial da beiramar, situado entre as factorías de Barreras e a de conservas Albo, onde hai un século estivo instalado o campo de fútbol de Coia, espazo de privilexio que o concello anuncia converter noutro macroparque infantil de cemento e caucho, o que polas infografías difundidas polos medios dixitais suporá inevitablemente a desaparición completa do arborado e da herba e a súa posibilidade de utilización interxeracional, dende as crianzas ás persoas maiores. Refírome, en segundo lugar, aos xardíns das Avenidas, arranxados hai arredor de trinta anos na actuación Abrir Vigo ao Mar, onde se anuncia a construción dun aparcadoiro soterrado, xustificado como ampliación daqueloutro do Náutico, o fracasado «Robotizado», nunha actuación urbanística no moi sensible perfil da beiramar viguesa avalada polo concello, Autoridade Portuaria e Consorcio da Zona Franca.

Actuacións ambas as dúas en zonas verdes consolidadas que destruirán, no caso da primeira, unha paisaxe viguesa moi singular, onde dende apenas dúas décadas se funde de forma case única en Vigo o arboredo coas guindastres e os cascos de ferro nas gradas dos estaleiros, e no caso da segunda, os xardíns urbanos de Montero Ríos, que dialogan coa frescura centenaria da Alameda, en pleno ensanche ideado por García Olloqui, coa pretensión de meter aínda máis coches nunha zona xa moi saturada que dende o Berbés, pasando pola Laxe e a praza da Estrela, até ao Areal, conta cunha decena de estacionamentos soterrados. Cabe preguntarse se con intervencións no tecido urbano como estas dúas se contribúe de forma eficaz a que Vigo conte a partir do 31 de decembro de 2023 dunha Zona de Baixas Emisións (ZBE), a que está obrigada pola Lei 7/2021 de Cambio Climático e Transición Enerxética como cidade con máis de 50.000 habitantes, para reducir a contaminación no entorno urbano?

Transformación innecesaria do Parque García Picher explicable só pola grandilocuencia que o goberno municipal imprime a cada unha das súas actuacións dirixidas á infancia, coma se a súa obriga fose a de ofrecer parques de atraccións con estruturas de proporcións enormes e deseño extravagante, o que de facto supón consolidar parques cada vez máis desnaturalizados que privan ás criaturas do escaso contacto que na cidade poden ter coa natureza. Tras corenta anos observando o xogo infantil acredito con maior convicción que os elementos naturais, a auga e a terra, a area e a herba, son o mellor parque de atraccións e a primeira aula de aprendizaxe para os nenos e nenas de todas as idades; elementos naturais que facilitan ás crianzas a conquista da autonomía, a exploración dos perigos, o desenvolvemento psicomotor, as habilidades sociais e a cooperación entre iguais ou a exploración da creatividade. Seguindo as tendencias que hoxe se impoñen en Europa máis que grandes estruturas de esvaradoiros e chans de caucho requentado concibidas para un xogo guiado, o que se bota en falta nos parques infantís vigueses son árbores para gabear, máis randeeiras e xiradeiras, máis fontes e areeiros, limpos e ben conservados, como máis espazos de calma, sombra e frescura para os picariños e bancos para os avós e avoas ou nais e pais que os acompañan.

Como a todas luces é innecesario outro estacionamento soterrado nas Avenidas que como o resto dos existentes nun traxecto lonxitudinal de dous quilómetros contribuirá paradoxalmente a atraer máis tráfico sobre o centro e, polo tanto, máis emisións contaminantes. Compensa desfacerse do arborado arraizado nos xardíns de Montero Ríos, que por experiencia en intervencións anteriores semellantes sabemos será apenas substituído por arbustos chantados en macetas? Compensa semellante previsible desfeita dun espazo público naturalizado para dotar de máis prazas de estacionamento aos usuarios dos atraques  de embarcacións deportivas dunha concesión privada? Compensa estoutro paso atrás na difícil tarefa de facer un Vigo máis biodiverso e comprometido coa redución das emisións?

Neste contexto de transición ecolóxica convén lembrar que establecer unha Zona de Baixas Emisións obrigará en Vigo, como no resto das cidades, a aplicar restricións de acceso, circulación e estacionamento. Como tampouco está de máis recordar que conservar os espazos verdes existentes constitúe un requisito para preservar a biodiversidade urbana. No camiño de facer un Vigo máis verde e menos contaminante, un Vigo máis amigable para crianzas e maiores non semella a estratexia máis axeitada construír máis aparcadoiros no centro ou desfacerse de espazos naturais interxeracionais.

