Manter o galego

/en , , , , , , , /por

Nos centros educativos participei en conversas en contextos formais, fose en claustros, reunións, cursos ou entrevistas e xuntanzas con familias, nas que algunha das participantes que decote fala galego deixa de repente de facelo cando outra persoa se expresa en castelán. Un comportamento atribuíble a unha mal entendida «cordialidade lingüística» que no contexto das dúas linguas en contacto obrigaría a renunciar sempre ao uso do galego como expresión de achegamento comunicativo coas persoas participantes. Unha escolla lingüística que, pola contra, non corresponde coas participantes instaladas en castelán, mesmo nos centros educativos públicos comprometidos a utilizar o galego como a súa lingua de instalación, que nalgúns casos poden chegar a solicitar que na súa presenza non se empregue o galego aducindo que «no lo entiendo». Unha asimetría lingüística insoportable, froito do prexuízo de entender aínda o galego como lingua inferior ou reducida ao eido familiar, que debilita o uso normalizado do galego na comunicación habitual da comunidade educativa, como sucede noutros eidos da vida social, como o sanitario, xudicial, administrativo ou comercial, nos que as persoas galegofalantes (e neofalantes) deben enfrontar dificultades semellantes. En Catalunya, onde a pesar das políticas educativas de inmersión das últimas catro décadas, o uso social do catalán era en 2018 do 32 % constituíuse a plataforma cidadá «Mantinc el catalá» coa intención de concienciar e animar ao maior número de persoas da necesidade de manter o emprego do catalán en todos os eidos e circunstancias, «entendendo o catalán como lingua de integración e benvida» e «animando a todas a compartir este hábito lingüístico, en especial na contorna de cadaquén». Actitude corresponsable, empática e integradora que neste comezo de curso sería moi útil tamén en Galicia para promover nos centros educativos hábitos lingüísticos  alternativos aos prexuízos que mantivesen (e mesmo incrementasen) o uso do galego.

Publicado en Nós diario: 06/09/2023

Galego no Congreso

/en , , , , , /por

O compromiso da presidenta do Congreso para utilizar o catalán, o galego e o éuscaro na cámara baixa constitúe unha oportunidade para iniciar en todo o estado o complexo desarme dos prexuízos existentes sobre o uso destas linguas oficiais en cadanseu territorio autonómico. Promovido polos partidos nacionalistas e asumido por PSOE e Sumar na formación da Mesa do Congreso supón por vez primeira dende a aprobación da Constitución o abandono do criterio de territorialidade no emprego institucional das linguas minorizadas, superando despois dunha quincena de lexislaturas o sobado discurso do castelán como lingua común e a súa xerarquía sobre as outras “linguas cooficiais”. Un emprego que agora Francina Armengol debe facilitar de forma efectiva nos debates e trámites parlamentares ofrecendo se fosen precisos os recursos de tradución e interpretación, como tamén deberá suceder nas institucións europeas, ás que se estende o acordo e nas que até agora se veñen utilizando (con éxito) vinte e catro linguas. Esta novidosa medida permitirá que as vinte e tres deputadas e deputados de catro grupos políticos distintos elixidos nas catro provincias nosas, ademais dos galegos electos noutras circunscricións, como os quince senadores e senadoras, no caso de que se estendese á cámara baixa, nas súas intervencións escollan utilizar tamén o galego, un feito esperanzador para o futuro da nosa lingua. Sen esquecer, ademais, a repercusión incuestionable da medida tanto no cumprimento das indicacións do Consello de Europa sobre as linguas propias como na educación lingüística en todo o estado, dende a Comunidade de Madrid e Andalucía até as dúas Castelas, xa que alí se desvelarán e farán presentes outras tres linguas oficiais, contribuíndo ao desenvolvemento da competencia plurilingüe prevista na Lomloe (2020) e á comprensión da diversidade e riqueza lingüística recoñecida pola Constitución (1978). Unha medida con transcendencia política e educativa merecedora de ser celebrada.

