Escritora migrante

/en , , , , , , , , , , , /por

Sara Guerrero abriu en 2019 o blog literario «Rehabilitar o rural» coa intención de narrar a vida dunha aldea galega de varias ducias de habitantes a través da «ollada estraña» dunha escritora migrante procedente da cidade de México. Proxecto literario de 54 episodios, publicados en galego de forma quincenal nas páxinas dixitais de El Salto, relata a experiencia migrante que durante cinco anos viviron no concello de Mondariz a xornalista e crítica literaria mexicana e mais o seu compañeiro que, catro décadas despois, reabre a abandonada casa familiar. Un relato que vai do namoramento inicial cunha comunidade veciñal xenerosa e coidadora, onde absorberon de forma inmersiva tanto a lingua como a forma de traballar a leira, á outra fase na que se sentiu vixiada e cuestionada, coincidindo coa reclusión da Covid e a incómoda situación de ser migrante irregular. Novelada pola dramaturga mexicana en Eu son o monte (Euseino 2024) como unha experiencia de escisión, cóntase dende a sensación inicial de perda do que ela foi até o trauma posterior que supuxo desvincularse do territorio e da comunidade, representada pola metáfora do monte, á que se incorporou. É, recoñece, a aldea a que provocou a súa crise identitaria, mais tamén a que permitiu conectar coa cultura que a recibe, a pesar de que a comunidade receptora non se interesase por saber que era. Texto narrativo breve, recomendabilísimo, amosa que vivir no rural obriga a atender aos desexos persoais sen descoidar a voz colectiva; como imprescindible é escoitar con empatía ás persoas maiores para que dese encontro xurda o intercambio de coidados e saberes. Sara Guerrero, hoxe traballadora da Fundació Surt de Barcelona, será homenaxeada o 15 de agosto en Mondariz por A Sega, plataforma feminista de crítica literaria, como «Nosa Señora das Letras 2025». Recoñecerase o seu compromiso de escritora migrante coa lingua galega e cos feminismos, unha experiencia interseccional rebelde e incómoda, que non sempre atopou terra acolledora.

Publicado en Nós diario: 13/08/2025

Clásicos

/en , , , , , , , , , , , , , , , /por

Desde que en 1982 Bieito Ledo, xerente entón de Galaxia, publicou a Biblioteca Básica da Cultura Galega de 50 títulos, co apoio das catro deputacións, foron varias as iniciativas que ofreceron ao público as obras cimeiras da literatura galega, xunto a outras relacionadas coa historia, economía, cultura popular e lingua. Reeditada en 1999 por Ir Indo e Galaxia, co apoio da CRTVG, aquela primeira colección de divulgación dos nosos clásicos tivo continuidade na Biblioteca de Autores Galegos de Diario 16 de Galicia (1991), na Biblioteca 114 de El Correo Gallego (1992), na Historia da Literatura Galega de ASPG, editada por A Nosa Terra (1996) e na Biblioteca Galega 120 de La Voz de Galicia (2002), que chegou a vender catro millóns de exemplares, coeditada entre o xornal e oito editoras galegas, grazas a un acordo inédito entón no sector, quizais no momento de maior visibilidade e entusiasmo que viviu a edición galega na súa historia. Neste ano no que celebra o seu 75 aniversario, Galaxia anuncia unha biblioteca de clásicos de apenas dez títulos, escollidos entre os 3.500 do seu catálogo histórico coa intención, como expresaron as súas directoras, Dolores Vilavedra e Patricia Arias Cachero, de «traer ao presente obras que renovaron o mundo cultural galego» durante o franquismo. Escolma que ofrece unha nova edición d’ A cociña galega de Cunqueiro ou unha antoloxía de Sempre en Galicia de Castelao preparada por Henrique Monteagudo, presidente da RAG, obras de grande interese, que merecen os maiores parabéns. Porén, se comparamos esta iniciativa con aquela Biblioteca Básica da Galaxia de hai corenta e tres anos ou con calquera das outras aquí citadas, esta cativa e interesante colección do 75 aniversario da editora viguesa amosa a austeridade coa que está publicando o sector, tamén as editoras tractoras, así como as enormes dificultades para contar cos patrocinios para abordar proxectos culturais de entidade como estas coleccións de clásicos. Tempos difíciles para o libro galego.

Publicado en Nós diario: 09/07/2925

Herdanza de Docampo

/en , , , , , , , , , , , , , , , /por

Na porta da casa na que viviu Xabier P. DoCampo na Coruña, a AELG colocou en 2019 unha placa na que aparece a confesión máis coñecida do escritor chairego: «Sen dúbida, o acto máis íntimo que coñezo é contar unha historia». Frase afortunada de quen fixo da súa viaxe relato, aprendida a carón da lareira onde o seu pai, o muiñeiro Raimundo, transmitiulle unha tradición e unha cultura na que a palabra oral era referente, e onde a mai mentres cosía recitaba a San Juan de la Cruz ou cantaba os cuplés do momento. Herdanza de infancia de quen viviu un mundo de historias ao pé dunha cerdeira enorme que pousaba as súas ramas no lousado da súa casa de Castro, árbore que escolleu para representar as súas raíces na homenaxe coa que foi recoñecido, outra vez pola AELG, cando lle entregou a Letra E. Homenaxe actualizada, dende o pasado ano, cada 5 de abril, arredor do día do seu nacemento, na Polavila Docampo, iniciativa itinerante das súas amizades para lembrar a súa figura e o seu activismo educativo e de fomento da lectura, ademais de compartir e poñer en valor o seu extraordinario legado literario de trinta libros e centos de textos ensaísticos. Serán no que, sobre todo, se pretende celebrar o desexo de que nos conten historias e a autoridade do narrador que a fai verosímil a, na cerimonia máxica da contada. Polavila Docampo 2025, que se celebrará mañá, 3 de abril, no edificio da sede da Deputación de Lugo, que se iniciará coa lectura de fragmentos da súa última novela A nena do abrigo de astracán (Xerais 2017), que dará paso a unha gala literaria na que de forma altruísta participarán as súas amizades lucenses, poetas, contadores e cantoras. Outro serán onde a lingua volverá ser escudo para o libro galego, como reclamou o mestre de Castro de Ribeiras de Lea na súa derradeira intervención o 19 de maio de 2018, cando recibiu o premio ao mellor libro de narrativa do ano, que finalizou denunciando aos que deixan a intemperie o libro e a cultura galega, outra herdanza de Docampo.

