Gran partido de fútbol

/en , , , , , , , , , , /por

A Marta Souto

Entre as interpretacións literarias que coñezo sobre o fútbol sempre gustei do discurso que o escritor André Maurois pronunciou en 1949 con motivo do sesenta aniversario do fútbol francés. O intelectual normando definiu o fútbol como «a intelixencia en movemento», xa que ao longo dun partido «a cada instante se formulan problemas matemáticos dunha infinita complexidade que se resolven nun alustro de pensamento activo». A resolución deses «instantes decisivos», concepto acuñado por Henri Cartier-Bresson para a fotografía, era para Johan Cruyff a que permitía no fútbol acceder aos agasallos da fortuna, que no estadio se chaman gol, triunfos, títulos e glorias. Secasí, a noite do sábado en Balaídos ao Celta faltoulle só resolver con maior éxito os instantes decisivos, como ese derradeiro lance no tempo engadido cando Douvikas debeu decidir en carreira e nuns segundos como colocar a perna para tocar o balón enviado por Alfon de xeito que superase o brazo longuísimo de Courtois. Na resolución dese problema xeométrico, como o que afrontou Williot, transcorridos apenas sete minutos de xogo, estivo a chave dun gran partido de fútbol onde as figuras do Madrid de Ancelotti souberon resolver mellor os instantes decisivos que o cadro coral do Celta de Giráldez.

Un partido condicionado pola arbitraxe nefasta de Cordero Vega no estadio de Gran Canaria, que impediu que o Celta contase con Iago Aspas e Moriba sancionados de forma caprichosa, dúas pezas decisivas para enfrontarse ao Madrid. Condicionante que non impediu que Giráldez e o seu equipo técnico na semana da súa renovación propuxera un partido no que o Celta dominase, con quince primeiros minutos excelentes, onde tivo a posibilidade de abrir o marcador nunha xogada de fantasía, un triángulo ideado por Mingueza que enviou ao balón a Borja Iglesias quen ao primeiro toque pasou a Williot que corría a súa esquerda. Mágoa que o internacional sueco cando xutou só diante do porteiro lle faltasen uns centímetros para evitar as puntas das súas luvas. O primeiro instante decisivo estragado polos celestes, que espeliu aos merengues abrindo os ires e vires dunha porta a outra, nas que os visitantes procuraban as transicións de vertixe de Vinícius e os celestes tocar e tocar debuxando espazos no baleiro. Desa batalla, naceu a marabilla visual do gol de Mbappé dende fóra da área, nacido nunha entrega errada de Beltrán, dous instantes decisivos resoltos de forma ben diferente.

Con todo, o marcador en contra non mudou os plans de Giráldez e o Celta seguiu incomodando aos visitantes, cada vez mellor plantado atrás, cunha tripla de centrais, que semella consolidada, onde destaca Marcos Alonso (gran fichaxe), e dous carrileiros Hugo Álvarez e Mingueza, que amargaron a Bellingham e Vinícius, e apareceron na área como os mellores argumentos celestes. Determinación dos nosos que tería a súa recompensa ao inicio da segunda parte co gol de Williot, outro triángulo debuxado por Bamba sobre Mingueza que en carreira dende a banda pasou a Williot que chegaba a área e desta vez si superou a Courtois no instante decisivo. Co marcador igualado, Ancelotti sacou a Modric, a súa carta comodín, sempre eficaz, que a primeira vez que tocou o balón foi para asistir a Vinícius que as costas dos centrais superou a Guaita, outro instante decisivo, unha xenialidade do mago croata. Co case media hora por diante, Giráldez para intentar a igualada, tirou de canteira e sacou a Alfon, Javi, Pablo Durán e Damián que reforzaron un asedio sobre a porta de Courtois. Mágoa que a falta de puntería no instante decisivo malograse resposta de tamaña afouteza. O Celta puido empatar nun xute de Bamba ou nunha entrada descomunal na área de Mingueza (hoxe o xigante do equipo) que despois de dous caneos de fantasía, no instante decisivo xutou lixeiramente alto. Como no tempo engadido debeu empatar co remate de Douvikas relatado ao inicio.

Foi un gran partido de fútbol onde ao Celta só lle faltou máis puntería nos instantes decisivos. Sempre quedaremos coa dúbida de que podería ter sucedido co Celta reforzado por Moriba e sobre todo por Aspas, o noso mago de Moaña, o mellor especialista co que contamos en resolver con alustros de intelixencia en movemento os momentos decisivos de gol. Con todo, o Celta de Giráldez nunca decepciona e sabemos será capaz de recuperarse diante dos vindeiros rivais, Leganés e Getafe, dunha derrota que o sábado non mereceu por xogo e determinación.

