Por un Celta de Primeira

Tras décadas como seareiro de Río non lembro un Celta máis mediocre (frouxo, vulgar ou malo son sinónimos dese adxectivo) na lameira e peor dirixido na banda que o deste Centenario. Non recordo un Celta menos celta que este incapaz de superar o exame decisivo fronte ao Cádiz, un rival directo que se amosou máis consistente e comprometido, a pesar de competir en inferioridade durante máis dunha hora, tras un cartón vermello (a todas luces) inxusto a Víctor Chust. Unha adealla arbitral que un tristísimo Celta feble e desorientado non soubo xestionar ao seu favor, noutro partido decepcionante para unha bancada (máis de 17.000 celtistas) que asiste avergonzada ao espectáculo da impotencia protagonizada polo seu equipo incapaz de propoñer no terreo con certa coherencia algo que se poida considerar como fútbol. Outra desfeita que consolida unha xornada máis ao Celta nos postos de descenso cunha puntuación que mete medo, nove puntos de corenta e cinco posibles (o 20 %), o que, se non se produce decontado un milagre disruptivo, significa perda de categoría. Cifras máis pobres aínda na catedral do Fragoso, onde os de Benítez colleitaron apenas catro puntos de vinte e catro (16,6 %) e recibiron máis tantos que os catro que marcaron, sen ofrecer aínda unha vitoria a unha afección que non desiste e apenas comezou no frío serán do luns a asubiar timidamente ao señor adestrador, rachando ese silencio mesto de Balaídos co que o celtismo adoita expresar o seu desgusto.

O relato do partido resúmese no paradoxo de como se produce un empate a un gol entre un equipo que realiza vinte e seis remates a porta e outro en inferioridade numérica que marca na única oportunidade coa que conta. Un argumento moi semellante a de igualadas celestes anteriores, coa excepción que fronte aos gaditanos estiveron aínda máis espesos, no enésimo ensaio de medular, desta volta deixando a dirección do equipo a dupla Tapia Luca de la Torre, colocando ao imprevisible Mingueza de volante, por momentos alternándose na media punta con Aspas. Solucións que non resultaron atinadas, a pesar do compromiso do internacional peruano, o único dos celestes que gañou duelos os cadistas, mais incapaz de facer circular o balón coa cadencia precisa en cada momento. Unha carencia de construción que mitigou en certa medida Hugo Sotelo, cando saíu avanzada a segunda parte, amosando que o enorme furado que no cadro produciron nas últimas tempadas as saídas de condutores de xogo como Brais, Denís e Gabri Veiga é unha das causas da desfeita actual. Como tamén se repetiron o luns os erros de remate de Xurxo Larsen que para marcar precisa desbotar antes moitos goles feitos, así como o deambular desesperado e acelerado de Iago Aspas por todas as posicións ofensivas, a quen o sufrimento na lameira non o axuda a ver porta. Como tampouco o fixeron os erros do central Starfelt, que xogou tocado, o que amosa a falta de confianza do adestrador en Carlos Domínguez, como en xeral, no que pode considerarse a segunda formación.

No entanto, o máis lamentable do partido co Cádiz foi a caprichosa dirección dende o banco de Rafa Benítez, que se permitiu co marcador igualado a chulería de sacar ao dianteiro Douvikas no tempo engadido, un xesto de poderío de quen se cre intocable, suceda o que suceda, e para quen declarou na previa que o decisivo partido co Cádiz non supoñía unha final. Como desacertados foron as súas constantes mudanzas do debuxo táctico, que chegaron a confundir aos propios xogadores. Un adestrador blindado nun contrato millonario, que despois de xa moitos meses en Vigo aínda non entendeu o significado da camiseta celeste nin o carácter do celtismo nin o valor da súa canteira. Con todo, sabemos que o veterano adestrador madrileño non é o único responsable da profunda crise do mediocre cadro actual de xogadores, que o director deportivo (virtual) Luis Campos devaluou en apenas dúas tempadas.

Estando así de difíciles as cousas e ás portas da apertura do mercado de inverno, a nova directiva de Marián Mouriño non pode poñer unha venda nos ollos e debe decidir se prefire deixar que todo corra como até agora, o que levaría ao Celta a Segunda, ou intentar evitar o descenso introducindo medidas disruptivas que reseteasen a situación, o que obrigaría a fichar con ambición, a cesar a Benítez, a apostar por un adestrador celtista (Berizzo, Giráldez…) e a medio prazo a prescindir de Campos. Un dilema que sabemos non é doado abordar, xa que as dúas opcións son moi gravosas para o balance da Sociedade Anónima Deportiva. No Centenario, o celtismo merece que o Celta continúe sendo de Primeira.

Publicado en Faro de Vigo: 06/12/2023

Vigo porto cosmopolita

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a publicación de Vigo puerta del mundo (Faro de Vigo 2023)  libro póstumo de  Ceferino de Blas:

Non sabía o meu admirado Ceferino de Blas que pecharía a súa obra sobre a historia viguesa cun libro sobre o porto que titularía Vigo, puerta del mundo, do mesmo xeito que aparecía na cabeceira da sección de información marítima que Faro de Vigo publicaba na súa derradeira páxina dende 1949. Coincidencia de título do seu libro (infelizmente) póstumo e o da sección portuaria daquel Faro dirixido por Francisco Leal Insua que –ademais de compartir un sintagma afortunado entre dous directores que mudaron o rumbo do xornal en momentos decisivos– amosa a permanente atención do actual decano sobre todo o que sucede no porto e na ribeira, celme da propia cidade, tanto polas súas actividades (marítimas, pesqueiras, comerciais…) como pola súa achega á conformación da identidade de Vigo como urbe cosmopolita e moderna, inicio dos camiños do mar cara os portos do norte de Europa e os do continente americano. Unha relevancia estratéxica portuaria viguesa, un indiscutible referente do tránsito marítimo internacional, enlace perfecto para comunicar dous continentes, como se poñía de manifesto en 1817 nun documento excepcional, que se pode ver na exposición «Vigo no tempo», a «Carta esférica do globo terráqueo na que se trazan as derrotas desde a ría e porto de Vigo cos principais portos das posesións españolas de ultramar».