Publicado en Nós diario: 02/04/2025

Audiolibros

/en , , , , , , , , , , , , , , /por

Cando se van facer quince anos da publicación por Xerais dos primeiros libros dixitais en galego en formato epub, Dime algo sucio de Diego Ameixeiras e Sete palabras de Suso de Toro, o sector editorial anda as voltas cun novo intento de popularizar o audiolibro. Un formato dixital en auxe nos mercados editoriais próximos, que  conta cun catálogo de 25.000 títulos en español e unhas vendas do 3 % das do sector. Foi a publicación da magnífica edición de Pel de cordeiro (Xerais 2024) de Ledicia Costas, nas voces de Ana Lemos e Chelo Díaz, á que se engadiu á oferta pioneira iniciada en 2011 por Rinoceronte, abandonada pola editora do Morrazo hai unha década. Catálogo en galego ao que en 2021 se sumaron tres títulos de María Reimóndez, O club da calceta, Corredora e Usha, na voz da autora e distribuídos en Audible, a plataforma de Amazon, onde está publicada Beleza vermella de Arantza Portabales. Publicacións ás que tamén tras a pandemia se engadiron dez títulos en dominio público de Léocho?, a primeira editora galega só de audiolibros. Oferta mínima e fragmentada explicable polos custes de produción elevados, que poden superar os 3.000 € por título, o que fai imposible ás editoras recuperar o investido. Con todo, a problemática introdución deste novo formato nun mercado lector xa hibridado, volve residir nos baixos índices de lectura en galego, abaixados até o 3,90 %, outra cifra dramática para o futuro da lingua, a metade da cota de mercado do 8,00 % para o libro galego, considerada até hoxe fiable. De moi pouco axudan os discursos triunfalistas dos que alardean do momento excepcional da literatura galega cando o seu público non ten conta dela. No caso do audiolibro, como sucedeu hai quince anos coa ampliación dun catálogo suficiente do formato epub, para saír do enredo de se é antes a oferta ca demanda, é imprescindible que as editoras privadas conten con axudas públicas atractivas para producir títulos de calidade e promocionalos na canle bibliotecaria de GaliciaLe.

Publicado en Nós diario: 12/03/2025

Nova temporada

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Co día de Rosalía e a chegada ás librarías dos libros de Entroido, como o precioso número do último Sermos, «Entroido. A raíz do pobo», comeza a nova temporada para o libro galego. Primeira xeira na que destacan a publicación de Rosalía oculta (Galaxia 2025) de Paula Mayor, cómic biográfico sobre a Rosalía máis transgresora, Premio Castelao de Banda Deseñada (2023) e do ensaio Vidas e historias LGBT da Idade Media (Xerais 2025) do profesor Carlos Callón, precedido por unha lamentable campaña homófoba de acoso ao autor. Xaora, neste entrega teñen particular relevancia as novidades relacionadas coa celebración das Letras Galegas, publicadas en boa medida para a abordaxe da efeméride nos centros educativos. Oferta sobre as cantareiras que, pola moi atractiva e variadísima primeira fornada, aventura unha grande mobilización popular o 17 de maio. Eis o volume colectivo, Somos pandeireteiras (Xerais 2025), prologado por Mercedes Peón, ou o álbum precioso, Sei cantar, sei bailar (Xerais 2025) de Eva Mejuto e a ilustradora Lucía Cobo. Xeira que inicia potente a tempada narrativa, cos debuts memorables das viguesas Cynthia Menéndez con Son coma glaciares os barcos de aceiro (Galaxia 2025) e María Besteiros con Ítaca (Xerais 2025). Outra tanto sucede coa poética na que volven voces xa clásicas como as de Xavier Seoane con A árbore desvelada (Tambo, Kalandraka 2025) e Calros Solla con herba de Vigo (Morgante 2025). Sen esquecer o atractivo inicio da tempada de narrativa traducida con clásicos como Asasinatos, S.L. (Huguin e Munin 2024) de Jack London, novela traducida por Iago Nicolás Ballesteros e En canto agonizo (Rinoceronte 2025) de W. Faulkner traducida por Moisés Barcia. A pesar da inevitable melancolía do noso sector editorial, achacoso pola súa mala saúde de ferro crónica, como pola emerxencia da situación da lingua, esta excelente estrea de temporada, por arriscada, diversa e moi coidada, amosa que a edición galega nin procrastrina nin baixa os brazos como agoiran algúns.