Publicado en Faro de Vigo: 21/10/2024

Porrúa editor

/en , , , , , , , , , , , , , , , /por

O editor Paco Porrúa recibirá na Gala dos Premios Follas Novas do Libro Galego unha homenaxe cando se fan dez anos do seu pasamento en Barcelona, onde vivía dende 1977. Tributo que faltaba para un xigante da edición literaria do século XX, fundador hai setenta anos de Minotauro, editorial referente da ciencia ficción en castelán, e asesor, despois, director literario da editorial Sudamericana durante case dúas décadas, nas que apostou por obras hoxe esenciais na literatura contemporáena, como Rayuela (1963) de Julio Cortazar ou Cien años de soledad (aparecida o 30 de maio de 1967) de Gabriel García Márquez. Afortunado e intuitivo nas súas escollas e nas obras que traduciu, entre elas Crónicas marcianas (1955) de Ray Bradbury, que asinou como Francisco Abelenda e O Señor dos Aneis (1977) de J.R.R. Tolkien, firmada por Luis Domenech, ensinou que no exercicio do seu oficio, o editor debe ser anónimo e discreto, consciente de que non é outra cousa que o seu catálogo e que cando morra non quedarán máis que os seus libros. Sabía que a primeira función do editor era a de lector, para escoller os mellores textos, logo editalos ben e conversar e acompañar sempre aos autores. Prácticas que lle permitiron legar un catálogo extraordinario, encabezado polos autores citados, aos que engadiu tantos outros nomes, como os de Alejandra Pizarnik, Onetti e Sarduy, entre os sudamericanos, e Italo Calvino, Philip K. Dick, Ursula K. Le Guin ou Angela Carter, entre os traducidos. Nacido en Corcubión (1922), educado na Patagonia, onde emigrou con dous anos, nunca perdeu a súa relación con Galicia, a que regresou durante dous anos da súa adolescencia, o que non lle impedía confesar «ser un galego sen saudade». Retratado o 7 de xaneiro de 1973 na serie «Figuraciós» de La Voz de Galicia, Luís Seoane recoñecía no seu amigo Paco Porrúa «a paixón polos grandes escritores aparentemente sen lectores». Rescatalo do esquecemento e reintegralo á memoria da nosa edición histórica merece todas as beizóns.

Publicado en Nós diario: 08/05/2024

Polavila Docampo

/en , , , , , , , , , , , , /por

O editor Antonio Ventura incitou a Xabier P. DoCampo a que escribise un libro sobre o valor da lectura dirixido a persoas mediadoras. Tirando dese fío, Xabier, namorado do xénero epistolar como recurso creativo e de intervención política, escribiu unha das súas obras senlleiras, Catro cartas (Anaya, 2000; Xerais, 2020), na que reflexiona sobre a literatura como emoción compartida e os libros como un espazo de encontro. Dirixidas á amada, ao fillo, á mai e a Tusitala (R.L.S.), cun quinta peza, fóra de catálogo, a quen lese as anteriores, DoCampo reflexiona con lucidez e beleza sobre a lectura (tamén a escritura) como un traxe que lle senta ben a alma e fai a vida máis fermosa. Lectura e escritura, nas súas palabras, que desempeñan a función «de nos axudaren a nos coñecer e recoñecer», «dúas iniciativas individuais que nos axudan a indagar en nós e, ao mesmo tempo, se substancian no outro, por medio da entrega, da xenerosidade e do amor».

O vindeiro venres, 5 de abril, cando se fan 78 anos do nacemento do chairego, celebraremos no Fórum Metropolitano da Coruña a primeira edición do serán Polavila Docampo, unha iniciativa con vontade anual e itinerante das súas amizades para lembrar a súa figura e compartir e poñer en valor o seu extraordinario legado literario. Precedido de actividades nas bibliotecas escolares e coincidindo co ciclo de cine «Xabier P. DoCampo na memoria», abrirá o serán na biblioteca infantil unha sesión de contos, continuará coa lectura pública das Catro cartas por voces amigas, que darán paso á Gala Polavila Docampo, na que asistiremos a cerimonia máxica da narración da man de membros da Xeración Lamote, poetas, contadoras e cantoras, que participan todas de forma altruísta. Un serán para celebrar a Xabier, mais tamén para non esquecer, como el recordaba, a responsabilidade que como doadores de palabras adquirimos cada vez que alguén nos conta unha historia ou a ofrece para o gozo da súa lectura en alta voz. Beizón, mestre, por tan valiosa herdanza!