En Vigo, puerta del mundo (Faro de Vigo, 2023) Ceferino de Blas ordena cronoloxicamente a historia atractiva dos viaxeiros en tránsito que visitaron Vigo entre 1875 (ano de despegue da cidade, no que comeza a construción do peirao do comercio e chega o tren ao porto) e 1965 (cando foron desaparecendo as liñas marítimas transoceánicas substituídas polas aéreas). Un relato prologado por visitas lendarias, como as do romano Xulio César ou Afonso IX (1201) ás illas Cíes, as tres de Sir Francis Drake que arrasou a cidade en 1589, a probable do explorador alemán Alejandro Humboldt (1799) ou a de George Borrow (1837), que despois de ruar pola cidade e subir ao Castro escribiu que a de Vigo «é a baía máis segura do mundo, na que caben máis de mil barcos, sen estorbarse». Visitas algunhas fascinantes, que deixaron pegada na historia da cidade, como as dúas do novelista Jules Verne, a da bailarina e espía Mata Hari (1916), as dos científicos Albert Einstein (1925) e Giulielmo Marconi (1928). Estancias, outras, menos coñecidas, como a do escritor e xornalista francés Gaston Leroux (1904), que chegou a Vigo para entrevistar ao científico e explorador sueco Otto Nordenskjold de regreso do Polo Sur no transatlántico Tijuca, que ademais lle permitiu coñecer o sucedido na baía nosa en 1702 e escribir dúas novelas sobre os tesouros de Rande A batalla invisible e O capitán Hix, ambas publicadas en 1917.

Ademais de contar estas visitas de varios centos de persoeiros, Ceferino de Blas ocúpase en Vigo, puerta del mundo, de abordar o relato de episodios relevante da historia portuaria viguesa, como a batalla de Rande (1702), as expedicións dos cazatesouros (dende 1720 a 1955), o regreso dos repatriados da guerra de Cuba (1898-99), os primeiros visitantes ingleses (1910) ou a primicia informativa viguesa do afundimento do Titanic (1911), entre outras. Con todo, para min a máis atraente destas historias para a cidade é a da liña marítima entre Vigo-Nova York inaugurada o 16 de xuño de 1920 polo magnífico vapor Mongolia da compañía American Line que recolleu a 900 pasaxeiros (a maior parte emigrantes) con destino a cidade norteamericana, travesía de oito días cun prezo en terceira clase de 565 pesetas. Servizos transatlánticos suprimidos, primeiro durante a Guerra Civil, despois durante a Guerra Mundial, que serían recuperados entre 1948 e 1949 para os portos de Sudamérica (Santos, Rio de Janeiro, Montevideo, Buenos Aires…), cos que durante dúas décadas se mantivo un importante fluxo migratorio.

Xaora, como fixera nun dos seus libros máis recentes, Cíes. Las islas de Vigo (Faro de Vigo 2020), de Blas non esquece o IIIº Congreso Internacional de Poesía, celebrado entre o 23 e o 28 de xullo de 1954, no que un cento de poetas, coordinados por José María Castroviejo, visitaron as Cíes. Unha travesía pola ría coa que pecha o seu libro máis narrativo, novidoso e de lectura máis engaiolante. Publicación que coincide coa homenaxe que os membros do Instituto de Estudios Vigueses (do que era membro activo) lle rendemos no número 28 de Glaucopis, correspondente a 2023, onde aparece por vez primeira recollida toda a súa bibliografía, dezasete libros individuais e outros tantos ensaios en publicacións colectivas. Bo sería que o concello de Vigo recoñecese anualmente o legado literario de quen foi o seu cronista oficial por medio da convocatoria anual dun premio Ceferino de Blas a traballos sobre a historia de Vigo.

 

Máquinas Refrey

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á empresa Refrey de máquinas de coser e a súa achega ao emprendemento industrial de Vigo:

A factoría romana de salgadura e garum (mollo) do século I, soterrada no soar da actual rúa Marqués de Valadares 39-41, cuxa actividade os arqueólogos estiman se mantivo até o século IV, é moi probablemente a fábrica viguesa máis antiga. Unha primeira luz industrial, marítima e pesqueira no Vigo romano que dende o Areal mantiña comercio marítimo con outros portos do Mediterráneo. Actividades recuperadas timidamente no porto da vila de Vigo, mais moi robustecidas tras o seu recoñecemento como cidade (1810) e a acumulación de capital da primeira burguesía de industriais e fomentadores, que transformaron radicalmente a trama urbana viguesa ao longo do século XIX. Un Vigo industrial onde Víctor Curbera en 1861 abriu a primeira fábrica de conservas herméticas da ría e onde dous anos despois Antonio Sanjurjo Badía fundou La Industriosa, taller de fundición no Areal, onde en 1868 montará a primeira máquina de vapor e en 1875 a primeira locomotora. Un Vigo xa netamente fabril que hai cen anos ocupaba a máis de cinco mil persoas, a maior parte mulleres, na industria conserveira e outras tantas nos dezaseis estaleiros da ría que comezaron a ensaiar cos seus guindastres a característica caligrafía da nosa liña do ceo.

Coa intención de indagar nesa trama industrial da identidade viguesa na exposición «Vigo no tempo» (VT) escollemos varias pezas senlleiras, dende un gran óleo de Manuel Moldes de máis de dous metros de largo (representación onírica do «Vigo traballa», 1986) e unha fermosa litografía sobre cristal de La Sociedad La Artística, pasando por un reloxo de fichar da conserveira Albo e un enorme lavabo de mans de 1926, utilizado polas empregadas da conserveira Massó, e unha fotografía da liña de fabricación do Citroën 2C AZU, até unha máquina de coser Refrey, modelo CL 317 (Ca. 1955), procedente da Escola Municipal de Artes e Oficios, peza que para nós representa quizais mellor ca ningunha outra tanto a diversidade do emprendemento industrial e fabril vigués como a achega decisiva das obreiras e costureiras viguesas durante varias décadas do século XX. Unha máquina de coser, conservada sobre mesa de madeira nobre, como tantas outras aínda existentes nas casas das nosas nais ou avoas, coas que elas nas décadas dos cincuenta, sesenta e setenta en horas interminables e moi avanzadas de costura tanto axudaron a sacar adiante as súas familias numerosas.