Publicado en Nós diario: 05/03/2025

Son coma glaciares

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a novela Son coma glaciares os barcos de aceiro de Cynthia Menéndez, o poemario herba de vigo de Calros Solla e a curta-poética Delincuente de Nuria Vil, tres títulos que amplían os límites do Vigo litearario:

Había tempo que non me conmovía coa aparición de tres pezas de xéneros diversos que amplían o territorio de excelencia do «Vigo literario» actual. Refírome ao espectacular debut da narradora viguesa Cynthia Menéndez coa novela Son coma glaciares os barcos de aceiro (2025 Galaxia); ao regreso á poesía do etnógrafo e filólogo Calros Solla con herba de vigo (2025 Morgante) e ao debut cinematográfico da poeta e performer Nuria Vil autora do texto da curta-poema Delincuente (2024 Nuria Vilán). Tres creacións, que moi pouco teñen que ver co chamado «Vigo noir» de novelas policiais, negras ou de intriga, cuxa extensa nómina de autorías e obras se ampliou o pasado ano co excelente debut de Paco Morgan, creador da cidade portuaria Úrvida, na que localiza A rede branca (2024 Xerais), ao que este mes se engade Até que a morte non separe (2025 Xerais) novela de Elena Gallego Abad que, despois dunha década, recupera aos seus personaxes de Sete caveiras (2014 Xerais).

Tres pezas as de Menéndez, Solla e Vil que reclaman o carácter industrial, obreiro, revolcado e colectivo vigués, celme presente na narrativa de novelas viguesas pioneiras como Antón e os inocentes (1976, 2019 Xerais) de X.L. Méndez Ferrín, Amor de tango (1992 Xerais) de María Xosé Queizán ou Adiós María (1971, 2018 Galaxia) de Xohana Torres; que na poesía aparece, entre outros poemarios, en Estirpe (1994 Xerais) de Ferrín, fóra do sagrado (2007 Xerais) de Anxo Angueira ou Denuncia do equilibrio (1986 Xerais) de Xela Arias. Obras ancoradas na memoria de conflitos sociais recentes. Sexa a folga de Barreras de 1997, na loita polo mantemento do carácter público do primeiro estaleiro vigués, eixo da novela de Cynthia. Fose no Vigo de comezos dos oitenta azoutado pola heroína, que levou por diante tantas vidas novas como a da Maradona, a delincuente da Ferraría que aterrorizaba a veciñanza daquel Vigo vello arruinado e empobrecido. Mentres o «Vigo noir» utiliza a cidade como escenario e decorado, Menéndez, Solla e Vil reclaman a cidade como república que dende a escrita memoriosa recupera o seu carácter comunitario.

Eis a novidosa  proposta de Nuria Vil (Nuria Vilán Prado), a poeta de Santo André de Comesaña, autora do fabuloso texto poético de Delincuente, tamén produtora e artífice desta curta de 12 minutos de beleza inquietante, dirixida por Alba Domínguez, que sen axuda institucional ningunha contou apenas cun crowdfunding e cunha bolsa da fundación Ensaia de promoción do talento. Unha película que co pretexto de lembrar á Maradona, Eduarda que en 1982 dirixía a banda xuvenil da Ferraría e morreu de SIDA en 1984 no cárcere da avenida de Madrid, presenta a cara oculta do Vigo quinqui, a máis dolorosa dos anos da movida, utilizando o extraordinario material en super oito de Manuel Da Costa, a temática de Adiós María e os textos das nosas poetas da xeración da Festa da Palabra Silenciada. Unha reflexión que dende a poesía nos incomoda, un concentrado emocionante de memoria viguesa resistente, merecedora do apoio das 150 persoas que na presentación en Vigo ateigamos a sala 1 de Multicines Norte, unha proeza merecedora de ser salientada.

Como emociona herba de vigo, o libro de poemas co que Calros Solla homenaxea ao Vigo proletario, prologado con xeitiño polo catedrático da Universidade de Vigo Xosé Henrique Costas. Un mapa sentimental de viguesismo ortodoxo ou de viguismo heterodoxo, un dos tantos  paradoxos presentes nun texto que doe polo moito que afonda na cidade proletaria en poemas como «heroica», da que sae o afortunadísimo título, «perspectiva caballera» ou esa marabilla que é «mamá quero ser merdeiro». Revisión retranqueira de espírito non sense de toda clase de tópicos: «Vigo sen vivir en min», retomando o verso de Resentidos, «Vigo monstro tricéfalo», «Vigo é unha cidade de recén chegados», «Vigo o mar de Ourense» ou «Vigo devora patatillas», entre outros, dun libro que non ten perda.

Como recomendable é Son coma glaciares os barcos de aceiro na que Cynthia Menéndez novela as mobilizacións obreiras de 1997 contra a privatización, peche (con cea de noiteboa incluída) nas instalacións do estaleiro de Barreras. Texto de soberbia beleza lírica, que se le co corazón na man, reconstrúe con fidelidade emocional aquel Vigo de hai pouco máis de vinte e cinco anos, dende a ollada de Pedro, un mozo de hoxe, fillo dun daqueles (heroes do G7) obreiros protagonistas dunha das derradeiras folgas nos estaleiros (baleas) da nosa beiramar. Atmosfera de revolución viguesa, ao xeito das novelas citadas de Ferrín e Xohana Torres, na que Menéndez, como Solla e Nuria Vil, que incomoda aos conformistas. Novela inesquecible, afonda no espírito dunha cidade empapada pola resaca da memoria, mais que desaparece cando os ghichiños suben as gradas para construír glaciares de aceiro. Léana.