Publicado en Nós diario: 03/04/2024

Villalta

/en , , , , , , , , , , , , , , , , , /por

Lembramos hoxe o vixésimo cabodano de Luísa Villalta, homenaxeada este 17 de maio. Tras anos de esquecemento editorial, apenas roto pola publicación de Papagaio (Laiovento 2006), en colaboración coa fotógrafa Maribel Longueira, e máis recentemente d’ As palabras ingrávidas (Centro Ramón Piñeiro 2020), textos escritos (un por día) en diálogo con outros da poesía universal, nos dous meses anteriores ao seu pasamento, nas marxes do Almanaque poético (2004) da editora portuguesa Assírio & Alvin, apareceron, por fin, nas librarías de noso a súa poesía reunida, Pensar é escuro (Galaxia 2023), así como varias achegas biográficas e escolmas da obra dunha autora que durante a súa traxectoria literaria (apenas dúas décadas) teimou na procura da verdade dende a concreción da palabra poética e dunha insurxente liberdade creadora. Publicacións, entre as que salientamos a escolma Así vou eu, formando parte (Chan da Pólvora 2024) de Eva Veiga e Pilar Pallarés, o ensaio e libro das amizades Abonda con vivir (Xerais 2024) de Montse Dopico, e o álbum para lectorado novo Alma de violino (Xerais 2023) de Beatriz Maceda, Eli Ríos e Laura Suárez, que dende lecturas plurais coinciden en retratala como unha poeta, dramaturga, narradora, ensaísta, articulista, música, violinista, filóloga, profesora, membro da directiva da AELG e activista… radicalmente comprometida con Galiza e coa súa lingua. Foi a poeta coruñesa, en palabras de Pilar Pallarés, «autora dunha poesía en que coexisten altura intelectual e carácter civil», «sabia no respecto dos contrarios». Foi muller feminista, nacionalista e de esquerdas nunha sociedade literaria de homes, en palabras do seu compañeiro no conservatorio da Coruña Xurxo Souto, «conectada coa forza da vida» e «capaz de romper a orde entre música e poesía». Deixou Luísa un legado literario, edificado con palabras de denuncia que non perderon actualidade ningunha, e que para a súa amiga Marga do Val están «enroladas no seu compromiso ético e político».

Publicado en Nós diario: 06/03/2024

Alfonso ou o compromiso do entusiasmo

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Alfonso Álvarez Cáccamo escribiu no libro d’ Os aforismos do riso futurista (Xerais 2016) que «o destino é un cabalo desbocado». Sabía que por moito que galopemos no seu lombo, xamais lograremos domesticalo, o que non impediu que a súa vida enteira fose un modelo de compromiso coas causas do entusiasmo e coa construción dunha amplísima comunidade de afectos. Foi Alfonso o escritor galego da súa xeración que mellor soubo empregar o humor e a creación de mundos imaxinarios como estratexia narrativa. Ferramentas coas que construíu un coidado e excelente catálogo narrativo, con novelas tan logradas como As baleas de Eduardo Reinoso (Xerais 1990), premio Xerais; O bosque de Levas (Galaxia 2008), trasladada ao cine (2006) ou Os Gotten (Xerais 2014), retrato dunha familia viguesa, culta e emprendedora, onde todos os seus membros posúen a xenerosidade e o grato sentido do humor como marcas da historia común de varias xeracións. Catálogo que ampliou ao relato, con títulos como Catapulta (Xerais 1995) ou Contos mamíferos (Cumio 1998), onde combinou  o exercicio da creatividade verbal co deseño audaz de personaxes esmedrellantes e festivos.

Enxeñoso, alegre, entrañable, Alfonso contaxiaba alí onde estivese empatía, fose na comunidade do Colexio de Panxón do Instituto Social da Mariña, onde exerceu como mestre durante máis de tres décadas, fose nas actividade dos Instituto de Estudos Miñoráns co que colaborou ou nas múltiples causas da nación e da esquerda nas que foi activista. Aprendeu o oficio de edición na oficina da editorial Castrelos, a carón do seu pai, o inesquecible Xosé María Álvarez Blázquez, do que foi o seu primeiro biógrafo (Ir Indo 1994) e de quen se ocupou con rigor documental extraordinario da súa Fotobiografía (Xerais 2008) e de quen traduciu para o galego dúas das súas novelas. Nas páxinas d’ A Nosa Terra e do Faro de Vigo publicou varios centos de artigos, seguindo a actualidade da súa «cidade da oliveira e do orballo», comprometido coa defensa da lingua galega e do seu patrimonio. Exerceu a crítica literaria, deixando algunhas pezas memorables como aquela na que en febreiro de 1987 saudaba a publicación de Denuncia do equilibrio e defendía con afouteza e gume afiado a poeta Xela Arias. Foi Alfonso tamén poeta, autor dun libro referencial, Sebes contra o vento (Espiral Maior 2009), e responsable do blog Pensamentos de Olafson Mokk (2012), prodixio de creación literaria e plástica, onde desenvolveu unha sorprendente obra gráfica, sen esquecer o seu interese pola escultura, como creador de pezas a partir das crebas da costa de Oia que tanto apreciaba. Hoxe choramos a súa perda con saudade. Con todos os abrazos para súa familia e comunidades de afectos que teceu.

