O caso do oceanográfico

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á situación do Institto Oceanográfico de Vigo:

Tras as declaracións da ministra de Ciencia Tecnoloxía nas que anunciaba unha «descentralización» por razóns técnicas e científicas do Instituto Español de Oceanografía (IEO) voces autorizadas do sector como as de Alberto González-Garcés Santiso, membro do Instituto de Estudios Vigueses (IEV) ou a de Edelmiro Ulloa, xerente da Cooperativa de Armadores de Vigo (ARVI), explicaron nestas páxinas de opinión de Faro de Vigo o desprezo que isto supón para o Instituto Oceanográfico de Vigo, instalado en Cabo de Estai, o maior dos centros oceanográficos españois. Unha decisión á que non foi allea a absorción desta rede de investigación mariña pola estrutura do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC) e que de facto supón afastar de Vigo a dirección dos tres departamentos do IEO: Pesqueiras, Acuicultura e Medio mariño e protección ambiental. Unha decisión ministerial que marxina ao IEO de Vigo e creou malestar tanto no Vigo portuario, onde está instalado o ecosistema industrial pesqueiro e naval e de investigación mariña máis potente do estado, como nas forzas políticas viguesas, a pesar de ser incapaces de aprobar por unanimidade unha denuncia desta aldraxe no pleno do concello.

Unha relación de Vigo co IEO que xa ven dende a súa creación en 1914 da man de Odón de Buen y del Cos e das primeiras campañas de investigación que este científico aragonés en 1916 desenvolveu na ría de Vigo sobre as chamadas «mareas vermellas». Actividades que levarían a instalación no porto de Vigo do primeiro laboratorio oceanográfico español do IEO, inaugurado o 2 de setembro de 1917 nuns locais portuarios das Avenidas pertencentes á Sociedade de Salvamento de Náufragos, dotado co equipamento científico doado por Alberto de Mónaco, o príncipe navegante, que recalaría no porto vigués en diversas ocasións para estudar as características das augas da ría, a pesqueira da sardiña e os modos de pesca tradicionais. Centro oceanográfico vigués que mantería a súa actividade ininterrompida ao longo dun século, sempre coa intención de investigar sobre o medio mariño e axudar a industria pesqueira e conserveira nosa. Instalado no Areal durante a difícil década dos corenta, máis tarde na avenida Beiramar, dende 1986 consolidouse como o maior centro oceanográfico costeiro español nas actuais instalacións de Cabo Estai. Sen esquecer que dende 1971 o porto de Vigo foi tamén a base do Cornide Saavedra, o primeiro buque oceanográfico moderno con capacidade oceánica.

Trasladar a sede central administrativa e de coordinación do IEO a Vigo, así como potenciar e coordinar todos os recursos públicos de investigación mariña, reclamación unánime do sector pesqueiro e científico vigués, é unha medida sensata e razoable, se nos atemos á hexemonía viguesa ao longo dun século tanto en materia pesqueira, acuícola como de investigación mariña. Tradición viguesa á que habería que engadir outras circunstancias máis recentes que avalarían esta candidatura como a especialización dalgúns estaleiros vigueses na construción dos máis modernos (e fermosos) buques de investigación mariña para estados de todo o mundo, que cada ano son botados das atarazanas de Coia. Como a ter en conta é o feito de que a Axencia Europea de Control da Pesca teña dende 2005 a súa sede en Vigo e a Universidade de Vigo promova xunto ao CSIC o Campus do Mar, un campus de excelencia internacional de carácter transfronteirizo, constituído como polo de investigación no ámbito das ciencias e tecnoloxías do mar, no que tamén participan o resto de universidades galegas e do norte de Portugal. Sen esquecer, e non semella o menos importante, que é unha incongruencia política que un organismo oceanográfico continúe tendo a súa sede central en Madrid, como sucede tamén co Museo Naval dependente do Ministerio de Defensa, outro anacronismo centralista que merecería unha análise de seu.

O caso deste menoscabo ao centenario centro oceanográfico de Vigo é apenas outro síntoma do fraco peso político da cidade de Vigo máis alá da ponte de Rande, tanto para os responsables do Goberno de España como da Xunta de Galicia, cegos para entender o posicionamento dunha cidade á que dende hai séculos todo chegou e saíu polo mar e converteu a súa actividade portuaria e naval no celme da súa identidade sen renunciar nunca a que continúe sendo o motor do seu futuro. Como tamén amosa que a doenza do teimoso centralismo madricentrista, tras catro décadas de estado das autonomías, non só non acaba de ser superada, se non que adopta novas fórmulas de aparencia máis benigna, como esta descentralización sectorial do IEO, mais que consolidan un modelo da máis resesa uniformización. O centro oceanográfico de Vigo debe ser a sede coordinadora da rede do IEO, Vigo non pode pasar por menos.

Todas somos lectoras

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a reflexionar sobre 0 23 de abril tamén como día da lectura:

A celebración do 23 de abril, día mundial do libro e do dereito de autoría, efeméride creada pola Unesco en 1995 coincidindo co día de San Xurxo, facilita a reflexión sobre o poder dos libros e o valor da lectura como competencia clave para a formación individual e o desenvolvemento comunitario que toda a cidadanía sen excepción debe adquirir e utilizar ao longo da vida. Unha efeméride cívica e escolar que, máis alá da mobilización comercial do sector da edición e a libraría presentando as súas novidades de primavera, actividade que por desgraza en Galicia é cada ano máis cativa e discreta, constitúe un motivo para celebrar a importancia social da lectura e do seu fomento entre as crianzas e a mocidade nos centros escolares e bibliotecas públicas, así como a promoción da creación literaria como a súa expresión artística, a visibilización nos medios e redes sociais dos autores e autoras como os seus protagonistas, e a presenza do libro impreso e electrónico no espazo público, sexa analóxico como dixital.