Ben se sabe en Vigo que Refrey foi unha industria moi singular, nacida en Bouzas a partir de Construcciones Navales P. Freire, o estaleiro fundado por Paulino Freire Piñeiro en 1895, coa intención de reparar e construír os pesqueiros da súa propia armadora, que hoxe felizmente continúa a súa actividade produtiva tras catro xeracións en mans da mesma e ampla familia. Foi Manuel Ramón Freire Gestoso, neto de Paulino, quen se ocupou de dirixir o proxecto bautizado como Refrey (o apelido Freire ao revés), tras obter en xuño de 1943 a patente para fabricar unha máquina de coser universal e en zig-zag con lanzadeira rotativa. Tras a exitosa presentación do prototipo na Exposición Industrial de Galicia (1944), catro anos despois comezaron a venderse as primeiras  Refrey fabricadas na planta de Bouzas por 200 obreiros, onde se fundían en ferro a carcasa de cada peza e se fabricaban e montaban todos os compoñentes mecánicos. Un lanzamento moi afortunado, dunhas máquinas de calidade e prezo accesible para uso doméstico, que contaba cunha importante rede comercial en toda España (que se chegou a ampliar a Chile e Venezuela), das que chegaron a venderse trinta mil nun mesmo ano, que competían coas marcas vascas, Alfa e Sigma. A finais dos cincuenta, Refrey comezou a fabricar máquinas industriais, obtendo un liderado indiscutible neste sector (unha cota de mercado do 60% nos anos 70), colaborando especialmente con empresas téxtiles como a redondelá Regojo, a produtora das icónicas camisas Dalí, onde se probaron moitas das súas innovacións técnicas.

No marco da profunda crise industrial dos oitenta, que afectou na área metropolitana de Vigo a case todos os sectores fabrís, dende o naval e a conserva ao da louza, mais tamén ao téxtil (non esquezamos que a factoría de Regojo pechou en 1987), a familia Freire decidiu en 1992 abandonar a actividade e vender o soar que ocupaba Refrey no centro de Bouzas. O proxecto foi continuado polos traballadores que constituídos en Sociedade Anónima Laboral en 1996 montaron en Mos Marcofrey, mágoa que dez anos despois se verían obrigados a pechar por falta de vendas. Unha historia a de Refrey con final amargo, sen a que non se podería entender nin o actual desenvolvemento da industria téxtil en Galicia nin a propia memoria emocional viguesa, onde estas máquinas de coser representan un tempo de precariedade e de resistencia feminina.

 

O Vigo primeiro

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a algunhas das pezas da exposición «Vigo no tempo»:

Nas visitas guiadas á exposición «Vigo no tempo» (VT) entre as fontes documentais varias pezas chaman moito a atención das visitantes: o primeiro documento onde aparece citado Vigo (1097), procedente do Arquivo Histórico Nacional de Madrid, Tombo I de Melón; o primeiro plano da vila de Vigo (1597), procedente do Arquivo Xeral de Simancas; e a concesión outorgada por Fernando VII do título de «cidade nobre, leal, fiel e valorosa» a favor de Vigo (1810), procedente do Arquivo Municipal de Vigo. Documentos orixinais nos que a veciñanza viguesa máis curiosa pode indagar no celme da súa identidade, tres pezas que funcionan como chaves explicativas doutros tantos momentos decisivos da súa historia. O de 1097, a constitución da vila e o despregue intenso da poboación na ría e no Val do Fragoso do século XI en diante, como amosa a extensa rede de igrexas románicas (presente no apartado do «Miradoiro»). O de cinco séculos despois,  a necesidade de amurallar a vila para defendela durante a Idade Moderna dos ataques que chegaban polo mar. E o de 1810, confirmado con outro posterior de 1819, ambos os dous asinados polo rei felón, o comezo da maioría de idade de Vigo como cidade e a súa consciencia colectiva de constituírse como tal.

O datado o 9 de agosto de 1097 trátase dun pequeno pergameo manuscrito en latín transcrito íntegro por José de Santiago Gómez na súa Historia de Vigo y su comarca (1896), e citado despois por Xosé María Álvarez Blázquez en A cidade e os días (1960), que constitúe o documento máis antigo que se coñece referido a Vigo. Trátase do testemuño da sentenza sobre o litixio mantido entre os veciños de Vigo e os de Canadelo respecto aos lindes de ambos os dous lugares, que eran o alto da Besada, o Carballo e a Mámoa, así como outros accidentes naturais e lugares de cultivo (o arroio, o cerro, o mar e os campos de herba…). Unha acta notarial na que aparecen os nomes dos que hoxe podemos considerar os primeiros vigueses, Afonso Vigoyz e Ramiro Oduariz e Cencoy, protagonistas deste litixio de marcos, e os primeiros veciños do barrio do Canadelo, Eñego Vermuiz, Petro Vermuiz e Ramiro Petriz. Nomes aos que engadir os das testemuñas, Petro Nebula, Petro Toeriquiz, Osevo Golester, entre outras, que foron, segundo a cédula, «pondo os seus pés ao longo da demarcación en litixio», asinada polo notario Joannes e os abades Morio e Nigro.

Ten tamén grande interese para a nosa cidade que sexa exposto por vez primeira en Vigo o «Plano esbozo de Vigo (1597)» atribuído a Leonardo Turriano, enxeñeiro militar italiano ao servizo de Filipe II, depositado no arquivo de Simancas, primeiro coñecido, sen escalas, mais con distancias indicadas. Amosa unha vila de Vigo pletórica, cuxa fasquía apenas variará en 250 anos, debuxada probablemente antes de ser arrasada por Drake, que segundo o arquitecto Xaime Garrido contaba con 650 casas e unha veciñanza aproximada de 4.500 habitantes. Tiña unha forma de «H» inclinada, cos brazos saíntes unha cara ao Berbés e outro cara ao Areal, onde se identifica o fondeadoiro. Distínguese o centro da vila, a actual praza da Constitución, e ao seu redor as prazas da Herba e da Leña; a rúa Real que chega á praia do Berbés, a rúa da Ferraría e a súa prolongación na de Santiago até a Falperra. Na liña de costa polo norte envolve o núcleo urbano, entre dúas enseadas, a formada polo «porto das barcas e todos os xéneros de naos e navíos» (hoxe recheo do ensanche de García Olloqui), e o oeste a da praia do Berbés, onde aparece rotulado «porto das Barcas». Identifícase o nome de Santa Marta, capela fundada polos cistercienses de Melón  (hoxe igrexa e convento de San Francisco). O máis curioso deste perfil de costa é o «muelle» (embarcadoiro) que aparecía no cabo da Laxe, para Xaime Garrido, quizais o primeiro peirao construído en Galicia. As vivendas aparecen en socalcos en paralelo á ría e no outeiro identifícase a ermida de Santa María do “Clastro”. Na lenda dáse conta da existencia de apenas «cinco pezas de ferro labrado, perdidas sen ningún aprecio nin valen nada», o que advirte das dificultades para a súa defensa.