Publicado en Faro de Vigo: 06/03/2024

Queizán pioneira

/en , , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a escritora María Xosé Queizán con motivo do premio Laxeiro que recibiu o pasaso 23 de febreiro::

Coincide este 8 de marzo co premio Laxeiro 2024 outorgado á escritora María Xosé Queizán. Un recoñecemento para unha creadora, pensadora e axitadora viguesa, exemplo para a Fundación Laxeiro de «compromiso coa cultura galega a través da creación e do pensamento» feminista. Unha pioneira no mundo da escrita contemporánea en lingua galega dende a publicación d’ A orella no buraco (Galaxia 1965), a súa primeira novela, como tamén da reivindicación feminista, fose como ensaísta, autora de títulos primeiros nesta causa como A muller en Galicia (Ediciós do Castro 1977), fose como promotora de organizacións feministas como Asociación Galega da Muller (AGM, 1976) e Feministas Independentes Galegas (FIGA 1978), de publicacións como a revista anual Festa da palabra silenciada (1983-2014), da que foi directora. Sen esquecer as iniciativas feministas e artísticas diversas nas que participou: o Teatro de Arte e Ensaio da Asociación da Prensa de Vigo (1958), do que foi promotora e actriz; o Teatro Popular Galego da Asociación Cultural de Vigo (1967), do que foi fundadora; ou a colección «As literatas» de narrativa escrita por mulleres publicada por Xerais (1999), da que foi directora. Sen menoscabo de ser autora dun completísimo catálogo literario que vai da novela e o relato ao ensaio, da poesía ao teatro, do cinema á tradución, Queizán é unha das figuras cimeiras da cultura galega do noso tempo que, a pesar de iniciativas como esta da Fundación Laxeiro ou doutras homenaxes recibidas en Vigo, aínda non foi recoñecida como merece.

Non se poden entender os feminismos actuais sen o teimoso compromiso de María Xosé Queizán que dende hai cincuenta anos participou en todo tipo de iniciativas, manifestos, artigos, estudos, conferencias, debates, xornadas formativas e mobilizacións sobre a situación da muller e a conquista dos seus dereitos que a converteron en referencia do movemento feminista galego. Un camiño sempre arriscado, como o da manifestación na que participou, convocada por AGM o 5 de marzo de 1977 á porta do Corte Inglés de Vigo polo despedimento dunha empregada (Encarna López), que coincidiu coa primeira celebración en Vigo do 8 de marzo (efeméride considerada folclórica, entón, polos sindicatos e partidos de esquerda), que en realidade perseguía denunciar por vez primeira un caso de acoso sexual encuberto pola empresa. Como participou Queizán nas batallas das leis do divorcio e do aborto, tan presentes no Festival Feminista celebrado en Castrelos o 29 de xuño de 1980, organizado pola Coordinadora Feminista de Vigo. Como Queizán escribiu moreas de artigos denunciando a discriminación salarial e a violencia sobre as mulleres, ao tempo que animou en xuño de 1996 o encontro de poetas peninsulares e das illas en Vigo, organizado pola FIGA e a Concellaría da Muller. Sen esquecer o pulo que dende a vicepresidencia do Consello Municipal da Muller do Concello de Vigo, creado o 2 de decembro de 1993, Queizán imprimiu a celebración do 8 de marzo e a visibilidade na cidade das mulleres e da súa memoria.

Nacida na rúa Urzaiz, na altura do muro da Estación, Vigo foi para María Xosé Queizán o seu berce e cidade amada, como confesou nas páxinas de Vivir a galope (Xerais 2018), o seu referencial libro de memorias: «Vigo é o ritmo humano proletario no que aprendín a camiñar e o aroma peixeiro embriagando as entrañas da cidade, o manifesto atlántico que me orienta». «Cada vez que chego a Vigo e enxergo a ría, chéiroa, sinto unha intensa emoción que me obriga a respirar profundamente e a amar a vida». Unha cidade que, ademais, protagonizou algunha das súas mellores páxinas literarias na novela Amor de tango (Xerais 1992), texto inesquecible sobre a contribución das mulleres viguesas, tanto as traballadoras da conserva como as rapazas dos esperanzados anos vinte, anteriores á Guerra Civil, na conformación de Vigo como unha urbe industrial e cosmopolita. Un libro que contén o primeiro itinerario do mapa do Vigo literario, ao que Queizán tamén contribuíu coa súa novela negra Ten o seu punto a fresca rosa (Xerais 2000) e cos relatos de Sentinela alerta (Xerais 2002).