Publicado en Nós Galicia: 30/08/2023

Os valores de Agustín

/en , , , , , , , , , , , , , , , , , , /por

Hoxe hai sete anos do pasamento de Agustín Fernández Paz, cabodano que coincide co peche da admisión de orixinais do premio de narrativa infantil e xuvenil pola igualdade que leva o seu nome. Unha exitosa convocatoria literaria anual do Instituto de Estudos Chairegos (IESCHA) e o concello de Vilalba que, ademais de recoñecer a excelencia dun novo texto, contribúe a non esquecer o rastro de valores deixados polo mestre e escritor e as súas fondas conviccións na forza das palabras para mudar o mundo e para facelo coas propias vidas. Foi a do chairego unha voz literaria lúcida, que sempre contou co apoio da forza dos públicos lectores galegos, fose o das crianzas ou o das persoas adultas, capaz ademais de contaxiar o optimismo e a esperanza na construción dun futuro mellor. Unha confianza activista que Fernández Paz mantivo, mesmo nas condicións máis adversas, como a dos anos de enfermidade, tamén os da imposición do Decreto de Plurilingüismo (2009), contra o que se mobilizou participando na plataforma Prolingua, da que foi promotor e incansable redactor de posicións. Compromiso que o levou a renunciar en 2010 ao Premio da Cultura Galega no apartado de Letras outorgado pola Consellaría de Cultura e Turismo. Unha decisión valente, coherente coas posicións defendidas por Prolingua sobre o carácter deses premios, que nunca se repetiría, a pesar de que o modelo de educación plurilingüe dos gobernos de Feijoo nunca fora modificado nin sequera avaliado, como prevía a disposición adicional do propio decreto. Lembrar hoxe a firmeza daquela resistencia pacífica e teimosa adoptada polo mestre Agustín, semellante a mantida pola activista Rosa Parks, á que homenaxeou na novela Non hai noite tan longa (Xerais 2011), supón identificar o rastro da dignidade, da coherencia e lucidez que deixou na súa traxectoria pública. Un rastro de valores que convén seguir en tempos nos que se repiten as ameazas sobre a lingua galega, as liberdades e os dereitos conquistados. Sempre Agustín!

Publicado en Nós diario: 12/07/2023

Cláusula polo galego

/en , , , , /por

Na pasada noite electoral das sete persoas que ocuparán as alcaldías das cidades, apenas as de Compostela e Pontevedra, que corresponderán ao BNG, cando agradeceron o apoio da súa veciñanza, falaron en galego. Tanto as futuras alcaldías socialistas de Vigo, A Coruña e Lugo como a popular de Ferrol e a excéntrica candidatura máis votada de Ourense utilizaron só o castelán, abandonando o uso do galego e modificando así unha liturxia institucional, que tras catro décadas de Autonomía e de Lei de Normalización Lingüística (1983) pensabamos consolidada. Outro retroceso significativo no uso público do idioma, unha expresión dos prexuízos tan callados nas filas populares e socialistas que identifican o feito de falar galego ben como un comportamento político propio dos nacionalistas ou ben como proba dunha procedencia familiar aldeá ou pailaroca que nun contexto urbano ou vilego se pretende agochar. Prexuízos nefastos para o futuro do idioma, identificados por Ana Iglesias en Falar galego: “no veo por qué” (Xerais 2003), que consolidan un proceso de substitución lingüística que non afecta só ao entorno escolar e ás novas xeracións, abranguendo xa ao conxunto da sociedade. Desleixos ou intencionados, poderían incluírse como separata doutra edición d´O libro negro da lingua galega (Xerais 2022) no que Carlos Callón denuncia o que foron cinco séculos de represión e silencio do galego, afondando nas raíces da débeda histórica que o Estado español mantén coa lingua nosa.

Ben sería que para evitar comportamentos prexuízosos e lingüicidas, coma os da noite electoral, nos futuros acordos dos gobernos de coalición se incluíse unha cláusula polo galego na que, ademais de asumir o establecido na normativa autonómica, se faga explícito o compromiso das alcaldías e dos partidos que as apoian de promover ordenanzas e servizos municipais de normalización lingüística e de utilizar o galego na documentación municipal e en todas as súas comparecencias públicas. Nos esquezamos o idioma.

Publicado en Nós diario: 07/06/2023

O galego tamén é para o verán

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a comentar un texto galegófobo do PP de Baiona:

Para Manuel e Martiño, novos baioneses que falarán galego

Esta semana soubemos que para o Partido Popular de Baiona o galego non é lingua para o verán. Nunha nota publicada en redes sociais, ao fío dun acto celebrado o serán do 13 de xullo, incluído na programación Baiverán 2022 da Concellaría de Cultura, os populares lamentan «la falta de respeto que la concelleira [sic] de Cultura tuvo ayer con el público que asistió al monólogo del humorista Quico Cadaval en la plaza del Concello [sic] al decidir que se hiciese en gallego y no en castellano para permitir que los asistentes, una gran mayoría residentes de segunda vivienda en nuestra localidad procedentes de diferentes puntos de España, pudiesen entenderlos y no se sintiesen discriminados». Texto no que entenden «que si se pueda optar por nuestro dialecto [sic] en otra época del año, no es de recibo que se haga en pleno verano, la época de mayor afluencia turística»; e no que rematan apelando ao carácter “acogedor” [sic] da vila da Arribada e á utilización do castelán como cortesía cos visitantes, así como recoñecendo ter recibido queixas trasladadas por asistentes ao monólogo pola lingua utilizada.