Vigo primeiro do que se identifican outras pegadas novidosas en «Vigo no tempo», dende os expedientes citados de declaración de cidade, pasando polas mudanzas do seu escudo, do que decaeu en 1811 a vieira, tras a abolición do señorío do arcebispado de Compostela, e no que se mantivo a oliveira como a primeira icona viguesa, até a exposición do primeiro número do Seminario Patriótico de Vigo de 2 de maio de 1823, o primeiro periódico de Vigo nacido para apoiar a causa liberal e defender a capitalidade provincial viguesa, aprobada durante o Trienio Liberal, ou do primeiro número de Faro de Vigo de 3 de novembro de 1853, comprometido xa aquel día «en canto o permitan nosas forzas ao fomento dos intereses de Galicia».

Vigo no tempo

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición «Vigo no tempo», comisariada por Manuel Gago, e da que tiven a honra de ser coordinador local:

Dende a pasada semana e durante dous meses recala en Vigo o proxecto expositivo «Cidades no tempo», comisariado polo profesor Manuel Gago e organizado pola Xunta de Galicia, a través da Fundación Cidade da Cultura, coa colaboración de Afundación, co obxectivo de reivindicar a cultura urbana como chave da identidade contemporánea de Galicia. Despregado cunha exposición en cada unha das sete principais cidades, foron deseñadas de forma coidadosa coa intención de que cada visitante puidese gozar dunha experiencia singular explorando a complexidade urbana, social e simbólica de cada unha das cidades dende perspectivas diversas: os seus fitos históricos destacados, os seus mitos fundacionais ou seu desenvolvemento urbanístico, económico e cultural. Mostras que conforman cadanseu relato e indagación sobre a súa identidade, dende as orixes até o inicio do século actual, que se vai debullando por medio da interacción cun cento de pezas (obxectos, obras de arte, documentos, planos, mapas, fotografías e publicacións) e da recreación de ambientes, escenografías e textos sonoros e audiovisuais.

Convidado polo comisario Manuel Gago, tiven a oportunidade de participar como coordinador local no equipo que preparou a mostra «Vigo no tempo» (VT) na que coa estrutura, a metodoloxía e os recursos expositivos do proxecto «Cidades no tempo» pretendemos indagar na identidade de Vigo, a primeira cidade de Galicia. E abofé que lonxe da pretensión de ofrecer unha historia de Vigo, o que quedaba fóra das nosas posibilidades e corresponde a un aínda inexistente museo de historia da cidade, resultou unha tarefa apaixonante e moi gratificante identificar algunhas das hélices do ADN dunha cidade que dende hai dous séculos, tras a súa declaración como «cidade leal e valorosa» e a abolición dos privilexios do señorío da mitra compostelá (1811), asumiu unha profunda vontade colectiva de constituírse nunha grande cidade e de ofrecerse como o primeiro motor urbano da Galicia moderna e resume de todas as morfoloxías nas que o noso país pode revelarse. Unha indagación na identidade, porén, que desmonta o prexuízo acuñado por Manuel Murguía de que Vigo carecía de historia de interese, que tanto dano fixo e chegou a callar na sociedade viguesa e na historiografía galega. Unha ollada mudada desde que en 1953 apareceron as estelas romanas do Areal (coas que iniciamos a experiencia expositiva), e moito máis desde que nas tres últimas décadas as achegas historiográficas documentadas polos membros do Instituto de Estudios Vigueses amosaron que a cidade medrou nun territorio intensamente ocupado moito antes de que existise a propia idea de cidade.

Tirando do fío do nobelo da súa capacidade permanente de transformación, que o poeta Ramón González Alegre identificaba como «Vigo nace sempre», a visitante de VT pode seguir a expansión urbana polas pezas senlleiras da planimetría viguesa, dende a primeira imaxe de 1597, o plano de Turriano (que viaxa por vez primeira a Vigo), pasando polo plano dun Vigo fortificado (1667), até a proposta de ordenación portuaria (1919) de Eduardo Cabello; sen menoscabo de coñecer proxectos que nunca chegaron a saír adiante, como o curioso plano de 1810 para facer unha base naval nas illas Cíes. Como pode tirar do fío desoutra transformación constante dos emprendementos industriais, comerciais e portuarios, outras tantas hélices do ADN vigués, interpretadas en óleos presentes na mostra como «Vigo traballa» (1986) de Manuel Moldes, «Recollida de algas no Berbés» (1892) de Juan Martínez Abades ou a «Vista de Vigo» de Urbano Lugrís, un dos murais de cinco metros rescatado do Hotel Moderno.

Na súa proposta, a exposición VT incorpora a tecnoloxía para mergullar ao visitante na indagación a través de instalacións audiovisuais e interactivas. Entre elas son de salientar a experiencia proposta no «Miradoiro», unha gran mesa que permite seguir a evolución de Vigo dende a época romana até a actualidade. Como tampouco debe perder o visitante a experiencia de identificar os «Padróns», as pautas que definen a gramática visual da cidade, nas fotografías de ornatos pétreos, costas e guindastres. Outrosí sucede cos espazos dedicados a presentar a reinvención creativa e musical dos anos 80, A Movida, coincidindo co período da reconversión industrial, e a escoitar seis voces que representan outras tantas memorias da nosa veciñanza, as da escritora Ledicia Costas, a avogada Elvira Landín, a fundadora das Cantadeiras do Berbés Loli Hernández, a fundadora de Alecrín Ana Míguez, o profesor Xosé Henrique Costas e o membro da Asociación Casco Vello Fiz Axeitos. Convido a participar nesta experiencia viguesa, aberta no primeiro andar da sede social de Afundación até o 20 de xaneiro.