Xaora, nunha obra escrita dende o seu optimismo feminista e os criterios da racionalidade e a confianza na ciencia, María Xosé Queizán salientou a necesidade de fuxir de calquera tipo de sentimentalismo e procurar a liberdade do ser humano, sometido aos condicionantes da sociedade patriarcal. A súa obra (como a propia vida) constitúe un esforzo por ofrecer unha reflexión sobre a palabra literaria como forma de poder e, ao mesmo tempo, utilizar o poder da palabra como medio para inventar novos modelos de igualdade na relación entre os seres humanos. Un admirable exercicio de coherencia vital e de reflexión literaria permanente que merece ser salientado. Grazas, María Xosé.

A volta dos nove

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao 87 aniversario da volta dos nove de Baredo:

Hai apenas un mes cando lembramos o 87 aniversario da saca da curva de Puxeiros rematabamos anticipando aqueloutra do 16 de outubro de 1936 de nove persoas do Val Miñor sacadas dos cárceres de Vigo, cuxos cadáveres apareceron na curva de Bombardeira de Baredo lembradas como «a volta dos nove». Vítimas case anónimas, case todas afiliadas ao Sindicato de Industrias Pesqueiras o Espertar de Panxón e ao Sindicato de Mariñeiros de Baiona, vinculados ambos os dous á CNT, recordadas esta fin de semana con varios actos cívicos en Nigrán e Baiona polo Instituto de Estudos Miñoráns (IEM) que lembra a súa memoria reconstruíndo o seu relato en base a fontes orais e á consulta da documentación existente.

Relato dunha infamia que tivo a súa orixe na persecución que dende o 13 de outubro sufriron Luis e José López Luis, coñecidos como os «Ineses», irmáns moi queridos en Baiona, coma o fora a súa nai Inés Luis, de aí o seu alcuño, regresados da Arxentina a comezos dos anos trinta, o primeiro socialista, o outro anarquista, ambos os dous modernos e progresistas, promotores de cooperativismo, da educación e da ciencia, un deles profesor de esperanto, a lingua que se pretendía universal. Persecución que levou ao cabo da Garda Civil Manuel González Pena e aos falanxistas Luis Refojo Mariño e Emilio Carrera González  a asaltar a tiros a casa na que se refuxiaron os Ineses, dun seu veciño de Sabarís, un home cego, Ventura Pérez, atendido por unha muller de 71 anos, Dolores Samuelle Álvarez «Perfeuta». Os Ineses emprenderían unha infrutuosa fuxida, despois de que José Pérez ferise mortalmente a Refoxo dun disparo, non tardando en ser abatidos polos carabineiros, falanxistas e gardas civís que foran na súa procura, como tamén a Ventura e Perfeuta por dar acubillo aos refuxiados, sendo enterrados na mesma fosa.

Desquite fulminante de brutalidade, escarmento e terror continuado polo cabo Pena e os camisas azuis de Baiona que se dirixiron ao cárcere de Vigo coa intención de sacar aos irmáns Villafines, destacados republicanos, un deles alcalde de Baiona, o que impediu un oficial da Garda Civil e os levou ao Frontón de María Berdiales, convertido en cárcere provisional, de onde sacaron (desta volta aparentemente ao azar) a nove presos miñoráns que meteron nunha camioneta que volveu a Baiona. A pesar de que as fontes orais (nunha historia silenciada durante décadas) non coinciden ao sinalar a hora da saca, en todo caso foi na madrugada do 16 de outubro de 1936 cando nove persoas foron torturadas e logo asasinadas no quilómetro 58 da estrada Pontevedra-Camposancos no barrio de Baredo. Non houbo testemuñas oculares, aínda que os tiros foron escoitados por mariñeiros que faenaban no mar e por uns traballadores que acudían a unha canteira. Sete mariñeiros de Panxón e Baiona, un ferreiro e un labrador de idades comprendidas entre os trinta e os cincuenta e un anos, que deixaron nove viúvas e trinta e un orfos. Unha relación encabezada polo máis novo, Manuel Barbosa Durán, o «Ferreiro do Burgo», mecánico, casado en Panxón, e por Elías Alejandro Gonda Alonso, o «Ghonda», labrador da Ramallosa de 36 anos, casado en Sabarís, á que seguen os catro mariñeiros de Panxón, Manuel Aballe Domínguez, Felicísimo Antonio Pérez Pérez, Modesto Fernández Rodríguez, o «Rei Chiquito», e Generoso Valverde Iglesias, e os tres de Baiona, Manuel Francisco Lijó Perez, Fidel Leyenda Rodríguez, «Tío Félix», e José Rodríguez González, o «Pelonio».