Un texto político que aventuramos pasará á historia externa do galego por reunir en apenas un cento de palabras as mentiras e os prexuízos actuais máis grosos sobre a nosa lingua milenaria. Máis alá do desatino (sinónimo no vocabulario galego de “burrada”) e do atrevemento sen referencias académicas ningunhas de clasificar o uso das linguas pola estación do ano, outra forma de diglosia na que o galego continúa sendo a lingua inferior, o conto do grupo popular baionés (como ben advirte para estes casos o mestre Castelao) é ben triste xa que nega de raíz a existencia da propia lingua galega, á que se refire como “nuestro dialecto”, terminoloxía do máis reseso franquismo, anterior á Constitución, ao Estatuto de Autonomía de Galicia e á Lei de Normalización Lingüística que dende hai máis de catro décadas regula a nosa convivencia e a utilización das linguas cooficiais no espazo público. Un texto galegofóbico que en aras desoutro prexuízo de evitar que os nosos visitantes españois poidan sentirse molestos escoitando un monólogo en galego dun actor galego ou simplemente lendo na rúa un carteliño onde se anuncia, máis aínda se posúen unha segunda vivenda en Galicia (condición de propiedade que para os populares semella outorgarlles “dereito de veto lingüístico”), apela a que “por cortesía” durante o verán prescindamos do uso do galego e sexamos, dialogando co verso rosaliano, estranxeiros na nosa patria.

Este disparatado texto dos populares baioneses, que ben debería sequera ser comentado polos responsables galegos do PP, podería formar parte d’ O libro negro da lingua galega. Quiñentos anos de represión e silenciamento (Xerais 2022), monumental obra recente na que o profesor Carlos Callón escolma en oitocentas páxinas documentos de proscrición, limitación, desprezo e ataque ao galego. Textos que documentan unha fobia poliédrica persistente, a galegofobia, o odio á lingua de Galicia, presente ao longo da historia en diversas formas, dende prohibicións polo seu uso privado e público, queimas de libros, castigos físicos, sancións administrativas ou multas  até os actuais prexuízos lingüísticos que obrigan a esa eterna ollada subordinada sobre o galego e sobre a propia Galicia como suxeito político. Neses poderosos anteollos que deforman a ollada sobre a nosa realidade lingüística, até facela irrecoñecible por mentirana e deformada, como sucede co estrafalario texto dos populares baioneses, identificamos a cerna do agravio lingüística actual, que coincide (e non parece fortuíto) cun retroceso do emprego do galego no espazo público até niveis preconstitucionais por parte dalgúns responsables políticos.

No entanto, do conto triste de Baiona paga a pena recoller o fío tan valioso da cortesía lingüística, un camiño de respecto e empatía de dúas direccións, que compromete tamén ás persoas que nos visitan e ás que decidiron compartir as súas vidas aquí durante a tempada nas súas segundas residencias. Deámoslle a volta ao carpín do abandono e da desidia e recoñezamos que o verán é un tempo de privilexio para gozar co galego, tamén, nos areais, cantís, prazas e terrazas de Baiona nas que un entorno acolledor de respecto e curiosidade as veraneantes poidan recoñecer a existencia da lingua galega e o se uso en espazos privados e públicos. Como o verán é tempo para que todas, tamén as visitantes, poidamos gozar da diversidade e da calidade das manifestacións culturais en lingua galega, sexa na música, no teatro, no audiovisual ou na creación literaria onde hai moito e bo para escoller. O galego é lingua milenaria de acollida, que abraza e agarima as persoas que con curiosidade e respecto se achegan a ela.