O Vigo de Domingo Villar

/en , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á figura do escritor Domingo Villar con motivo da instalación dunha estatua na súa memoria na praza de Compostela:

Baixei a Praza de Compostela coa intención de coñecer a estatua do escritor Domingo Villar, instalada nun banco da alameda, na proximidade da rúa García Olloqui, protexida pola excelsa araucaria centenaria, que alí chantou raíces desde 1890. Custeado polo concello de Vigo con 115.000 euros, o bronce creado polo artista ourensán Pedro Dobao está acompañado dun aparatoso monólito pétreo onde se colocou unha placa, datada en decembro de 2024, cando imaxinamos estaba previsto inauguralo, cun texto en letra maiúscula que reza: «O concello de Vigo, sendo alcalde Abel Caballero na honra de Domingo Villar artesán da palabra, contador de historias e creador de emocións». O monumento ao autor d’ Ollos de auga (Galaxia 2006) e A praia dos afogados (Galaxia 2009) acompaña ás esculturas do noso primeiro xardín centenario, estudadas por Mercedes Bangueses, no Catálogo. Bustos, monumentos conmemorativos, placas de Vigo (IEV 2023).

Pezas, na súa maior parte ocultas, durante os tres meses de estrés ao que o mercado natalicio e a súa feira cervexeira somete a estes xardíns protexidos, entre as que os vigueses e viguesas da miña xeración recoñecemos iconas da nosa infancia, como testemuñan as fotos a carón delas dos días de estrea da palma, tomadas polas fotógrafas do minuto. Velaí as esculturas de animais de José Luis Medina, co «Caracol» xigante a fronte, ou a «Alborada», a «Despedida» ou o «Mariñeiro» do escultor Camilo Nogueira, que por certo, permanece aforcado polo cableado da iluminación do pasado Nadal. Como pertencen ao patrimonio vigués as dúas grandes pezas da praza, a impoñente escultura do almirante vigués Casto Méndez Núñez de Agustín Querol (1890), e o busto do poeta Manuel Curros Enríquez de Lorenzo Coullat (1911), instalado en 1911, na proximidade do palco da música, recolocado hai unha década na proximidade da praza, nos xardíns da Aduana, despois de ser agochado polas autoridades franquistas nun recuncho do Castro. Pezas pétreas, de diversa filiación, que conforman o primeiro espazo escultórico público do ensanche, enriquecido agora coa homenaxe ao novelista vigués.

E méritos sóbranlle a Domingo Villar para presidir unha das cabeceiras da alameda viguesa. Creador dos personaxes literarios do inspector Leo Caldas e o seu axudante Rafael Estévez, protagonistas da súa memorable triloxía policial localizada no Vigo metropolitano, Mincho, como o chamaban os seus achegados, quixo que o seu oficio de escritor e guionista imitase ao do artesán, discreto e teimoso, procurando a sonoridade do texto e a súa capacidade para emocionar ao lectorado. Mais tamén foi Villar un creador afouto e destemido, comprometido co carácter fortemente inclusivo dos seus textos, consciente de que coa súa esixencia e humildade contribuía a modernizar na literatura galega o xénero negro. Tranquilo, tolerante, un pesimista alegre, ademais de entreter ao seu lectorado coas súas tramas e localizacións, non renunciou a propoñerlle preguntas con respostas ás veces perturbadoras arredor da soidade e da morte, obxecto sempre das investigacións de Leo Caldas, un personaxe que pasará á historia literaria e á da propia cidade de Vigo. Villar fixo da literatura o seu espazo de resistencia, razón pola que as súas novelas tiñan que doer, como provocar o sorriso e o sarcasmo, como mellor estratexia para achegarse ao celme da condición humana.

Quen foi o seu concienciudo editor galego, Carlos Lema, nun traballo en Grial nº 221 (2019), considera que a novela policial ou negra de Villar é apenas o contexto no que o vigués insire a súa novela social como unha representación democrática. Intención que acada o seu esplendor n´O último barco (Galaxia 2019), localizada en boa medida na Escola de Artes e Oficios, en pleno centro de Vigo, como institución democratizadora e aberta á cidadanía. Coma fixera Camilleri con Vigata, Montalbán con Barcelona ou Lehane con Boston, Domingo fixo de Vigo unha cidade literaria, sendo o pioneiro indiscutible do chamado «Vigo Noir». Deseñou a paisaxe dunha xeografía literaria con paradas na Taberna de Elixio, no Bar Puerto do Areal, no Pirulí (o vello hospital xeral), na lonxa do Berbés, no quiosco das Almas Perdidas, na EMAO ou no xardín histórico da Alameda, agora vivificado coa presenza da súa memoria. Como Mincho exaltou nas tres novelas o coidado artesanal das vides, o traballo heroico dos mariñeiros ou as mellores receitas da nosa culinaria popular como outras expresións emocionais. Mais tamén, e quizais sexa o máis relevante, destilou o espírito máis xenuíno de Vigo como cidade metropolitana, portuaria e mariñeira, estendida sobre a ría, posuidora dun elixir propio presente no recendo do salitre. Domingo fixo de Vigo un espazo emocional, unha cidade de fronteira e unha comunidade de afectos.