Semella que tras os días de confinamento e anos de pandemia medrou en España o número de lectoras habituais no seu tempo de lecer. Canto menos iso expresan as cifras do barómetro de hábitos de lectura e compra de libros máis recente (Federación de Gremios de Editores de España, marzo 2022): o 64,40 % das persoas maiores de 14 anos, 61,90% en Galicia, en ambos os dous casos dous puntos por riba que en 2019, ano anterior á Covid-19. Porcentaxe claramente maior no caso das mulleres, que chega ao 69,40 %, o que consolida o fenómeno da feminización do hábito lector ao longo da década. Cifras esperanzadoras tamén na compra de libros impresos, actividade que realizan o 52,30 % das consultadas, sobre todo en librarías e cadeas de librarías (55,40 %) que, coa excepción comprensible da baixa de asistencia a bibliotecas públicas (25,30 %), expresarían unha repunta do hábito de lectura de libros na pandemia. Un crecemento que tamén se produce nas crianzas, tanto entre as de 10 a 14 anos, cun 77,50 % de lectoras, como as de 6 a 9 anos, cun 83,70 %, que dedicarían en ambos treitos, tanto o dos que aprenden a ler como os que aprenden lendo, máis de tres horas semanais á lectura.

Datos que por ventura convidarían a un certo optimismo, nun entorno tan escasamente esperanzoso como o actual, xa que a revolución silenciosa da lectura é das poucas capaces de mudar a nosa forma de vivir e de interactuar no mundo. Alex Quigley, investigador en formación lectora e autor de Todos somos lectores (Plataforma editorial, 2022), salienta que «vivimos nunha época na que o acto de ler está mudando a máis velocidade ca nunca na súa curta historia de cinco mil anos». A hibridación da comunicación textual, na que lemos de forma xa habitual sobre soportes impresos e pantallas hipertextuais, está modificando tanto os nosos comportamentos e preferencias lectoras como a propia aprendizaxe da lectura, unha competencia que actualizamos decontino, mais tamén un proceso arduo e complexo, un desafío para a aprendizaxe para o que Quigley estima cada lectora precisa dedicarlle dous mil días da súa vida, o tempo necesario da infancia á adolescencia para adquirir na escola e no instituto esta destreza mestra, a máis grande e importante das invencións da humanidade. Eis o reto principal (e complexo) da escola actual, a de formar lectoras híbridas e críticas a un tempo, lectoras estratéxicas, capaces de enfrontarse con éxito a todo tipo de textos e soportes, dende os informativos aos propiamente literarios.

A lectura hoxe é fráxil e máis importante ca nunca o foi. O acto de ler –ao que a escritora Eva Mejuto e a ilustradora Bea Gregores acaban de dedicar un fermoso álbum, Cando leo (Xerais 2022)– forma unha parte fundamental do tecido da nosa vida. Cando lemos non existen portas nin fronteiras, cando lemos sabemos que hai alguén que nos fala, como sempre lembraba o mestre Agustín Fernández Paz, citando a Guy Montag, o bombeiro de Fahreint 451 (Xerais, 2000), a distopía de Ray Bradbury que aos activistas da lectura nos continúa emocionando. Mais non podemos esquecer que a lectura para todas non é tan natural como podemos supoñer como tampouco obviar a existencia de fendas lectoras que están comprometendo o éxito dun de cada catro escolares. Pechar esas fendas lectoras na aula e proxectar a lectura máis alá das portas dos centros educativos como actividade transversal son dous retos esenciais para emprazar a lectura na súa dimensión comunitaria, que deben asumir tanto a administración educativa como o resto das administracións públicas nos seus plans de lectura. Non o esquezamos: todas as persoas somos lectoras ao longo das diferentes etapas da vida, unha condición indispensable para exercer cidadanía. Velaí o sentido de celebrar o 23 de abril, tamén como día da lectura.

Cortázar en Redondela e Lourido

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a estancia de Juio Cortázar e Aurora Bernárdez en Redondela e Lourido en 1956 e 1957:

As alamedas Castelao de Redondela e Rosalía de Castro de Chapela posúen a singularidade de perpetuar natureza, lecer e memoria dende que no mes de xuño de 2019 algúns dos seus bancos foron identificados cunha placa na que se lembra a intelectuais e artistas relacionados dalgunha maneira co concello. Unha iniciativa de conservación da memoria histórica tan humilde como eficaz e respectuosa, posta en marcha dende o servizo de Normalización Lingüística, que homenaxea a figuras tan diversas como as de Mendiño, trobador; Casto Sampedro Folgar, pescudador do folclore; Reveriano Soutullo, músico; ou de Salvador Dalí, o pintor que deu o seu nome a unha camisa feita na fábrica de Regojo. Unha iniciativa retomada nos meses pasados engadindo novos nomes a outros bancos como os de Alejandro Otero, médico no exilio; Telmo Bernárdez, médico e alcalde fusilado en 1936; José Figueroa, emigrante no Brasil e filántropo; Ernestina Otero, mestra; Antonia Míguez Lago, sindicalista; Juana Domínguez Núñez, dona da taberna Nador; as Mulleres Solidarias de San Simón e do buque Upo Mendi; Ignacio Ramonet, xornalista; o da estirpe Cal de fotógrafos; Rita Regojo, fundadora da ONG Aldeas Infantís ou Suso Vaamonde, cantor e veciño de Chapela, entre outros.