Arquitecto Pacewicz

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición de rúa sobre o arquitecto Pacewicz:

Unha mostra dunha ducia de paneis de cartón pluma lembra diante do Marco o legado vigués do arquitecto francés de orixe polaca Michel Pacewicz. Con motivo do centenario do seu pasamento na nosa cidade, o 2 de febreiro de 1921, a delegación viguesa do Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia e o Concello de Vigo organizaron esta exposición, comisariada por Nacho Hortas e inaugurada a comezos de ano no centro Vialia, coa intención de facer visible a pegada decisiva dun arquitecto responsable dunha parte moi significativa do deseño pétreo do ensanche burgués, transformando a comezos do século XX fóra do perímetro da muralla unha cidade portuaria de apenas 23.000 habitantes nunha boiante cidade industrial e cosmopolita que pretendía contar coas infraestruturas e comodidades dunha capital europea.

Responsable dun catálogo de máis de vinte proxectos, desenvoltos en Vigo entre 1897 e 1918, asinados todos por outros arquitectos, na súa maior parte polo mestre de obras catalán Dimas Vallcorba, xa que non lle foi recoñecida a súa titulación francesa como membro da Sociedade Central de Arquitectos de París, Pacewicz decidiu instalarse en Vigo en 1904 coa súa dona Anne Marie Traber e desenvolver aquí o derradeiro treito dunha vida profesional, que até entón fixera en París. E abofé que esas dúas décadas de traballo deixaron algúns dos edificios máis relevantes do Vigo do século XX.

Un legado arquitectónico rescatado do esquecemento e investigado de forma titánica por José A. Martín Curty, autor de Pacewicz, arquitecto vigués 2020 (Instituto de Estudios Vigueses, 2021), obra referencial na que amplía e actualiza a monografía que editara en 1992 (COAG). Debemos á formidable esculca de Curty nos arquivos franceses e vigueses o coñecemento do fío que coseu de por vida a Pacewicz con Vigo. E non foi outro que o tirado pola figura de Benito Sanjurjo (1856-1916), que marchara a París en 1872 a estudar arquitectura e probablemente coincidira con Pacewicz no estudio de Paul Abadie onde o franco-polaco se formaba. Da amizade con Sanjurjo debeu nacer tamén o contacto co primeiro cliente vigués, Manuel Bárcena Franco, Conde de Torrecedeira, na visita que fixera con outros industriais vigueses á Exposición Universal de París de 1889, centenario da Revolución Francesa, marcado pola inauguración da Torre Eiffel.

Dese nobelo tirou Curty para documentar os primeiros proxectos de Pacewicz na comarca de Vigo, na ampliación e axardinamento do pazo do Conde de Torrecedeira na parroquia redondelá de Cedeira, datados entre 1888 e 1890. Como documentou nas páxinas de Faro de Vigo a primeira visita de Pacewicz a Vigo, instalado durante dez días de setembro de 1897 no Hotel Europa da rúa do Príncipe, no recanto coa do Circo (hoxe Eduardo Iglesias), nos que debeu abordar o estado dos seus primeiros proxectos vigueses: a casa para Joaquín Acuña Soaje, o edificio Bárcena («Hotel Moderno») e a Escola de Artes Oficios encargada por García Barbón. Tres edificios claves, cos que nos anos de entre séculos inicia unha gran actividade construtiva que o levará en 1904 a fixar a súa residencia coa súa dona na cuarto andar da Casa Bárcena e a instalar en Vigo o seu primeiro estudio en Urzaiz 37 na axencia de proxectos do seu amigo Benito Sanjurjo.

Nos paneis desta mostra de rúa, ten particular relevancia a presentación das fachadas emblemáticas de Pacewicz, características do seu eclecticismo internacional de influencia francesa, como a da casa para Paulino Yáñez (1900) da praza de Compostela, un dos edificios vigueses máis notables e fermosos, nos que destacan o seu elegante traxe de granito e a galería de madeira do seu chafrán neogótico. Como chaman moito a atención a planimetría das vivendas de renda da problemática promoción de Benito Sanjurjo na rúa Urzáiz (11-23), nas que rescataba as solucións parisinas para as vivendas de alugueiro. Como atrae a casa de campo de carácter neomedievalista deseñada para Rosendo Silva (1900) na estrada de saída a Baiona, hoxe rúa López Mora, rodeada dunha cúpula vexetal extraordinaria marcada por dúas araucarias centenarias que resisten como símbolo da cidade xardín que Vigo tamén quixo acubillar.

Completan a mostra a lembranza dos cines desaparecidos, o Royalty de Velázquez Moreno, o primeiro cinematógrafo de Vigo, e o Odeón de Urzáiz, así como da súa arquitectura funeraria de Pereiro, onde foron depositados os seus restos até que en 1926 pasaron ao osario xeral, sen que ninguén os reclamase. Un remate humilde en orfandade para quen tanto fixo por engrandecer Vigo como unha cidade europea. Triste paradoxo semellante ao que vivimos coa colocación dun escenario fixo para pequenas actuacións na Porta Sol diante do Moderno, o edificio máis emblemático do arquitecto vigués Pacewicz.