Lar

/en , , , , , , , , , , , , , , , , /por

Co obxectivo de favorecer a difusión da cultura galega naceu en Ferrol en 1921 a editorial Céltiga, que durante dous anos debeu a súa existencia o esforzo realizado polo seu editor Xaime Quintanilla. Proxecto editorial das Irmandades da Fala continuado o 29 de novembro de 1924 cando apareceu na imprenta Moret da Coruña o primeiro número da revista quincenal Lar, grazas ao propósito de Leandro Carré Alvarellos como director e de Ánxel Casal como administrador. Desde aquela primeira entrega, A miña muller de Wenceslao Fernández Flórez, publicaría o derradeiro sábado de cada mes corenta noveliñas que conformaron o primeiro catálogo de narrativa galega do século XX, entre os que se atopaban títulos pioneiros como Martes d’ Antroido (1925) de Francisco Herrera ou Pantelas, home libre (1925), a estrea literaria de Ramón Otero Pedrayo, premiada na «Festa da Lingua Galega» convocada polo Seminario de Estudos Galegos. Secasí, sería o sinal de identidade daquela colección a liña de portadas deseñada polo Camilo Díaz Baliño, na que aparecía o sol, o altar e unha figura pétrea barbada, trilito da tradición druídica, considerado por Pepe Barro como unha das obras mestras do deseño galego. Foi o de Lar o primeiro proxecto editorial moderno en lingua galega, tanto pola intención de enraizar o xénero narrativo como de popularizalo, divulgalo e estendelo a un público propio, vontade que os editores sinalaban na nota de presentación do número 26, Fuxidos (1926) de Gonzalo López Abente: «pretendemos proporcionarlles aos nosos lectores novelas interesantes e ben escritas que lles dean plena satisfacción, aínda impoñéndonos sacrificios; porque a nosa empresa non é industrial, senón patriótica. Queremos contribuír ao engrandecemento da Literatura Galega, da Cultura Galega; e por iso traballamos con fe e afiuzados na crecente afección á lectura de libros galegos, de bos libros…» Vontade dos editores Carré e Casal que non perdeu ápice de interese cando celebramos a proeza de Lar no seu centenario.

Publicado por Nós diario: 20/11/2024

O manifesto atlántico de Rivas

/en , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a Manuel Rivas, premio das Letras Españolas 2024:

Poucas veces un premio como o das Letras Españolas outorgado polo Ministerio de Cultura a Manuel Rivas causou satisfacción e orgullo tan unánime en todos os sectores da cultura galega. Simpatía e admiración pola figura dun escritor e artista excepcional que dende hai case cincuenta anos, cando publicou os seus primeiros poemas nos catro números da revista Loia, que fundou en Madrid cos irmáns Xosé Manuel e Lois Pereiro e Antón Patiño, foi construíndo coa paciencia do artesán das palabras unha obra brillantísima en todos os xéneros literarios (relato curto, novela, poesía, teatro e xornalismo). Obra aberta e enraizada nas voces baixas dunha psicoxeografía propia (a boca da literatura) que ofrece unha ollada de gran angular sobre o final da cultura tradicional campesiña e identifica o agromar da simbiótica nas últimas cinco décadas. Escritor monolingüe en galego, cun compromiso firme co idioma (salientado no ditame do xurado), capaz de ofrecer unha obra universal na súa temática, excelencia e beleza literaria traducida a trinta linguas. As súas novelas O lapis do carpinteiro (Xerais 1998) e Os libros arden mal (Xerais 2006) son as máis traducidas da narrativa galega e o seu autor o primeiro embaixador da nosa literatura contemporánea no mundo.

Antes de acompañalo como editor durante case tres décadas, souben de Manolo Rivas pola presentación que o 2 de abril de 1985 fixo no Ateneo da Coruña de Todo ben (Xerais 1985), unha primeira novela na que ensaiou o xénero policial na atmosfera do fútbol profesional. Presentación na que leu un pasquín que escribira co título «Manifesto por un fútbol atlántico», un texto político pioneiro (aparentemente deportivo) co que inauguraba as súas extraordinarias prosas libertarias de intervención, recollidas en volumes como Toxos e flores (Xerais 1992), Galicia. Galicia (Xerais 1999), Contra todo isto (Xerais 2018), Zona a defender. A esperanza indócil (Xerais 2020) ou o Libro dos manifestos (Luzes 2019), no que recolleu os manifestos mensuais publicados dende 2013 na revista Luzes, que fundou co tamén xornalista Xosé Manuel Pereiro, o seu cómplice inseparable desde que compartiron as aulas da facultade de Periodismo de Madrid. Textos esenciais para entender a intencionalidade da obra literaria de Manolo Rivas que nunca renunciou a exercer o seu activismo ambiental, social e político formando parte da tripulación do Xurelo ou asumindo a voz de Nunca Máis aquel inesquecible 1 de decembro de 2002.