De todos estes bancos da memoria da alameda de Redondela chamou moito a miña atención o dedicado a Julio Cortázar, o escritor que desexou se chegaba algún día a ter un dous cabalos «levar a Aurora a Galicia, instalar cuarteles de primavera en Redondela» e «dedicarse aos paseos, á pesca e a herborizar como Rousseau». Unha metafóra para a historia recollida da carta que o cronopio escribiu en 1956 ao seu amigo o pintor Eduardo Jonquières dándolle noticias da súa primeira viaxe a Galicia coa súa muller, Aurora Bernárdez, filla de emigrantes galegos de Dacón, que pasara varios anos da súa infancia en Vigo e Ourense. Unha viaxe de vacacións a Galicia do matrimonio residente en París que sería lembrada pola propia Aurora nun texto memorialístico que permaneceu inédito até 2015 (El País, 11 de novembro) no que cita a sorprendente paisaxe redondelá no relato dunha longa viaxe nun tren de Renfe, «con cheiro a caspa e sono nos gastados asentos de felpa»: «Por sorte, antes de chegar a Santiago, estivo o agasallo do Miño verde, eglóxico, e de Redondela dende o alto cos seus piñeiros e o seu mar azul meténdose sinuoso na terra.»

Julio e Aurora encantados coa súa primeira experiencia galega volveron o verán seguinte (1957) a Galicia para montar o seu cuartel durante tres semanas no hotel Miramar na praia de Lourido, a mesma que un emigrante arxentino pretendera nos anos trinta transformar no Balneario de Galicia e puxera o nome de praia América. Días inesquecibles en Nigrán nos que na correspondencia coas súas amizades Julio confesa que dominaron os ventos e as nubes, o que non impediu que se bañará como un poseidón. Días nos que a parella paseará polo Val Miñor tomando fotos coa curiosidade de quen pretende saber das características dos cruceiros e dos hórreos que os responsables do hotel chaman para a sorpresa de ambos os dous «canizos». Camiñadas polo piñeiral da península do Monte Lourido, nas que o gran cronopio identifica un arrecendo marabilloso e unha serenidade única. Días felices dos que de regreso a Vigo, no mesmo tranvía no que chegaron, camiño de París, levarán no corpo algunha que outra marca do sol e do vento de Lourido e unhas cantas fotos, algunhas extraordinarias como as tiradas ao pé do peto de ánimas na ponte romana da Ramallosa sobre o Miñor, que formarán parte da súa colección e memoria literarias.

Fotografías tiradas por Julio e Aurora que hoxe forman parte do legado fotográfico de máis de dúas mil pezas entre copias e negativos e cinematográfico (dúas horas de gravación das viaxes por Brasil, India e Uganda) do autor de Rayuela, que Aurora Bernárdez, a súa testamenteira, doou en 2005 á Xunta de Galicia, para ser conservadas no Centro Galego de Artes da Imaxes (CGAI) con sede na Coruña. Un importante legado audiovisual que xunto á biblioteca persoal do escritor, conservada na Fundación Juan March de Madrid, son os únicos documentos conservados de Córtazar en Europa. Mágoa que despois de transcorridos máis de tres lustros este legado cortaziano non estea dispoñible dixitalizado para a súa consulta na rede; unha de tantas outras anomalías dunha institución autonómica creada en 1989, coa finalidade de salvagardar o patrimonio audiovisual galego, que esmoreceu de forma dramática cos gobernos de Alberto Núñez Feijoo.

Non semellaría disparate ningún que o CGAI artellase unha pequena  exposición coas fotografías que Cortázar e Bernárdez tomaron nos veráns do 56 e 57 en Galicia para expoñelas en bibliotecas públicas tan dinámicas como as de Nigrán e Redondela.

Galego solicitado

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á sentenza do TSXG sobre a solicitude de Xurxo Martínez de ser atendido en galego pola Axencia Tributaria:

O escritor Xurxo Martínez González mantivo un intricado preito coa Axencia Tributaria (AEAT) sobre o seu dereito a ser atendido en galego. Despois de catro anos de complexas reviravoltas xudiciais, na que foi apoiado pola avogada Elsa Quintas Alborés, responsable dos servizos xurídicos da Mesa pola Normalización Lingüística, a sentenza 236/2022 do 4 de abril do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia acolle o seu recurso declarando nulos os actos administrativos efectuados pola AEAT en castelán, despois de que manifestase querer ser atendido en galego, e ordenando retrotraer as actuacións administrativas ao momento anterior á vulneración do seu dereito á escolla lingüística. Unha sentenza (probablemente histórica) seguida e redactada en galego por María Dolores Rivera Frade, presidenta da Sala do Contencioso do TSXG, que asenta o dereito a relacionarse coa AEAT en galego garantindo o seu uso nas súas comunicacións coa cidadanía, ao tempo que amosa outra vez máis que os dereitos, mesmo a pesar da complexidade e lentitude do procedemento xudicial, deben ser exercidos até as últimas consecuencias, o que permite, como declarou o demandante, «consolidar un status de normalidade para o noso idioma».