Dende aqueles fusilamentos da terrible saca de Baredo e até ben entrados os anos setenta unha ou varias persoas marcaron unha longa liña cruzada con nove pequenas no lugar das execucións, primeiro gravadas sobre a terra, despois, tras a construción da estrada, debuxadas en vermello sobre unha rocha. Son esas marcas anónimas, coñecidas como as «Cruces de Baredo», cuxa autoría a Garda Civil nunca soubo identificar e os falanxistas pretendían borrar inutilmente, xa que aparecían decontado, unha resistencia social silenciosa e simbólica que durante catro décadas mantivo a memoria daqueles acontecementos dos que ninguén podía falar. «Quen gravaba as cruces que rompían o silencio do sucedido na Bombardeira?» foi unha pregunta a que se chegou a responder mesmo acudindo á lenda e ao relato mítico e sobrenatural. Xaora, foron estas cruces as que mantiveron prendida a memoria subversiva duns acontecementos dos que os familiares das vítimas comezaron a falar cando se foi perdendo o medo, derrubando o muro da impunidade da que gozaron os executores.

Desde 2005, grazas á iniciativa do IEM, afóndase cada ano na recuperación da memoria das vítimas de Baredo e de Sabarís daqueles días de outubro de 1936. Un exercicio de memoria imprescindible para vítimas que reclaman aínda a verdade, a xustiza e a reparación que merecen.

Os valores de Agustín

/en , , , , , , , , , , , , , , , , , , /por

Hoxe hai sete anos do pasamento de Agustín Fernández Paz, cabodano que coincide co peche da admisión de orixinais do premio de narrativa infantil e xuvenil pola igualdade que leva o seu nome. Unha exitosa convocatoria literaria anual do Instituto de Estudos Chairegos (IESCHA) e o concello de Vilalba que, ademais de recoñecer a excelencia dun novo texto, contribúe a non esquecer o rastro de valores deixados polo mestre e escritor e as súas fondas conviccións na forza das palabras para mudar o mundo e para facelo coas propias vidas. Foi a do chairego unha voz literaria lúcida, que sempre contou co apoio da forza dos públicos lectores galegos, fose o das crianzas ou o das persoas adultas, capaz ademais de contaxiar o optimismo e a esperanza na construción dun futuro mellor. Unha confianza activista que Fernández Paz mantivo, mesmo nas condicións máis adversas, como a dos anos de enfermidade, tamén os da imposición do Decreto de Plurilingüismo (2009), contra o que se mobilizou participando na plataforma Prolingua, da que foi promotor e incansable redactor de posicións. Compromiso que o levou a renunciar en 2010 ao Premio da Cultura Galega no apartado de Letras outorgado pola Consellaría de Cultura e Turismo. Unha decisión valente, coherente coas posicións defendidas por Prolingua sobre o carácter deses premios, que nunca se repetiría, a pesar de que o modelo de educación plurilingüe dos gobernos de Feijoo nunca fora modificado nin sequera avaliado, como prevía a disposición adicional do propio decreto. Lembrar hoxe a firmeza daquela resistencia pacífica e teimosa adoptada polo mestre Agustín, semellante a mantida pola activista Rosa Parks, á que homenaxeou na novela Non hai noite tan longa (Xerais 2011), supón identificar o rastro da dignidade, da coherencia e lucidez que deixou na súa traxectoria pública. Un rastro de valores que convén seguir en tempos nos que se repiten as ameazas sobre a lingua galega, as liberdades e os dereitos conquistados. Sempre Agustín!

Publicado en Nós diario: 12/07/2023

Centenario de Sobredo

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao centenario dos Mártires de Sobredo e da loita anticaciquil e antiforal:

O 28 de novembro de 1922 tres persoas foron asasinadas pola Garda Civil en Sobredo, na parroquia de Guillarei do concello de Tui, cando se manifestaban en solidariedade cun veciño do lugar a quen pretendían embargar por negarse a pagar o foro ao rendista tudense José Sarmiento, boicot acordado por 133 sociedades agrarias reunidas do 28 ao 30 de xuño daquel ano no Congreso Rexional Agrario de Tui. O pasado domingo lembrouse o centenario daquel acontecemento no que faleceron Cándida Rodríguez, veciña de Pazos de Reis, Joaquín Estévez Beade, veciño de Soutelo do concello de Salceda de Caselas, e Venancio González Romero, dirixente agrario de San Esteban de Budiño, xunto a outras sete persoas que resultaron feridas de bala, cando a Garda Civil disparou contra unha concentración de dúas mil persoas de toda a bisbarra do Baixo Miño, a Louriña e até a Paradanta, convocadas a golpe de badaladas  e de foguetes para defender a dignidade dos labradores e rematar cuns contratos forais, propios dun réxime escravista, que os obrigaban a pagar unha renda anual, case sempre á altura do san Martiño, ben en especie (millo, viño ou animais) ou en cartos, aos donos da terra que traballaban.