Escrito hai case corenta anos e distribuído en fotocopias aquel «Manifesto polo fútbol atlántico» de Manolo non perdeu sentido, tanto polo seu contido como pola súa beleza capaz de contaxiar entusiasmo, outra das claves da súa literatura. Escrito antes da aparición do Deportivo da Coruña de Lendoiro e do Celta de Vigo europeo de Horacio Gómez, cando os dous pelexaban en Segunda, o texto convidaba aos clubs a «abandonar un século de fútbol subalterno» e a crear un novo estilo ofensivo de pases e ideas longas, o que engadía «era necesario tanto para o fútbol como para o conxunto da sociedade galega». Rivas anticipaba que «un fútbol mediocre, administrado con mediocridade, acaba envilecendo ao pobo. É así que o espectáculo máis triste non sucede no campo, senón fóra de xogo, nas bancadas e aínda alén do estadio». Para continuar lembrando que nos anos trinta, cando lle preguntaron sobre a autonomía, «Valle Inclán dixo que Galicia debería rexerse por un Estatuto Atlántico que afirmase máis aínda a súa singularidade». Para rematar Rivas o seu primeiro manifesto coa súa contundencia poética propoñía que «tamén en Galicia debería xurdir un fútbol con fasquía atlántica, un froito de tanta encrucillada. Un fútbol forte e teimoso coma os ventos do norte, alegre coma o son dos tambores que chegan dos mares do sur e de ideas longas como as ondas do océano».

Recluído nas páxinas da revista Luzes, como redactor dos seus manifestos de ideas longas e cunha ollada sempre no porvir, e da columna «Toxos e flores», Manolo recibe este premio das Letras Españolas, outorgado por vez primeira a un autor en galego, coa humildade e gratitude dun artesán das palabras. Faino ademais atribuíndo este logro a que apenas é herdeiro dunha tradición, a dunhas voces baixas que non queren dominar, como a do seu propio pai, que exclamaba cando quería expresar a súa satisfacción: «Que rebenten as marabillas do mundo!» Secasí, o éxito da traxectoria literaria de Manolo, recoñecida por este premio, non foi outro que a súa capacidade para establecer conexións que facilitan ao seu lectorado a capacidade de entender a vida. Velaí a cerna de tantos parabéns e gratitudes que recibe estes días. Avergonza que o presidente da Xunta de Galicia, despois de transcorrida unha semana do anuncio, non o fixera aínda.

A edición en galego entre a resistencia e a hibridación

/en , , , , , , , , , , , , , , , , , , /por

En 2013 publicabamos nestas páxinas de Tempos novos un informe sobre a situación da edición en galego ao fío dunha crise gravísima na que o sector perdera unha cuarta parte da súa facturación e volume de edición, ao que daquela non foran alleos os recortes das políticas públicas de lectura. Unha década despois pretendemos radiografar o estado da máis veterana industria cultural en lingua galega, que continúa reclamando a recuperación do seu carácter estratéxico, recoñecido pola Lei do Libro e a Lectura de 2006.

O marco da edición española, a hibridación e a recuperación do crecemento

Segundo o avance do informe de Comercio interior do libro de 2023, presentado a finais do mes de xullo pola Federación de Gremios de Editores de España (FGEE), da que forma parte a Asociación Galega de Editoras (AGE), o pasado ano publicáronse en galego 1.937 títulos, o que supón un incremento do 4,4 % con respecto a 2022. Un crecemento superior ao dun sector que publica 85.677 títulos, dos que 64.622 foron en castelán, 11.842 en catalán e 1.927 en éuscaro. Conxunto da edición privada en España que despois do parón da pandemia recupera o crecemento en todas as súas grandes cifras, dende a facturación a prezos de capa, 2.856,95 millóns de euros (un 5,1 % máis ca en 2022), dos que 2.700, 79 millóns corresponden a libros en papel (tamén un 5,1 % máis) e 144, 13 millóns a libros dixitais (un 3,5 % máis); pasando polo número de exemplares vendidos en papel (un 3,3 % máis) e descargas en soporte dixital; até de títulos vivos en oferta, unha cifra mareante de 894.652 (un 6,3 % máis respecto a 2022).

Un sector que parece saír beneficiado da Covid-19, mais que xa dende 2019 a 2023 medrou a súa facturación un 18 % e o número de exemplares vendidos en papel un 13 %, consolidando o proceso de hibridación da súa oferta, iniciado co comezo da segunda década de 2000, de xeito que o 70 % corresponde aos títulos editados en papel e o 30 % as versións dixitais. Unha oferta editorial na que en 2023 en España a «ficción de persoas adultas» (eufemismo comercial utilizado nos informes de edición para referirse á literatura e a todos os seus xéneros) supuxo un 20,9 % dos títulos e o 21,8 % da facturación; a «literatura infantil e xuvenil», o 16,1 % dos títulos e o 17,4 % das vendas; o «libro de texto», o 17,8 % e o 27,9 % da facturación, mentres a «non ficción» (referida as materias de investigación e divulgación, eixos da edición cultural), representou o 40,3 % dos títulos e o  29,7 % das vendas.

Datos da edición española do pasado ano, que medra en todas as materias, sinalando unha inequívoca recuperación comercial do sector, como amosan as cifras de facturación de novela, 571,90 millóns de euros; de literatura infantil e xuvenil, 497,30 millóns; de cómic, 66,78 millóns; de libro de texto, 796,57 millóns e de non ficción, 849,84 millóns de euros. Cifras que, ademais, permiten identificar as tendencias do mercado, no que circula nas marxes o libro en galego, no que entre 2019 e 2023 se produciu un incremento espectacular da literatura infantil e xuvenil dun 59,30 % e da ficción do 25,30 %, fronte ao libro de texto que diminúe en 2,80%, a pesar de manterse como punteiro da edición española.

Como necesarias para entender o carácter do sector editorial en España resultan as cifras de venda por canles de comercialización que en 2023 manteñen ás librarías, tanto as independentes como as cadeas, como principal espazo de facturación de 1.567,34 millóns de euros (o 54,90 % do mercado), sendo apenas o 2,10 % os libros en papel vendidos por Internet. Cifras da venda en libraría, incrementadas nos cinco últimos anos nun 20 %, a pesar da diminución do libro de texto.