Entre as consecuencias que establece a sentenza do TSXG está a responsabilidade da AEAT de artellar un mecanismo de coordinación dos seus diferentes órganos para garantir o dereito á escolla lingüística do cidadán sen reiteralo en cada momento. Ou en palabras da propia sentenza: a administración non pode ampararse nunha división do procedemento «para impedir a eficacia do dereito exercitado polo obrigado tributario». O que inevitablemente supón que a administración do estado en Galicia debe contar e garantir os medios técnicos e procedementos para que o persoal ao seu servizo poida responder as comunicacións en iguais condicións en castelán e galego, mesmo as que fosen por oficio. Como recoñece esta importante sentenza que o dereito a escoller ser atendido en galego, sempre que sexa explícito, non pode estar subordinado ao coñecemento do castelán do administrado, unha interpretación clarificadora no recoñecemento dos dereitos lingüísticos daquelas persoas que así o solicitan. Consecuencias que o demandante Xurxo Martínez resume na recomendación de que «o cidadán debe solicitar de forma explícita o seu desexo de ser atendido en galego e dende entón reclamar se isto non se cumpre».

Sentenza do TSXG coherente coa estratexia de usar, escoller e solicitar o galego en todos os eidos da vida como mellor contribución individual na promoción do galego, recomendada por Carlos Callón no seu libro referencial Como defenderes os teus dereitos lingüísticos (Xerais 2011). Usar o galego con todo o mundo de forma normal, sexa de forma oral como nas comunicacións escritas, sexan correos electrónicos ou mensaxes nas redes sociais, coa mesma firmeza ca empatía e cordialidade, mesmo en situacións que froito dos  prexuízos lingüísticos poidan semellar incómodas. Escoller a opción galego sempre que a teñamos dispoñible, sexa no emprego do caixeiro bancario, na lectura de xornais dixitais, blogs e páxinas web, na interface dos teléfonos móbiles, nas aplicacións informáticas, nas dobraxes das plataformas audiovisuais, nas obras literarias traducidas ou naqueles establecementos comerciais e de hostalaría, por ventura cada vez máis numerosos, que tamén atenden en galego. Sen esquecer, como fixo teimosamente Xurxo Martínez, solicitar de forma explícita ser atendidos en galego nas nosas relacións orais e escritas coas diferentes administracións, tanto autonómica, local como a do estado, sabendo que a lexislación nos ampara, tanto polo establecido no artigo 6.1 da Lei 3/83 de normalización lingüística como no artigo 54.11 da Lei 7/2007 do estatuto do empregado público, que «garanten a atención ao cidadán na lingua que o solicite sempre que sexa oficial no territorio».

Exercicio de dereitos, que para a escritora María Reimóndez no seu ensaio A alternativa está aquí (Xerais 2014), debemos considerar coma «unha leira na que cómpre traballar sen desfalecer», «un traballo que nunca está completo, porque choca de fronte contra os intereses de quen se beneficia da desigualdade». Uns dereitos interconectados que non funcionan os uns sen os outros, compartindo como as leiras o mesmo medio natural: «Quen defende os dereitos das mulleres pero non os dereitos lingüísticos está deixando fóra as circunstancias das mulleres que falamos linguas non hexemónicas…» Nesa estratexia activista de traballo sobre os dereitos lingüísticos encádrase o resultado desta sentenza que garante o servizo da administración en galego. Parabéns a Xurxo Martínez pola súa afouta teimosía en exercelos.

Mestra Antía Cal

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao pasamento de Antía Cal:

Ao comezo das súas memorias, Este camiño que fixemos xuntos (Galaxia 2006), Antía Cal relata o seu encontro, en 1936, co lingüista Aníbal Otero que percorría os camiños do país apañando palabras e nomes de lugares para o Atlas lingüístico da península ibérica. Bautizada moi nova polo seu irmán Armando como «Tita», a futura mestra e viguesa distinguida conta con retranca un episodio que tendo apenas trece anos resultou marcante para ela: a conversa que mantivo cando guiou polos vieiros de Muras a aquel mociño acabado de saír da Facultade que paraba durante uns días no Mesón da súa avoa. Memoriosa e con espírito didáctico natural, lembra que Aníbal preguntou que como tendo un nome tan xeitoso e antigo como Antía deixaba que a chamasen por outro que nada dicía, para explicarlle a seguir que Antía era un nome grego, que significa «flor montesía», chegado despois a Roma como nome de escravas orientais e máis tarde de libertas e mulleres libres. E abofé que aquel episodio onomástico, que confesa a amigou por vez primeira co seu nome, posto de forma fortuíta por nacer un 18 de abril, día da invocación da mártir siciliana Santa Antía, amosa o seu espírito de muller libre e teimosa que ao longo de noventa e oito anos procurou compartir as angueiras dos días felices.

Antía Cal Vázquez estudou as súas primeiras letras no Plantel Concepción Arenal, o Colexio do Centro Galego da Habana, cidade onde naceu e emigraran os seus pais, dende unha aldea do concello lucense de Muras. Tras o regreso a Galicia, a guerra colleuna estudando o bacharelato na Coruña, no Colexio Dequidt, un centro aberto e liberal, instalado daquela no edificio da Terraza. Despois de facer Maxisterio e estudos de Comercio, ingresará na Universidade de Santiago onde se licenciará en Filosofía e Letras (1945), especializándose en Xeografía. En 1955 viaxa a Xenebra e visita o Museo da Educación, onde coñece aos estudosos do legado Pestalozzi, o pedagogo que acuñou no século XIX as primeiras ideas coeducadoras. Aquela viaxe transforma a súa ollada sobre os temas educativos e muda a orientación da súa vida. De novo en Vigo, traballa na preparación d’ O libro dos nenos. Enciclopedia pro neno galego, voluminosa obra de 522 páxinas premiada en 1958 polo Lar Gallego de Caracas e publicada sesenta anos despois de ser conservada nunha caixa de zapatos.