Un futuro para o Fraga

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao futuro do cine Fraga:

Entre os aniversarios lembrados en Vigo este 2023, centenario do Club Celta e naufraxio do Hammonia incluídos, non poden faltar tampouco os 75 anos da creación de Refrey en Bouzas e da apertura do Teatro Cine Fraga o 27 de marzo de 1948. Celebrada cunha función de gala ás 11 da noite, aquel sábado de gloria estreouse a película española declarada de interese nacional Botón de ancla, unha produción de Suevia films do cineasta vigués Cesáreo González, dirixida por Ramón Torrado, presente nunha función, acompañado do actor  Miguel Ligero, na que se suplicaba aos espectadores que sen ser obrigado levasen traxe de etiqueta nas localidades de palcos, butacas de palco e de entrechán. Con esa pompa quería celebrar a inauguración da que se presentaba como mellor sala de Galicia, que contaba con 1.758 butacas (máis cas do actual Auditorio Mar de Vigo), o seu propietario e promotor, o emigrante carballiñés Isaac Fraga Penedo, entón o empresario máis importante de exhibición e distribución cinematográfica do noroeste; pioneiro tamén da industria do cine en Galicia, desde que en 1908 regresara da Arxentina e comezara o seu traballo como exhibidor ambulante, que xa contaba en Vigo tamén cos cines García Barbón, Odeón e Tamberlick, onde o 14 de marzo de 1930 proxectara o primeiro filme sonoro de Galicia.

Situado na rúa Uruguai, esquina con Isabel II, ao pé de onde saía o tranvía de Baiona, o edificio do Fraga, trazado polo arquitecto Luis Gutiérrez Soto en 1942, que creara na etapa anterior á guerra civil grandes cines de arquitectura moderna na Gran Vía madrileña, como o Barceló e o Europa, é unha das mostras máis significativas da arquitectura rexionalista viguesa durante a autarquía. Un proxecto ao que non foi alleo a teimosía de Isaac Fraga de crear a sala de cine máis grande e suntuosa de Galicia, na que estivesen presentes referencias da arquitectura compostelá. Unha solicitude que o arquitecto madrileño concretou no deseño dunha fachada de granito de Castrelos con balconada corrida de peitorís de ferro e decoracións neobarrocas de anxos, lazos e sartas de froitas colgando polos laterais, ao xeito das do Hospital Real, e cun ampuloso pórtico de acceso principal de formas rectangulares e frontón partido, así como polas formas renacentistas dunha galería superior de arcos entrelazados, influencia da fachada do Tesouro da catedral, e das poderosas balaustradas da coroación e os pináculos. Unha construción histórica que para Xaime Garrido e Xosé Ramón Iglesias «expresa esa liña de acentos rexionalistas que o arquitecto, por desexo da propiedade, introduce neste emblemático edificio da cidade».

Referente no lecer vigués até o peche o 28 de xuño de 2001 das entón tres salas de proxección, no patio de butacas do Fraga vivíronse horas inesquecibles para varias xeracións viguesas, dende estreas míticas como as de Foise co vento en setembro de 1951 até xornadas históricas como as de Cinegalicia en novembro de 1989 cando se estrearon as tres primeiras longametraxes rodadas en lingua galega no formato de 35 mm: Continental de Xabier Vilaverde, Urxa de Carlos López Piñeiro e Sempre Xonxa de Chano Piñeiro, toda unha proeza. Como é tamén unha lembranza viguesa as horas vividas en Nova Olimpia, a discoteca que funcionou nos baixos dende maio de 1973 a agosto de 2007, escenario que inaugurou Georgie Dann e pisaron despois Tom Jones, Raphael, Massiel, Cecilia, entre outras figuras da música de finais do franquismo, renacido nos anos da movida da década de 1980.

Despois de dúas décadas das derradeiras funcións cinematográficas no Fraga e da súa adquisición por parte de Caixa Galicia para darlle un uso sociocultural, tras o comezo das obras de remodelación con esa finalidade en 2008, dirixidas polo arquitecto César Portela, interrompidas en 2011, cando xa estaban moi avanzadas, Abanca puxo en venda o edificio en 2013. Dende entón o Fraga está pechado e sen actividade ningunha, recoñecendo o seu propietario que lle procura «unha saída sostible», o que entendemos supón polo momento continuar no ostracismo, un futuro incerto que non merece o que foi un dos espazos culturais máis emblemáticos da cidade. Non é doado aventurar cal pode ser o mellor futuro para o Fraga. Teatro municipal do que Vigo carece? Teatro provincial e sede da Deputación e do propio Museo de Pontevedra en Vigo, algo semellante ao que sucedeu co teatro Colón na Coruña? En todo caso, como propón de forma moi razoable o arquitecto José Antonio Martín-Curty, membro fundador do Instituto de Estudios Vigueses e estudoso dos cines de Vigo, «a recuperación do Fraga é unha obriga cidadá, debendo renacer co mesmo espírito no que foi concibido por Isaac Fraga: cultural». O Fraga debe saír deste esquecemento obrigado e absurdo ao que leva sometido dende hai unha década.

O poder do VAR

Nin a ventada nin a chuvia sobre a lameira do Fragoso axudaron a que o Celta de Benítez brindase a primeira vitoria aos seus seareiros. Un misterioso cóctel de malas decisións en momentos decisivos, como a que levou a inapelable expulsión de Renato Tapia transcorrida unha hora de xogo ou un erro de concentración de Mingueza na área pequena cando faltaban apenas seis minutos, ás que engadir outra escandalosa inxerencia da sala VAR na arbitraxe, arruinaron as posibilidades celestes de obter os tres puntos cando o colexiado Hernández Hernández sinalou o punto de penalti no derradeiro minuto de tempo engadido. Unha decisión arbitral corrixida, despois duns interminables minutos de suspense, por uns colexiados  capaces de medir a seiscentos quilómetros de distancia a intensidade dun claro tirón dentro da área do veterano Navas a Douvikas.  Un noxento espectáculo arbitral que moito alporizou a bancada celeste que comprobou, outra vez máis (e xa van máis de media ducia de polémicas semellantes), que o Celta de Benítez non recibe o trato respectuoso e imparcial que todos os participantes na Liga merecen. Un «non penalti» que será moi difícil esquecer, sobre todo, pola posibilidade que abría para enxergar a remontada na táboa, onde os celestes continúan en posicións de descenso cunha puntuación ridícula, sete de trinta e seis puntos (menos do 20%), o que agoira descenso de categoría.