Retrato dun mercado no que a edición dixital supón 144,13 millóns de euros (o 5,00 % da facturación total) e conformou ao longo de case tres lustros un catálogo de 194.370 títulos, do que en 2023 se produciron 14,86 millóns de descargas, o 76,90 % en plataformas dixitais, cifras que testemuñan a existencia dunha comunidade de lectorado usuaria deste soporte.

Por último, cómpre referirse ao pagamento de dereitos de autoría que ascenden a 220,50 millóns de euros, sendo a venda de dereitos de 24,10 millóns, cifra que amosa a dificultade do sector editorial en España para proxectar os seus textos no resto do mundo.

Os datos máis recentes da edición galega

Os datos máis recentes da edición galega, publicados no informe de Comercio Interior do Libro de 2022, indican que se publicaron 1.754 títulos en galego, dos que 1.271 (72,50 %) corresponden aos editados en Galicia e 483 (27,50 %) noutras comunidades, o que consolida a tendencia de que arredor dunha cuarta parte do libro en galego se publica en Madrid, Cataluña e Valencia, sobre todo de literatura infantil e xuvenil e libro de texto. Cifras, ademais, semellantes ás de 2018, cando se publicaron en galego 1.708, e mesmo de 2005, cando se fixeron 1.706, que expresan un certo estancamento do volume de edición nas dúas últimas décadas, a pesar dalgúns picos periódicos (como os 1.937 que se anuncian para 2023). No entanto cómpre reparar, para valorar os datos en perspectiva, no feito que nos últimos vinte e cinco anos este número de títulos medrou en galego un 30 %, mentres que en éuscaro o fixo nun 43 % e en catalán o 35 %.

Dos títulos editados en galego polas editoras privadas do país, 781 foron en papel (61,45 %) e 490 en formato dixital (38,55 %), o que supón unha porcentaxe de hibridación moi elevada, superior ao da edición española en 2023. Desta edición en papel imprimíronse 942.000 exemplares, o que supuxo unha tirada media de 1.206 exemplares, moi inferior aos case tres millóns de exemplares e tirada media de 1.580 de 2008, ano considerado récord para o sector editorial privado galego no que atinxe a volume de edición. O que amosa a consolidación da tendencia de diminución do número de exemplares impresos e o incremento do número de versións dixitalizadas; estratexia que permitiu ás editoras galegas ofrecer en 2022 un catálogo vivo de 17.051 títulos, fronte aos 11.642 de 2008, o que supuxo un incremento de 33,00 % nos últimos quince anos.

É significativo que a facturación dos libros en galego das editoras da AGE sexa de 16,80 millóns de euros, o que supón o 62,00 % das súas vendas totais, 27,10 millóns, o que amosa o peso cada vez máis elevado da edición noutras linguas e da ampliación cara a todos os mercados españois, con singular importancia no caso da literatura infantil e xuvenil. Cifra de negocio das editoras galegas que dende 2028 medrou case nun 9,00 %, ao que non foron alleas as tensións inflacionistas, manténdose sempre superiores aos 25 millóns de euros.

Datos que expresan a tradicional resiliencia dun sector con dificultades de crecemento, que se viu obrigado nos últimos tres lustros a reducir de forma radical os seus custes de persoal, contando na actualidade con 176 empregadas (4 por empresa) fronte aos 308 (7 de media) do ano 2008. Tendencia de diminución de empregos e de estabilización do número de editoras arredor da corentena, formando parte a metade delas de grupos editoriais.

Como axuda a comprender o estado do sector e desbotar prexuízos e imaxes falsas, diferenciar as cifras segundo as materias de edición. Así, en 2022 a ficción en galego (lembremos, todos os xéneros literarios) supuxo o 40,80 % dos títulos en papel (319), o 36,50 % dos exemplares impresos, o 34,80 % do catálogo e 15,20 % da facturación do sector (2,50 millóns de euros), o que indica a aposta por diversificar a oferta literaria das editoras, a pesar do reducido do seu mercado.

Cifras que contrastan coas da literatura infantil e xuvenil que representa o 35,10 % dos títulos (274), o 34, 30 % dos exemplares, o 32,90 % do catálogo e o 35,20 % das vendas (5,90 millóns de euros), converténdose no sector máis destacado da edición en galego.

Como é do maior interese analizar os datos da edición do libro de texto, a materia sobre a que se desenvolveu o sector nas últimas catro décadas, hoxe con cifras máis modestas, pero aínda relevantes, xa que supón o 17,10 % dos títulos en papel, o 20,90 % dos exemplares, o 22,90 % do catálogo e o 33,80 % da facturación (5,70 millóns de euros).

Cifras sorprendentes, tamén, as da non ficción, na que se inclúen as obras de referencia, investigación e divulgación, que a pesar de representar o 4,90 % dos títulos, o 7,20 % dos exemplares, o 8,30 % catálogo, factura o 15,20 % (2,50 millóns).

Como é importante coñecer que na última década o pagamento de dereitos de autoría situouse no millón medio de euros, o que permite entender a cativa capitalización que supón para autores e autoras.