Instalada xa en Vigo, Antía Cal, coincidindo coa nenez dos seus catro fillos, aos que na casa educou en galego, un feito inédito entón, madurou a posibilidade de aplicar na práctica aquelas novas ideas educativas europeas, recollidas pola UNESCO, que foi asumindo como propias: facer unha escola dinámica, aberta, plural e acolledora. Un modelo educativo alentado polo espírito galeguista e progresista do seu home, o oftalmólogo Antón Beiras, autor do primeiro traballo de tema médico que se publicou en galego e inventor do Vigoscopio, un sinoptóforo de televisión co que culminou a súa investigación sobre o estrabismo. Un proxecto de centro escolar privado laico e plurilingüe, no que se introducía de forma pioneira o ensino do inglés e estaba presente o galego, tinguido de cariño e afecto, que callou na realidade do Colexio Rosalía de Castro, instalado primeiro (1961) como unha escoliña familiar nun baixo da rúa Pizarro e ao curso seguinte como unha escola para crianzas de tres a nove anos nun edificio de tres andares ao pé da praza de España.

Dende o inicio o Rosalía contou coa colaboración de membros do British Council, como mister Mann e miss Dorothy Coombe, que idearon unha metodoloxía de ensinanza do inglés dende idade temperá, nun centro que educaba conxuntamente a nenos e nenas. Un colexio que Antía concibía como unha fábrica de pensamentos, de vías de razoamento, de creación e de tolerancia. Unha escola que funcionaba como unha comunidade, onde profesorado, familias e alumnado participaban e onde os éxitos e os fracasos eran responsabilidade compartida. Unha illa de liberdade na que se ensaiaron experiencias alborais de galeguización: impartíanse clases de galego os venres pola tarde, as aulas chamábanse polos nomes de personalidades como Bóveda e Castelao, sen esquecer a Concepción Arenal, figura tan admirada pola fundadora; celebrábase o Día das Letras Galegas e publicábase un xornal escolar; realizábanse saídas escolares e utilizábanse o cine, a música ou os contos dentro da aula… Sen esquecer que o Rosalía de Tita enlazou (xa en 1969) coa renovación pedagóxica catalá das Escolas de Estiu, organizadas polo movemento de mestres Rosa Sensat e emuladas despois nas primeiras Escolas de Verán organizadas en Vigo, referenciais para o desenvolvemento dos movementos de renovación pedagóxica, como Nova Escola Galega do que a mestra Antía Cal foi socia de honra. Lembrámola con recoñecemento e profunda admiración.

O mito da Reconquista

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao mito da Reconquista de Vigo:

Todas as cidades galegas posúen o seu mito fundacional, un relato que dá conta das súas orixes e identidade no tempo. Ninguén dubida que o de Santiago corresponde ao do traslado e enterramento do corpo do apóstolo chegado do mar. Como o da Coruña está vinculado con Xerión, o xigante que matou Hércules, enterrado baixo o faro romano construído a finais do século primeiro. Como tamén ten orixe romana Lugo, a máis antiga das nosas cidades, fundada por Paulo Fabio Máximo como “Lucus Augusti”, o campamento militar romano instalado no ano 25 antes de Cristo sobre un castro. Outrosí pertence ao mundo clásico a orixe mítica de Pontevedra, creada polo arqueiro Teucro, fillo do rei Telamon, que tras abandonar o mar do Peloponeso seguindo a estela luminosa de Poseidón fundaría na máis fermosa das rías Helenes, unha colonia grega, ao pé da illa de Tambo.

Porén, non é tan doado identificar o mito fundacional de Vigo, cuestión xa abordada nas primeiras historias de Vigo, tanto a pioneira de Nicolás Taboada Leal de 1840 como a referencial de Francisco Ávila de la Cueva, que dedicou a Vigo o segundo capítulo da súa Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obispado (1852, Toxosoutos 2003). Tema que tamén preocupaba a Teodosio Vesteiro Torres, que nas súas Monografías de Vigo (1878) xa abordaba o refuxio do pobo dos herminios nas illas Cíes onde serían atacados  pola escuadra de César. Orixe romana do porto de Vigo, testemuñada polos achados arqueolóxicos de numerosas vilas de litoral e factorías ao longo da ría. Como tampouco se pode desbotar o seu fulgor medieval, como testemuñan as tres igrexas románicas conservadas, Castrelos, Coruxo e Bembrive, construídas entre os séculos XII e XIII, que coinciden co mito tan atractivo, acuñado por don Álvaro Cunqueiro, anunciado xa por Vesteiro, dunha cidade fundada por un poeta, Martín Codax, o xograr (ou segrel) que vive, escribe e canta a Vigo nas súas sete cantigas entre 1230 e 1280.