É o máis lamentable do caso é que os celestes xogaron uns magníficos primeiros trinta minutos, unha boa primeira hora de xogo, rota pola lamentable e inxustificable entrada de Tapia a un rival no medio campo, que recibiu un inevitable segundo cartón amarelo, condicionando dende ese momento as posibilidades de competir en igualdade. Un bo xogo dos de Benítez ao que non foi alleo o funcionamento dunha medula renovada, na que repetía o mediocampista peruano, acompañado do descaro asociativo de Hugo Sotelo e da presenza criteriosa de Mingueza, como un terceiro medio, procurando trazar liñas interiores sobre Aspas. Un esquema que por ventura funcionou e facilitou que no primeiro cuarto de hora Larsen e Iago tivesen as primeiras oportunidades moi claras encarando ao porteiro noruegués Nyland. E abofé que o Celta saíu a gañar o partido e, ademais das transicións, insistía tamén coas xogadas de estratexia nun serán de ventada no que o balón trazou algunhas traxectorias caprichosas por inesperadas. Nunha destas accións Mingueza rematou ao traveseiro unha saque de falta de Iago Aspas, que dous minutos despois repetiría coa súa luva o Merlín de Moaña trazando unha parábola perfecta que encontrou unha fermosa cabezada do sueco Starfelt, que no punto de penalti bateu ao porteiro visitante, até entón un dos mellores sevillistas.

Co marcador por diante, xa os 22 minutos, os de Benítez foron capaces de resistir a importante reacción sevillista organizada polas bandas por Acuña e Navas que procuraron os remates de Ocampos e Mariano, o que obrigou a intervir a Guaita, onte moi seguro, como  tamén nun saque de falta de Gudelj no tempo engadido da primeira metade, que desviou in extremis. Tras o tempo de lecer, os de Benítez puideron liquidar o partido en varias xogadas preciosas nas que só faltou un chisco de puntería. Movido con abraiante confianza por Sotelo, o Celta soubo encarar a Nyland. Starfelt tivo nas súas biqueiras no 46’ o segundo no remate dun saque de recanto. Pouco despois, tras un cano espectacular, Iago Aspas quedou só diante do porteiro, mágoa que non puidese rematar. Mesmo tras a expulsión de Tapia e a saída do terreo de xogo de Aspas e Sotelo, o que deixou sen canteiráns ningúns ao Celta, o que non viamos dende hai moitas tempadas, tivo no 79’ até tres ocasións clarísimas de Larsen e Bamba. Con todo, o Sevilla en superioridade numérica teimou e teimou en botar balóns á área buscando unha cabezada ou remate de En-Nesyri, furado que atoparon nun erro desafortunado de despexo de Mingueza no 86’. Empate que puido ser tamén vitoria sevillista se entra no tempo engadido un cacheirón de Rakitic que se foi a Marcador.

Tan desgraciado como afortunado empate deixa ao Celta de Benítez moi tocado no anímico, pola desconfianza no tratamento arbitral  do VAR que recibe, como tamén pola fraxilidade no deportivo que expresa, lastrada por erros non forzados como o de Renato Tapia, inxustificables nesta categoría. A crise deportiva, reflectida na táboa clasificatoria e na falta de respecto arbitral, agravouse onte de forma considerable. Marián Mouriño debe abordala con premura.

Publicado en Faro de Vigo: 05/11/2023

Faro de Vigo, espello do noso futuro

Velaí a miña achega á celebración do 170 aniversario de Faro de Vigo:

Aprendín as primeiras letras aos catro anos no piso dunha mestra do canellón das Angustias onde os picariños levabamos para sentar cadanseu banco. Despois, nos párvulos das Carmelitas, onde iamos uns poucos rapaces, aprendín coa irmá Lidia a ler nas cartillas do método Rayas e a escribir nas libretas de cuadrícula. Lectura que perfeccionaba cada día na casa nas páxinas do Faro, e dende entón, hai disto case sesenta anos, mantiven o costume da lectura do decano. Herdei do meu pai, viaxante de comercio, o costume, que conservo como veterano subscritor que o recibe de noite na porta da casa, de facelo co café do almorzo, antes de saír para comezar a xornada. Unha das miñas lembranzas recorrentes, asociada a Faro, é a evocación dos pasos madrugadores do meu pai saíndo da casa, sempre antes das oito da mañá, cando ía mercalo no estanco de Maruja, ao pé do Barrio do Cura (aínda aberto!) ou no quiosco de Pepe Barcia no Paseo de Afonso, que aquelas horas abrira a súa irmá, a nosa admirada Tilde.

Durante os días de infancia non houbo para min outra lectura e outro xornal ca non fose o Faro, a pesar de que o noso veciño e caseiro, don Juan, o propietario de La Favorita (a quen dediquei con motivo do seu pasamento o primeiro Campo de Granada hai vinte e catro anos), lía ademais El Pueblo Gallego, o que consideraba un privelixio dos ricos. Naquel tempo na miña casa, unha bufarda de menos de 50 metros alugada en Pi e Margall, onde chegamos a vivir oito persoas, non había a penas libros e durante moitos anos a do Faro foi a principal lectura da familia, a disposición de todos na mesa da cociña. A miña avoa Filo, lectora devota do Faro, como alumna da Escola de Artes e Oficios, cando perdeu a vista, facía que lle lese as esquelas e os anuncios do concello.

Coa excepción dalgunhas novelas que mamá cambiaba no estanco de Maruja, os libros foron chegando a casa moito despois, entre 1969 e 1971, da man dos cen volumes da Biblioteca Básica Salvat de RTV, colección promovida por Manuel Fraga cando era ministro de Información e Turismo, da que creo que lin case todos os títulos. Biblioteca familiar ampliada cuns poucos títulos da colección de clásicos xuvenís da editorial Bruguera, que fun comprando cos meus escasos aforros na librería Galdós da Falperra, e coas primeiras coleccións de fascículos (da que anos despois viciaría), a do dicionario enciclopédico de Salvat e, logo, a da interminable Enciclopedia Gallega, que papá encargaba no quiosco de Pepe, e deixamos a metade.

Hoxe, volvendo a vista atrás, comprendo que foi toda unha fortuna aprender a ler naquel Faro da miña infancia dos directores literarios, como Manuel González Cerezales e Álvaro Cunqueiro. Non por que eu seguise a columna da última páxina do mindoniense, «El Envés», madía leva, non era un rapaz tan espelido e curioso para iso; descubrín eses marabillosos artigos, moito despois, nos anos composteláns na libraría do xudeu da rúa do Vilar, no volume que publicou a editorial Táber en 1969 que recollía algúns daqueles textos nos que a partir dunha noticia don Álvaro despregaba a súa máis desbordante imaxinación literaria. Cando na bufarda nosa non tiñamos televisión nin lavadora nin neveira as páxinas do Faro foron as primeiras fiestras que abrín para descubrir o mundo, para papar coma esponxa todo o que alí ía aparecendo.