Algunhas conclusións sobre o estado da edición en galego

Primeira: os tipos de edición promocionado na canle escolar supuxeron en 2022 o 69,00 % das vendas do sector, o que supón de que cada dez libros en galego, sete son adquiridos no entorno educativo, unha liña que se mantén dende hai tres décadas. É moi significativo que dende 2003 os tipos de edición promocionados nesta canle (libros de texto e literatura infantil e xuvenil) non fixeron máis ca incrementarse: 46,70 % (2003), 67,80 % (2007), 71,80 % (2011), 68,00 % (2021) e 69,00 % (2022). Porcentaxes nas que non incluímos o libro literario prescrito nos centros escolares, que podería superar o 70,00 %.

Segunda: a edición de literatura infantil e xuvenil comeza a superar ao libro de texto como primeiro subsector en galego, tendencia (que podemos bautizar como «efecto Kalandraka») consolidada se consideramos as cifras da edición das empresas da AGE, xa que coas súas vendas de 12 millóns de euros conforma o 44,11 % dun mercado de 27,10 millóns, o 44,00 % dos exemplares (712.000) dunha produción en papel de 876 títulos e 1.609.000 de exemplares e unha tirada media de 2.488.

Terceira: a estabilidade comercial da edición literaria, que ven supoñendo na última década arredor dun 15,00 %, unha porcentaxe no entorno do da edición española. Así a todo pode chamar a atención o reducido do mercado literario galego, apenas 2,5 millóns de euros, que por xéneros literarios aínda pode resultar máis sorprendente xa que a Narrativa monopoliza o sector cos seus 206 títulos e 1,90 millóns de facturación, fronte aos 103 títulos e 700.000 euros das vendas de poesía, ensaio e teatro.

Cuarta: a oferta de títulos ten a tendencia a reducirse, o que estatisticamente ocultan a cifra elevada de versións electrónicas, a maioría en formato epub, como tamén a tirada media, situada arredor dos 1.200 exemplares, feito ao que non é allea a utilización pola maioría de empresas do sector dos procedementos de impresión dixital en tirada reducida, facilitada pola posibilidade de reimprimir se houbese rotura do stock.

Quinta: o libro de texto perde progresivamente peso, sobre todo no que atinxe a impresión de exemplares e a súa facturación, ao que non son alleas as políticas de educación dixital da Xunta de Galicia, singularmente o programa E-dixgal, que deixaron fóra ás editoras da AGE, como o modelo de reutilización destes materiais didácticos durante seis cursos e o modelo de educación plurilingüe que nos últimos quince anos descapitalizaron o sector e frearon as súas posibilidades de crecemento.

Sexta: o estudo de Comercio Interior non diferencia entre obra orixinal e traducida, que nas dúas últimas décadas varía entre o 15,00 % e o 20 %, polo que estimamos en 150 os títulos traducidos en 2022, cifra moi cativa, como a das reedicións, que non deben ser identificadas como reimpresións, agora máis habituais ao empregar impresión dixital, estratexia utilizada como reclamo de márketing de editoras e autorías nas redes sociais.

Sétima: cando comparamos estes datos anteriores cos da edición en éuscaro e catalán, comprobamos que despois de catro décadas a edición catalá continúa quintuplicando a galega, mentres que no número de títulos se mantén a par da euscalduna, cunha media de 1.500 títulos, nas dúas últimas décadas.

E cal é a cota de mercado do libro galego?

Os datos anteriores e outros proporcionados polo informe de Comercio Interior de 2022 permiten estimar cal é a cota de mercado actual do libro en galego.

Así sendo en 2022 as vendas do libro en Galicia o 6,30 % das totais do estado, 171,20 millóns de euros, os 16,80, millóns de euros, supoñen un 9,44 %, estimación que case corresponde coa de hai tres décadas.

Con todo se queremos matizar esta cota por canles comercialización, cómpre atender primeiro a que as vendas en librarías independentes e cadeas, representaron en 2022 para o libro en galego 9,65 millóns de euros (o 57,44 %), mentres que as realizadas a institucións e bibliotecas son de 4,57 millóns (27,20 %), mentres que as das plataformas dixitais acadan os 800.000 euros (4,89 %). Cifras que permiten estimar que sendo as vendas en librarías de Galicia de 98,61 millóns de euros, a cota do libro galego en libraría sexa de 9,75 %. Porcentaxe que se retiramos o peso do libro de texto, obteriamos unha porcentaxe do 6,40 %, inferior ao 8,00 % utilizado pola AGE e aceptado pola propia Consellaría de Cultura, lingua e deportes na presentación Lemos +, o seu plan de lectura. En resumo, o libro en galego representa en 2022 no mercado unha porcentaxe entre o 6,40 % e o 10,00 %, o que supón un retroceso con respecto as medias de décadas anteriores.

E as axudas públicas que recibe o sector?

Ao longo das dúas últimas décadas o sector editorial galego tivo que facer fronte ao prexuízo de ser considerado como un «sector subvencionado». Axudas necesarias para dotar de novidades o servizo público de lectura, apoiar a edición de obras de interese cultural, ampliar  o catálogo de obra traducida para o galego como para dotar de materiais didácticos impresos e dixitais ao centros educativas. Recoñecidas na Lei do Libro e da Lectura de 2006, que dende 2009 cos gobernos populares de Feijoo e Rueda sufriron un recorte severísimo de cuxos datos recollemos no seguinte cadro:

Axudas da Xunta de Galicia que no período 2007/2022 sufriron un recorte de 68,67 % e supuxeron no ano 2022 apenas o 4,76 % da facturación do sector do libro en lingua galega.

Publicado en Tempos novos 329, outubro 2024.