No entanto, é o da Reconquista, a proeza da expulsión dos franceses polo pobo vigués e polas alarmas da comarca –tropas francesas que ocuparon a vila durante 56 días, dende o 31 de xaneiro ao 28 de marzo de 1809– o acontecemento que transcorridos dous séculos se converteu no mito fundacional que mellor explica o Vigo actual. Fraguado co sacrificio do pobo común, este mérito de ser a primeira vila que conseguiu desfacerse da tutela napoleónica tivo importantes consecuencias políticas para Vigo, xa que o 1 de marzo de 1810 sería declarada polo Consello de Rexencia co título de cidade fiel, leal e valorosa, e ademais de recoñecerlle o seu dereito de voto dentro da Xunta do Reino de Galicia e eximirlle da súa dependencia señorial do arcebispado de Santiago. Honras que obrigaron a adaptación do escudo de armas da nova cidade, da que desapareceu a vieira xacobea e á que incorporou a imaxe da oliveira centenaria que entón se erguía no adro da colexiata.

Honras da Reconquista que proporcionaron a Vigo o peso político do que até entón carecía e coas que comeza a perfilar o seu papel e o seu afán de liderado no proxecto galego. O propio Vesteiro Torres non dubidaba nun artigo sobre o 28 de marzo de 1809, para el «data inmortal!», que «Vigo  tiña que ser a primeira en gustar do novo cáliz da liberdade» e adiantaba ademais o que serían os piares que definirían o Vigo contemporáneo: «Co vigor da mocidade, coa honradez do traballo, coa conciencia do seu poder, adiantou, medrou, e chegou a ser o emporio da grandeza de Galicia e dos seus mares de Occidente». O que sucedeu naqueles históricos 56 días artellou o mito dunha reconquista heroica e popular, sobre todo grazas ao relato artellado por José Santiago y Gómez na súa Historia de Vigo y Comarca (1896, Deputación de Pontevedra 2005). Relato por ventura matizado, expurgado e ampliado pola historiagrafía viguesa actual, en espléndidas obras de referencia como Reconquista. Vigo en armas (Xerais 2009) de Eduardo Rolland e O Vigo que viron os franceses (IEV, 2021) de Jorge Lamas, que permiten coñecer os feitos e o seu contexto histórico con rigor e obxectividade. Como imprescindible foron as achegas a este relato actual da Reconquista realizadas dende a literatura galega, sobre todo por Pedro Feijoo na novela Os fillos do lume (Xerais 2017).

Xaora que constitúe unha beizón o pulo da actual celebración popular do relato mítico da Reconquista, na que a veciñanza viguesa adquire todo o protagonismo, como sucedeu naqueles 56 días de ocupación napoleónica, que pasaron a historia europea como un episodio da Guerra Peninsular entre franceses e ingleses. Unha festa de época, iniciada en 1997 pola veciñanza do Casco Vello sen apenas axudas e apoios, hoxe por ventura consolidada como a primeira e a máis xenuína da cidade na que a todos orgulla o protagonismo do vestiario e da música tradicional galega.

O estandarte da Atlas

/en , , , , , , /por

Con motivo da festa da Reconquista dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao estandarte da fragata francesa Atlas:

O xornalista e historiador Eduardo Rolland no seu libro Reconquista. Vigo en armas (Xerais 2009) rescata un dos episodios máis afoutos da historia de Vigo, que ben merecería ser incorporado ao relato da festa da Reconquista, o mito fundacional do recoñecemento de Vigo como cidade. Trátase de como tras a saída dos soldados vigueses do rexemento de León cara a Meseta, a acabada de formar Milicia Honrada viguesa, na que a comezos do verán de 1808 se alistaron como voluntarios douscentos veciños de todas as clases sociais, paisanos sen instrución militar, que facían quendas de garda nos baluartes da muralla, obtivo antes da chegada das tropas francesas o estandarte do Atlas, unha fragata francesa que ostentaba a aguia de Napoleón, que o propio emperador lle concedera no Campo de Marte o 5 de decembro de 1804.

O prezado trofeo é unha tea de seda adamascada confeccionada pola Casa Picot, cadrada de 105 cm de lado na que aparecen tres bandas en sentido vertical, azul, branca e vermella e unha vaíña pola que pasaba a hasta que remata na súa punta nunha aguia de bronce dourado ao ouro moído de 1,85 quilos de peso e 31 cm de alto, 27 de longo e 10 de fondo.

No centro, a bandeira leva unha coroa de loureiro que rodea unha lenda de catro liñas, manuscritas en ouro, que di: «L’empereur des français au vaisseau l’Atlas». No reverso da tea atópanse os restos doutra lenda que debuxa o lema «Valeur et discipline». Aguia de ás despregadas deseñada por Antoine Chaudet, o escultor de confianza de Napoleón, á que o emperador concedía gran importancia, tanta como á da bandeira do seu imperio, xa que para el «levala era un orgullo, defendela coa vida unha obriga e perdela unha vergonza». Razón pola que os inimigos cando querían salientar unha vitoria sobre o exército de Napoleón a exhibían con fachenda.

Como relata José Santiago Gómez en Historia de Vigo y comarca (1896, IEV 2005), a Atlas coñecía xa a ría viguesa onde se refuxiara o 27 de xullo de 1805, tras o combate do 22 de xullo contra a armada inglesa nas augas de Fisterra, cando formaba parte da escuadra combinada franco-española de Gravina e Villeneuve, para reparar as graves avarías do seu casco na praia de Guixar e onde sería convertida en hospital flotante onde acudir aos feridos e doentes de tifo máis graves, entre os que se atopaba o seu comandante, o capitán Rolland. Unha visita que paradoxos da historia salvou ao buque da desfeita de Trafalgar.