Débolle, debémoslle, moito ao Faro na conformación da nosa visión primixenia daquel mundo que comezaba a transformarse. Grazas ao Faro seguín as andanzas do foguete americano Gemini 7, a chegada a Venus da estación espacial soviética Venus 3 ou souben porqué fracasou a aluízase do Lunik 8. As páxinas do Faro daquel tempo, presididas polas noticias de internacional, foron un libro de xeografía que se actualizaba cada día, un mapa confuso, o que lle faltaban moitas pezas, e que fun completando devagariño. Prendín, tamén, no Faro polos diálogos semanais nas avenidas do hincha Perico, un seareiro fanático das galopadas de Suco pola banda, creación de Derviche, aquel xornalista deportivo tan retranqueiro e galeguista que contabilizaba os goles que o Celta metía en Balaídos como caroliños. Rin a gargalladas mirando os chistes de Quesada e fedellando nas páxinas de anuncios breves, onde publicaría moitos anos despois os meus primeiros reclamos de traballo como profesor particular. Seguín desacougado a fuga dos dous primeiros leóns da Madroa traídos de Eritrea e o extraño asasinato do señor Alfageme (que novelaría décadas máis tarde Cid Cabido en Unha historia que non vou contar), ou o incendio do Polycomander que fotografou con afouteza Magar ou tantos outros acontecementos de finais dos sesenta e comezo dos setenta. Daquela non soñaba que en 1983 comezaría a escribir os primeiros artigos en galego nas páxinas de Faro de Vigo dirixido por Francisco Armesto Faginas, no semanario de educación A Pizarra, e que a partir de 1999 Ceferino de Blas me convidaría a abrir a colaboración semanal Campo da Granada, da que alá van 1.200 columnas.

Moitas veces algúns amigos de fóra de Vigo téñenme preguntado sobre cales son as razóns que explican a lealdade que mantemos os vigueses, xeración tras xeración, co Faro, un fenómeno insólito en calquera outra cidade, prodixio da metonimia viguista que leva a identificar un produto cunha marca, por que aquí ben sabemos que todos os xornais son faros. Non sei contestar máis que coa miña experiencia persoal. Levo lendo no Faro toda a vida por necesidade vital. Se non o fago, sinto que me falta algo. Cando estou fóra de Vigo, leo na versión dixital, e así todo, cando volvo, repaso todos os faros atrasados. Os vigueses lemos o Faro por que é espello do que somos, do noso permanente inconformismo co futuro. Agora que celebramos o 170 aniversario do Faro aventuro que seguirá sendo espello do noso futuro.

Avenida de Beatriz

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a polémica da denominación Avenida de Beatriz e a reedición do libro de Ramón González-Alegre Por entre el arpa y la saudade:

Na primavera de 1961 abriuse no barrio das Travesas unha polémica veciñal de interese poético sobre o nome que debería levar a nova avenida, entón non inaugurada, prevista xa no Plan Palacios e urbanizada a partir do Plan de Melloras de 1953, coñecida logo como Avenida das Camelias. Foi unha columna en Faro de Vigo de Fernando Alonso Amat, escritor e técnico fiscal, despois presidente do Club Náutico, quen sacou a luz un asunto que intrigaba aos veciños das Travesas desde que nas paredes dun dos poucos edificios da nova avenida apareceu un letreiro que rezaba: «Avenida de Beatriz». Decontado apareceron polas Travesas os comentarios sobre a orixe de semellante iniciativa, as especulacións sobre quen era aquela Beatriz, pintada que tiña todas as trazas de ser apenas a declaración dun namorado a súa amada, unha veciña de nome idéntico ao daqueloutra Beatriz de Dante Alighiere, filla de Folco Portinari, símbolo da vida, da paz e do amor.

Polémica popular e literaria na que terzou o poeta Ramón González-Alegre tamén noutro artigo ben xeitoso, publicado en Faro de Vigo o 4 de xullo de 1961, baixo o suxestivo título «El bello nombre de una gran avenida», no que se unía ao seu amigo Amat reclamando á corporación que fixera oficial tan fermoso nome literario, escollido na fala popular da veciñanza (por certo, tamén utilizado de forma habitual nas páxinas de Faro de Vigo até ben entrado 1965). O poeta berciano vigués argumentaba coa súa fina ironía e a súa voz lírica cultísima que os concelleiros vigueses sabían que «Beatriz é, no máis extraordinario poema universal, a nota sobresaínte da humana Virtude», razón polo que o valor poético de introducir o seu nome no rueiro vigués contribuiría a alzar a propia cidade, «tan tristemente desgobernada até agora en espírito», e a constituír «un símbolo para os mozos galegos de Vigo que un día deixaron pintada unha parede con este nome».

A polémica da Avenida de Beatriz alongouse varios anos, nos que seguindo as páxinas de Faro de Vigo comprobamos se popularizou o nome, como amosa unha clarificadora fotografía de Magar tomada en 1963 no que aparece pintado a brochadas sobre unha pedra, á altura das escaleiras de acceso á rúa Ourense. Mágoa que o daquela alcalde José Ramón Fontán, nomeado en xuño de 1963, no seu mandato de apenas quince meses, no que xestionou a traída da auga do Oitavén para Vigo, carecese porén da sensibilidade poética que precisaba a cidade de Martín Códax, cando foi preguntado por un reporteiro de Faro de Vigo (15-11-1963) sobre a súa posición no caso Beatriz. A resposta administrativa do alcalde malogrou a viabilidade do que el mesmo chamaba abrazar a hipótese romántica de Beatriz: «respectando todo o moito e  bo que se dixo e escribiu ao respecto, non se debe esquecer que existe un acordo municipal para non denominar ningunha rúa en canto o plan de ordenación urbana non estea aprobado». Para engadir Fontán con retranca que el propoñería o nome de «rúa do viandante descoñecido, que mellor soaría en galego como “rúa de Xan Ninguén”».