Todo chega desde o mar

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a Todo chega desde o mar (Medulia 2022), a primeira novela de Santiago Ferragut:

Unha das técnicas da concellaría de Cultura designada como membro do Padroado de Historia prepara unha serie de artigos sobre os principais episodios da historia de Vigo para ser publicados no xornal centenario. Concibida como a procura da cerna da cidade, a esculca levará á historiadora a afondar nos naufraxios ocorridos no interior da ría de Vigo durante o século XX e logo a centrarse nos acontecementos dos últimos anos da ditadura, con especial atención sobre aquela folga de setembro do setenta e dous, na que dez mil obreiros paralizaron Vigo durante case un mes con argumentos políticos, máis alá dos estritamente laborais, acontecemento que as persoas entrevistadas citaban con saudade mais en cuxos detalles ninguén quería entrar. Así arrinca a trama de Todo chega desde o mar (Medulia 2022), a primeira narración de Santiago Ferragud, unha engaiolante pescuda na memoria viguesa, unha achega novidosa dende a novela histórica ao catálogo cada día máis amplo e diverso do Vigo literario.

Ferragud, a quen coñeciamos como músico e compositor, cantor de poemas, integrante de Xardín Desordenado, reconstrúe nestas páxinas documentada co rigor e o detalle do historiador e escritas co alento do narrador natural, os episodios esenciais da historia dunha cidade ocupada sempre no seu difícil e convulso presente, mais que ten conciencia que o seu pasado a compromete. Aquí están dende a presenza da pequena vila de pescadores atacada por Pedro Madruga no século XV, durante o reinado dos Reis Católicos, pasando pola incursión de Drake un século despois e a batalla naval de Rande de 1703, até o pulo acadado pola frota corsaria viguesa dos Marcó del Pont de fins do século XVIII e a expulsión heroica dos franceses, que permitiu ascender a Vigo de vila a cidade (1810), mito fundacional do Vigo contemporáneo. Mais non esquece o autor a memoria recente recuperando acontecementos que até agora permanecían case inéditos, como  os últimos fusilamentos franquistas de setembro de 1975, entre eles o do vigués Xosé Humberto Baena, a do primeiro atentado do GRAPO e a traxectoria dalgúns membros deste grupo armado ao longo de vinte e cinco anos até o asalto ao furgón blindado da estrada provincial.

Episodios que permiten entender as orixes dunha cidade á que todo chega desde o mar: as ideoloxías e as lendas, os animais exóticos e as invencións mecánicas, mais tamén as crebas e restos de naufraxios que alguén, nalgún afastado lugar, deixou de amar. Episodios transformados en mitos que agora nos seducen e agrupan aos vigueses, que nos explican como un porto refuxio, unha fronteira de tráfico incesante, entre o infortunio e a quimera. Episodios que desvelan, ademais, testemuños que sobrevivirán á negación e ao esquecemento, algúns estremecedores como os do sendeiro das bágoas do 36 cos que se vai pechando a novela. Velaí o retrato do xeneroso alcalde Martínez Garrido, fusilado en Pereiró, coma o primeiro, Heraclio Botana, ambos os dous socialistas. Velaí a crónica do inferno da illa de San Simón, convertida en lazareto polo visionario e optimista Nicolás Taboada Leal. Velaí a narración do sucedido dentro do bou Eva ou o asasinato da Calesa que voceaba os vespertinos na Porta do Sol, onde o 20 de xullo caeu abatida por unha baioneta a primeira vítima viguesa do alzamento.

Cos vimbios dunha memoria fértil e dun amplo coñecemento histórico, coa forza e credibilidade dunha voz recoñecible e unha modulación poética sutil no urdime dunha prosa coidada, o autor ofrece unha excelente novela histórica na que retrata un Vigo de salitre e aceiro construído sobre o anfiteatro da ría coa ollada sempre enxergando o horizonte das Cíes e coa súa cidadanía pendente de todo o que chega desde o mar. Esta é a novela dun Vigo orgulloso do seu pasado obreiro, portuario e fabril –velaquí a importancia da conmemoración do cincuenta aniversario do setembro de 1972, epopea viguesa homenaxeada nestas páxinas–. Con todo, e a pesar das actuais manobras de ilusionismo ao que está sometido, a de Ferragud é a novela dun Vigo que non se distrae nun tempo de hibridación e mudanza nas incertezas do seu atarefado presente de porto atlántico, produtor e distribuidor de automóbiles e embarcacións, que continúa escrutando o seu futuro nos camiños do mar, dos que falaba con fachenda Valentín Paz Andrade. O autor, como a súa incansable narradora, sabe que as cidades non existen se non son relatadas. Todo chega desde o mar é o relato dese Vigo inmorredoiro da memoria, desa teimosa abella da ribeira que permanece sempre aparentemente durmida, volcán de dinamismos e contradicións, célula que contén todas as Galicias posibles no que teimosamente acreditamos o mellor porvir para os netos dos nosos netos. Recomendo vivamente a lectura e parabenizo polo logro ao seu autor.