Mais a proeza viguesa, relatada tamén por Xosé María Álvarez Blázquez en A cidade e os días (Monterrey 1960, Xerais 2008), comeza cando na mañá do 28 de xullo de 1808 (outras fontes a adiantan ao 30 de maio) a Atlas entra na ría despregado todo o seu velame. A aparición do buque ocasionou a alarma xeral nos baluartes da muralla. A fragata de 68 canóns avanzou até fondear fronte á Laxe, momento no que coa súa artillaría saudou á praza con salvas de honra presumindo que Vigo estaba xa no poder das forzas de Napoleón. Aproveitando este erro maiúsculo, pescadores do Berbés, do Areal e de Coia, antigos mariñeiros da Armada, embarcaron nas súas lanchas, ocultaron as súas armas, rodearon e asaltaron con incrible afouteza o navío francés. Cando o seu inocente capitán cre recibir unha comitiva de benvida, –don Xosé María Álvarez Blázquez dubida que fose o capitán Rolland, xa que coñecía as «sutilezas e bravuras dos nosos mariñeiros»–, atópase co seu barco abordado e en poder dos vigueses, polo que se entrega sen apenas resistencia. A milicia honrada apoderouse así do barco e do botín, bandeira e aguia imperial incluídas.

Segundo desvela Javier Noriega no seu artigo «Las águilas imperiales francesas que procedían de la mar» (2013) o estandarte do Atlas da mantívose no buque que dende a emboscada viguesa pasou a servir á Armada e tivo a súa base no arsenal de Ferrol até ser desmantelado en 1817. Dende agosto de 1847 forma parte dos fondos conservados no Museo Naval de Madrid, estando exposto a carón da sala dedicada á batalla de Trafalgar e sendo ademais o único exemplar da Mariña Imperial de Napoleón dos 37 entregados que sobreviviu á destrución destes emblemas ordenada pola restauración borbónica de Louis XVIII.

A festa da Reconquista celebra cada ano como Vigo entrou a formar parte da historia bélica europea como primeira praza reconquistada a Napoleón Bonaparte. Un relato do que debe formar parte esta emboscada alboral dos arteiros mariñeiros vigueses á temible Atlas, símbolo do poder imperial napoleónico. Uns acontecementos nos que tanto a afouteza de homes e mulleres anónimos e case desarmados como a intelixencia política de figuras como o alcalde Vázquez Varela permitiron que Vigo gañase para si o seu recoñecemento como cidade leal e valorosa, a máis importante honra que nos deixaron aqueles feitos. Feliz Reconquista!

Onte 2150: «O neno de lume» de Ledicia Costas

/en , , , , , , , , , , /por

Tras Escarlatina, a cociñeira defunta (Xerais 2014), recoñecida co Premio Merlín (2014) e co Premio nacional de lix (2015), Ledicia Costas recunca no Merlín (2022) con outra obra extraordinaria, O neno de lume (Xerais 2022), unha novela con atmósfera de conto dickensiano e vontade de clásico. Empregando a estrutura do conto marabilloso, na que os protagonistas, Morgan («o neno de lume») e Anna («a nena morcego»), conviven de xeito natural con seres sobrenaturais e máxicos (as tres irás Luminaria), Costas artella unha aventura  que explica o funcionamento do tempo atmosférico, a orixe do sol e as razóns dos ventos, das choivas, neboeiros e saraibadas. Unha peripecia fantástica na que será clave tanto unha pequena lapa chantada no ombro dereito de Morgan,  como o feito de que  ao longo dos seus dez anos de vida fose acollido e educado cada mes por unha das familias de Lilitown, a cidade onde apareceu nunha cesta pouco depois de nacer coma novo Moisés.

Empregando os recursos que lle son propios a toda a súa narrativa infantil (humor retranqueiro a esgalla, creación brillante de personaxes protagonistas e secundarias femininas, coidado na construción de tramas complexas e da procura de solucións orixinais para os conflitos, localización en entornos urbanos dun tempo pasado ou nun tempo e espazo míticos, homenaxes intertextuais, agarimo pola tecnoloxía…) e engadindo as convencións do conto tradicional de carácter marabilloso, Ledicia ofrece n’ O neno de lume un dos seus textos literarios para o lectorado autónomo mellor concibido, máis logrado e sorprendente.

O neno de lume é un  libro escrito co alento imaxinativo e a liberdade creativa das grandes narradoras como Ana María Matute que confirman a Ledicia Costas como narradora natural e mestra da lix galega do noso tempo. Recomendabilísimo este Premio Merlín 2021, ilustrado coa agudeza visual de Iván R. que consegue ofrecer en cada unha das suas imaxes unha metáfora gráfica do texto. Parabéns, admirada Ledicia, conseguiches crear outro universo propio, unha nova proeza.

Onte 2149: «Os seres queridos» de Berta Dávila

/en , , , , , , , , /por

Tirando dos fíos que deixara soltos en Carrusel (Galaxia 2019) e Illa decepción (Galaxia 2020), Berta Davila completa n’ Os seres queridos (Xerais 2022) unha triloxía narrativa sobre os conflitos dos vínculos afectivos. Novelas curtas, todas as tres premiadas, está co Xerais 2021, a autora compostelá utiliza a estratexia da autoficción para esculcar nos conflitos do íntimo e dos coidados, desas redes afectivas que se tecen e destecen a diario no eido do privado. Narrando dende a experiencia, Berta Davila desta volta reconstrúe sen idealizacións nin imposturas a memoria do relato do primeiro ano de crianza do seu fillo, mais tamén dos coidados e rotinas da convivencia de parella como dos lazos e marcas da familia e desas amizades longas sostidas no pouso dos afectos e da economía das palabras. Unha achega dende o literario aos espazos neuroemocionais da toma de decisións transcendentes e da perda e do olvido (das persoas maiores), furados e cicatrices invisibles que suturan cada unha das nosas vidas.