Lembrei a fermosa polémica da Avenida de Beatriz, que lle escoitara contar, entre outros, ao crítico Alberto González-Alegre Burgueño, a raíz da recente reedición do libro do seu pai, Ramón González-Alegre Bálgoma, Por entre el arpa y la saudade. Hombres y tierras de Galicia (Ediciones A.B. 1965; 2ª edición Alhenamedia 2023), unha estraña marabilla como libro de viaxes fragmentario, un retrato certeiro da Galicia dunha época, a de finais da década de 1950, escrito co alento do poeta e a ollada curiosa do vagabundo. Unha primeira edición a do sesenta e cinco nacida nas Travesas, onde vivía o autor, impresa nos talleres de Faro de Vigo, contando coa axuda e alento cultural do empresario Antonio Alfageme del Busto, impulsor de Ediciones A.B. de Vigo, un selo editorial ao coidado do propio González-Alegre, que contaba con longa experiencia como editor da revista Alba (1948-1956) e do seu maior logro Antología de la poesía gallega contemporánea (Colección Adonais, Rialp, 1959).

Xaora, particular interese ten para nós no libro de González-Alegre o capítulo «Vigo: bello mar y caudaloso puerto (Páginas para un diario)», título recollido de Jovellanos, textos escritos en xullo de 1957, un brillante retrato poético do impulso vigués, no ton das prosas publicadas en Faro de Vigo nas seccións «Los viajes gallegos», «Notas de apremio» ou textos ocasionais como o citado sobre a Avenida Beatriz. «Vigo é unha pura transformación. A Vigo fáltalle vellez, sóbralle vida fresca, como se tivese sempre un nacemento. Vigo nace sempre. Que ledicia saber que o traballo fortalece o pulso da cidade..» escribe para salientar que as raíces que comeza a sentir Vigo, a súa identidade, están no seu pulo de permanente mudanza e emprendemento industrial.

Mayday

Diante do Atlético de Simeoni o Celta de Benítez volveu naufragar, incapaz de facer fronte ás múltiples desgrazas da travesía do serán do pasado sábado. Outra severa derrota en Balaídos que condena ao Celta ás posicións de descenso e afonda máis nunha crise deportiva que co barco nas pedras Marián Mouriño debe afrontar antes da apertura do mercado de inverno. Números pésimos os de Benítez (6 puntos de 30 posibles, apenas o 20 %; unha vitoria en 10 xornadas, un 10 %; 18 tantos encaixados por 10 marcados…), os peores en décadas, que de non iniciar unha certa remontada, da que hoxe por hoxe non se enxergan indicios, agoiran un descenso na tempada do Centenario. Unha situación xa de emerxencia vivida o sábado na catedral do Fragoso con respectuoso silencio, a pesar dos inevitables murmurios cando transcorrida unha hora de xogo Benítez, como ven sendo habitual, prescindiu de Aspas, o sábado outra vez o mellor (con diferencia) dos celestes, abrindo unha vía de auga, emocional e táctica, que na media hora final (decisiva) o veterano adestrador non viu ou non soubo pechar.

E o argumento do partido cos atléticos foi semellante ao de derrotas anteriores en Balaídos, un catálogo de desgrazas, impotencias e erros non forzados. Un acto inicial excelente, esperanzador, quizais os mellores minutos da tempada, nos que un magnífico Aspas na dirección celeste toleou aos de Simeoni, Kevin (unha novidade necesaria) pechaba a subida de Lino, Mingueza filtraba xogo polo centro e Bamba, Larsen e o propio Merlín de Moaña protagonizaban transicións perigosas ás que só lles faltou afinar na finalización. Un segundo acto dramático, iniciado de forma súbita no fatídico minuto 27, noutra xogada de infortunio, nesta ocasión protagonizada por Iván Villar, até entón moi regular, que tras unha vacilación no bloqueo dun balón provocou un penalti inocente sobre Morata, ao que se engadiu unha a todas luces inmerecida tarxeta vermella, un castigo suplementario do árbitro e sala VAR, que deixou aos nosos con dez e arruinou outro partido. O terceiro acto foi o de afouteza, esforzándose os nosos en nivelar o marcador, o que tivo nas súas biqueiras Bamba cun xute que bateu no traveseiro, esforzo malogrado por outra xugada desgraciada, tras a polémica saída do terreo de Aspas, desta volta un erro do debutante Guaita, incapaz de intuír a traxectoria dun xute defectuoso de Griezmann, tras protagonizar unha transición que superou as tres liñas celestes. Un segundo erro fatal na portaría que arruinou as esperanzas de remontada. Foi o epílogo semellante ao de episodios anteriores, vinte e pico minutos de desfeita, na que renxeron todas as costuras da defensa local e na que Benítez volveu a amosar a súa incapacidade para pechar  os partidos con éxito ou canto menos con certa dignidade.

A pesar de repetir argumentos e derrotas, o adestrador celeste que levou o barco ás pedras non reacciona, agardando nun acto de fe que cheguen os ventos propicios, mentres se vai reducindo a presenza na lameira do corazón celeste, a puntuación se conxela, o calendario próximo intimida (Girona, Sevilla, Athletic, Valencia…) e a bancada celtista comeza a expresar a súa inevitable e lexítima preocupación polo devir da tempada. Que facer en semellante circunstancia tan adversa? Como evitar esta sucesión de erros fatais?  Como conseguir interpretacións máis ecuánimes da sala VAR? Como mellorar a puntaría dos atacantes? Como xestionar os minutos decisivos nun fútbol con cinco cambios e incremento do tempo engadido? O celtismo emite un mayday, unha chamada de socorro nunha situación de emerxencia, que debe ser atendida pola responsable da propiedade da Sociedade Anónima Deportiva.

O celtismo sabe que esta situación comprometida, a pesar do catálogo actual de desventuras, non é atribuíble a un momento de mala fortuna ou a unha planificada persecución arbitral, como parece facernos crer o actual adestrador. Como ben entende a bancada nosa que a marcha de Brais, Denís, Mallo e Gabri Veiga, nas últimas dúas temporadas, debilitou o corazón celeste, e a calidade do cadro de xogadores, que a pesar dos ingresos dos seus traspasos, non foron substituídos nin de lonxe, o que o debilita con respecto a tempadas anteriores. Quen debe dirixir sen demora esa imprescindible operación rescate? Eu apostaría por procurar con afouteza e determinación as solucións dentro dos vimbios dispoñibles (xogadores e técnicos) na propia casa. Hainos e de indubidable calidade e coñecemento actualizado.

Publicado en Faro de Vigo: 23-10-2023