O sucedido en Sobredo converteuse en referente dunha loita antiforal e anticaciquil, que xa contaba con varias décadas de mobilizacións e varios sucesos de represión semellantes. Un conflito que non atoparía unha saída política até a promulgación no mes de xuño de 1926 do decreto de redención foral do goberno de Primo de Rivera, que permitía que os labregos redimisen os foros das terras de seu, o que obrigou a moitos a escoller os vieiros da emigración para alí atopar recursos para facelo. Unha conquista cívica moi celebrada na República, que no caso de Sobredo levou a que o 29 de novembro de 1931 o escultor Camilo Nogueira puxera a primeira pedra dun gran monumento pétreo en lembranza dos tres mártires, que sería inaugurado ao ano seguinte con motivo do décimo aniversario do sucedido. No entanto, o fanatismo fascista dinamitou a obra de Nogueira, xa no mes de xullo de 1936, coincidindo coa disolución das sociedades agrarias, motor deste movemento antiforal. Por ventura, en 1986 comezou a celebrarse un encontro cívico anual organizado polo Instituto de Estudos Agrarios Mártires de Sobredo, e dous anos despois reconstruíuse o monumento do escultor de Lavadores.

Os acontecementos de Sobredo pecharon unha xeira oprobiosa de mortes na loita agrarista, iniciadas o 19 de xuño de 1894 polos tres mártires de Campo da Porta, na parroquia de Salcedo, vítimas do fogo da Garda Civil, cando protestaban pola subida dos arbitrios. Continuadas cos sete mártires de Cea, caídos o 22 de abril de 1909 cando os gardas dispararon aos amotinados contra o roubo dun baldaquino da igrexa do mosteiro de Oseira. Ás que seguiron as cinco de Nebra, catro mulleres e un home –a pesar de que as mulleres ían diante porque contra elas se cría que os gardas non dispararían– baleadas na ponte de Cans do concello de Porto do Son, cando protestaban contra o «defís», un tributo que impuxera o concello para pagar unha débeda contraída coa deputación, que consideraban inxusto. Unha lista negra de morte continuada en marzo de 1918 coas oito vítimas da revolta das pedradas de Trasancos, protagonizada por mulleres campesiñas e obreiras que ao berro de «Temos fame» protestaban en Neda, Ferrol ou na Feira do Trece de Sedes no concello de Narón pola suba de prezos e impostos ás familias labregas, obrigando ao goberno a declarar o Estado de Guerra na comarca. Sen esquecer ás catro mulleres mártires de Sofán, abatidas o 16 de febreiro de 1919 cando formaban parte da comitiva fúnebre dun picariño de catro anos. Vítimas lembradas por Castelao en 1931 no álbum Nós, cando escribiu ao pé dunha das ilustracións: «Un padrenuestriño polos que morreron en Oseira, Nebra e Sofán!»

Lembrar o centenario dos Mártires de Sobrado, como tamén as outras vítimas da represión contra o movemento agrarista en Salcedo, Cea, Narón, Nebra e Sofán, contribúe a restaurar na sociedade galega unha memoria reparadora do que fomos e da historia de como chegamos a ser o que somos. Lembranza que, como escribiu o poeta Manuel María no seu libro As rúas do vento ceibe (1979), homenaxea «os que defenderon pobo e pan», os que pretenderon reformular tanto as regras da propiedade da terra como modernizar os seus modos de traballo, introducindo as tecnoloxías na agricultura e na gandaría. Unha achega decisiva do agrarismo galego recoñecida polo Parlamento de Galicia na súa recente declaración do 23 de novembro na que abeizoa «o espírito solidario de todos os que loitaron a favor dos dereitos dos seus semellantes, coa vista posta na mellora da sociedade galega…» e «lembra as vítimas da represión sobre este movemento.»