Páxinas extraordinarias pola súa beleza, crueza e emotividade. Unha voz narrativa penetrante, cálida e natural, unha escrita miniada co punzón da claridade para ofrecer un dos mellores premios Xerais da última década. Parabéns á autora por un texto memorable, como o cualificaría o que foi o seu primeiro mestre, Agustín.

Vigo despois de Feijoo

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á marcha de Feijoo a Madrid e ás súas relacións co alcalde Abel Caballero:

A marcha de Alberto Núñez Feijoo a Madrid para presidir o Partido Popular e optar á Presidencia do Goberno abrirá unha oportunidade á oposición, que encabeza a nacionalista Ana Pontón no Parlamento de Galicia, para despois de catro lexislaturas mudar o goberno galego. Abandono da política galega que rematará con máis dunha década de desacordos e conflitos con Abel Caballero, alcalde de Vigo, probablemente tamén o seu rival político máis persistente nese período. Trece anos de Feijoo como presidente da Xunta de Galicia que en Vigo deixarán como legado a creación do Hospital Álvaro Cunqueiro, construído baixo o polémico modelo público-privado e inaugurado en 2015; a Cidade da Xustiza, recuperando integralmente e de forma exemplar o edificio do vello pirulí do Couto, a piques de abrir as súas portas, e a Estación intermodal de Urzáiz, xa case finalizada a carón da estación de Vialia.

Tres investimentos en servizos públicos que porén non poden ocultar o listado de agravios denunciados diariamente pola Alcaldía viguesa que fai responsable a Feijoo do fracaso da fusión entre as caixas de aforro e da súa posterior venda e da imposibilidade de constitución da Área Metropolitana de Vigo e da incorporación de Vigo ao servizo de transporte metropolitano. Como tamén doutras ofensas a Vigo como a de impedir que calle a candidatura das Illas Cíes como patrimonio da Humanidade, de negarlle ao concello de Vigo axudas autonómicas tanto para novos voos do aeroporto de Peinador, como para as accións de promoción turística do Nadal ou para as obras de reconstrución do estadio de Balaídos… Relación de aldraxes de Feijoo completada con outras máis recentes como a tardanza na construción dun instituto en Navia ou a de non apoiar institucionalmente nin a chegada a Vigo-Urzáiz do AVE directo dende Ourense á construción en túnel da A-55 entre Vigo e Porriño.

Como certo é tamén que as delegadas territoriais da Xunta de Galicia fan responsable a Caballero de negar o trazado do camiño xacobeo pola cidade, de recoñecer o albergue aberto no Berbés ou de rexeitar a celebración dalgún dos concertos do Xacobeo, acusándoo de «xacobeofobia», como de non ofrecer espazo suficiente para a construción da biblioteca do estado ou de negarse a incorporar a Vigo no transporte metropolitano… Un listado de discrepancias moito máis extenso das aquí relacionadas entre as administracións municipal e autonómica, ás que ademais habería que engadir as relacionadas coa interpretación da normativa sobre Patrimonio, Ordenación territorial e portuaria, nas que decote se nega a posibilidade do acordo interinstitucional, recorrendo as máis das veces a instancia xudicial, o que adía ou encalla sine die as solucións, como ven sucedendo dende hai xa unha década e para a vergonza da cidadanía no caso do conflito metropolitano ou da construción da biblioteca pública.

Mais o chamativo do caso é que esta dinámica de confrontación e agravio permanente entre Feijoo e Caballero beneficiou aos dous, como demostran os resultados das eleccións das tres últimas lexislaturas e mandatos nos que ambos consolidaron de forma contundente as súas maiorías absolutas. Unha polarización, pois, apoiada pola veciñanza e procurada por ambas as dúas partes, que consolidaron na súa procura do centrismo extremo o liderado de Feijoo en Galicia e de Caballero en Vigo. Mais unha estratexia de mercadotecnia política que afasta a Vigo do seu liderado do proxecto do autogoberno galego durante todo o século XX, creando unha sensación de cidade estado illada do resto de Galicia, ensimesmada nas súas afrontas, paralizada nas súas iniciativas e proxectos, cuxas luces non teñen alcance máis alá da ponte de Rande. Unha situación de bloqueo político inaceptable para unha cidade como Vigo que sempre se caracterizou pola súa capacidade de acollida como celme de todas as galicias posibles, como motor urbano da Galicia industrial e máis cosmopolita, como volcán de dinamismos para a súa cultura e fonte para a súa lingua.

A marcha de Feijoo a Madrid abre unha excelente oportunidade para a normalización das relacións entre o concello de Vigo e a Xunta de Galicia, para recuperar a colaboración entre o primeiro concello de Galicia e o goberno galego. Unha oportunidade, antes da convocatoria electoral das municipais de 2023, para abordar de vez os temas prioritarios da axenda estratéxica de Vigo, entre os que non poden faltar as medidas de apoio ao sector industrial vigués, tanto automobilístico, naval como conserveiro, o acordo sobre infraestruturas básicas (porto, aeroporto e tren) como a posta en marcha da organización e servizos metropolitanos (transporte, auga, recollida de residuos e promoción turística…) e a potenciación dos servizos educativos e sociais públicos.