Profesor Antón Costa Rico

/en , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao profesor Antón Costa Rico con motivo da homenaxe que recibiu con motivo do seu setenta aniversario:

O pasado sábado o Grupo de Investigación de Pedagoxía Social e Educación Ambiental (SEPA-interea/USC), así como profesorado das tres universidades galegas e membros de Nova Escola Galega (NEG), homenaxeamos ao profesor Antón Costa Rico con motivo do seu setenta aniversario. Un recoñecemento necesario a quen hoxe é catedrático xubilado de Historia da Educación da Universidade de Santiago de Compostela que durante 44 anos desenvolveu un labor docente, intelectual e investigador fecundísimo e honesto tanto no eido da historiografía e política educativas como do activismo na renovación pedagóxica e galeguización educativa da que foi (e continúa sendo) alicerce e guieiro incombustible e infatigable. Unha homenaxe académica, en formato de singular seminario arredor das temáticas de «Educación, Historia e País», que lle foron propias a Antón durante cinco décadas, na que participaron dende os membros da Sociedad Española de Historia de la Educación, da que foi presidente, como Mª del Mar Pozo, actual presidenta, e o catedrático Agustín Escolano, o director da súa tese de doutoramento presentada en 1982 na Universidade de Salamanca, até unha representación do seu alumnado e de membros de NEG, movemento de renovación pedagóxica do que foi un dos seus fundadores, presidente e animador teimoso dende 1983.

Un proxecto vital, tamén académico e activista (militante), alicerzado sobre os piares da identidade, o territorio e a renovación, bosquexado xa no seu primeiro libro, O ensino en Galicia. Problemática e perspectivas (Edicións do Cerne, 1980), no que Costa xa escolma algún dos documentos máis relevantes da nosa historia educativa e aborda os retos da política educativa ao comezo do período autonómico. Un labor historiográfico que tras máis de tres décadas de esculca documental e catorce anos de redacción culminou en Historia da Educación e da Cultura en Galicia (séculos IV-XX). Permanencias e cambios no contexto cultural e educativo europeos (Xerais 2004), obra de 1246 páxinas, multipremiada, que concibiu como un «acto de confianza construtor de horizonte». Un libro nacido como un empeño científico, mais tamén patriótico, unha peza bibliográfica monumental que constitúe, en palabras de Agustín Escolano, «un fío interpretativo ordenado que outorga significado ao feito diferencial da cultura e da educación galegas no seo dos contextos cos que estes fenómenos e os discursos que os acompañan, comparten tradición».

Veciño de Vigo dende hai varias décadas, Antón Costa Rico participou no empeño que supuxo «A pizarra», o primeiro suplemento semanal educativo de Faro de Vigo (1983-1986) en lingua galega, pulsión de divulgación pedagóxica que desenvolveu en centos de artigo, mais tamén como correspondente informal en Galicia da revista Cuadernos de Pedagogía, fundador d’ As Roladas 2, revista do Movemento Cooperativo da Escola Popular Galega, e sobre todo como animador incansable da Revista Galega da Educación, publicación de NEG, dende a publicación do seu primeiro número en 1986, e da revista Sarmiento. Anuario da Historia da Educación en Galicia. A sinatura de Antón está presente, tamén, en varios traballos no boletín do Instituto de Estudios Vigueses, sendo referenciais para a memoria viguesa o seu estudo biográfico sobre a figura do mestre mártir Apolinar Torres, «Modernización pedagóxica e reivindicación da Escola Nova na prensa da cidade de Vigo (1926-1929)» (Glaucopis 24, 2019), como sobre o sindicalismo educativo republicano, «Asociacionismo educativo e sindical do maxisterio galego: A Asociación de Traballadores do Ensino de Vigo (1931-1936)» (Glaucopis 26, 2021).

Xaora, máis alá da súa impresionante obra publicada, unha decena de libros individuais, oitenta capítulos en libros colectivos, outros tantos artigos académicos, vinte e pico prólogos, a dirección de quince teses de doutoramento, entre elas as das viguesas María Fernanda Piñeiro Sampayo, La acción educativa de los colegios religiosos femeninos en la ciudad de Vigo 1886-1962 (2013) e Miriam Varela Iglesias, Colegios, cátedras y escuelas. Vigo (1803-1929) (IEV 2015) ou os seus anos de xestión como decano da Facultade de Educación, director do ICE da USC, membro do Consello Escolar de Galicia ou director da Biblioteca de Pedagoxía da editorial Kalandraka, o que máis destaca en Antón Costa Rico é a súa xenerosidade e tenrura como educador. Unha dimensión que a súa alumna Uxía Bolaño resumiu na homenaxe de forma emocionada e luminosa como «a dun sabio militante sempre apurado e cos libros na man, como un referente que sempre está coas causas relevantes, con compromiso e constancia, un construtor da educación galega co ollar no pasado e no futuro». Un profesor do que nos sentimos orgullosos os seus alumnos e alumnas. Únome aos parabéns tan merecidos. Grazas, Antón, mestre!