Plurilingües dende o galego

/en , , , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo propoño unha reflexión sobre a necesidade dunha nova política lingüística escolar:

Os datos sobre o estado da lingua son alarmantes: dende 2003 a 2018 o galego perdeu 250.000 falantes, o que supón que as persoas galegofalantes habituais supoñen o 52 % do total da poboación, unha diminución do 10 % nese período. Cifras que en tramos de idade amosan unha fenda xeracional no uso da lingua inédita, xa que o 75 % das maiores de 65 anos son galegofalantes mentres que a porcentaxe diminúe até o 25 % nas menores de 15. Como desacougantes son os datos dispoñibles sobre a competencia adquirida polo alumnado galego da Educación Secundaria Obrigatoria que amosan que os estudantes rematan esta etapa cunha capacitación, tanto na expresión oral como na escrita, superior en lingua castelá ca galega. Datos que expresan o fenómeno que os docentes coñecemos: o do dramático abandono do uso do galego como lingua de instalación habitual polos que serían os seus falantes máis novos rompendo cando se incorporan a Primaria e inician a aprendizaxe da lectura e da escritura a súa cadea de transmisión familiar, sendo a súa competencia oral e escrita, no caso de utilizar o galego, inferior a adquirida en castelán.

En resumo, as crianzas cada vez falan menos en galego e con máis dificultades. Un abandono que identificamos coa aceleración que na segunda década do século se produciu no proceso de substitución lingüística do galego polo castelán en case todos os ámbitos da vida social, coincidindo cos gobernos de Alberto Núñez Feijoo, responsable principal da aprobación do Decreto 79/2010 para o plurilingüismo no ensino non universitario, unha operación electoral coa que rompeu o consenso político e social forxado en 2004, no derradeiro goberno de Manuel Fraga, arredor do Plan xeral de normalización da lingua galega. Un decreto cuxos efectos nunca foron avaliados, a pesar de que así o establece anualmente a súa disposición adicional quinta, mais que de facto supuxo a creación dos «centros plurilingües», nos que se incorporou de forma regrada e explícita o uso vehicular da lingua estranxeira (eufemismo de ˝inglés”), así como un retroceso moi significativo do emprego do galego en Educación Infantil e primeiros cursos da Educación Primaria e a súa contundente prohibición nas áreas, hoxe privilexiadas como «STEM», de Matemáticas e Física e Química.

Diante de semellante fracaso da política lingüística feijoana, asumida polo seu sucesor, Alfonso Rueda, un dos participantes na estratéxica manifestación de febreiro de 2009 contra a «imposición lingüística», outra fake new de carácter negacionista, se pretendemos evitar que o galego sexa unha das linguas que a Unesco identifica como en «grave perigo», cómpre acuñar un novo modelo de política lingüística escolar que conte tanto co consenso da desenvolta até 2009 como se axeite á precaria saúde actual do galego e ao marco de preservación da diversidade lingüística garantido pola Unión Europea. Un modelo de equidade para o galego que asegure o seu futuro dentro do marco competencial deseñado na nova lei de educación (LOMLOE), que inicia novos currículums no curso 2022-2023, e garanta unha educación lingüística que dende un enfoque comunicativo e utilizando metodoloxías activas atenda tanto á adquisición efectiva dunha dobre competencia nas destrezas orais e escritas das linguas oficiais como atenda, dende unha actitude de sensibilización lingüística, á preservación da riqueza cultural e lingüística como unha tarefa abordada por todo o profesorado nos espazos escolares de convivencia, polo tanto dentro e fóra da aula, que contribúe ao desenvolvemento da competencia clave social e cívica.

Á tarefa compartida de reconstruír un modelo lingüístico do sistema educativo favorable á nosa lingua e respectuoso cos seus e as súas falantes, á vez que sirva como vehículo de integración da súa diversidade e útil para o futuro de todo o alumnado, contribúe o recente documento Ideas para un plurilingüismo dende o galego no concello de Ames (RAG, 2022), preparado polo Seminario de Sociolingüística da Real Academia Galega. Unha guía de referencia dirixida ao profesorado que, fronte ao plurilingüismo homoxeneizador do fracasado e ameazante decreto 79/2010 de Feijoo que obriga a retroceder ao galego, propón un concepto alternativo, o dun plurilingüismo restitutivo, construído dende o galego e comprometido co seu futuro, socialmente inclusivo, respectuoso e fomentador da diversidade e capaz de garantir a competencia en varios idiomas. Un plurilingüismo que como opción didáctica viable e decidida aposta ético-cívica alicerza unha educación lingüística que atende tanto a adquisición da competencia idiomática como ao respecto e valoración da diversidade lingüística. Nesa dimensión ética e didáctica o galego podería enxergar a súa recuperación.

 

Galego solicitado

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á sentenza do TSXG sobre a solicitude de Xurxo Martínez de ser atendido en galego pola Axencia Tributaria:

O escritor Xurxo Martínez González mantivo un intricado preito coa Axencia Tributaria (AEAT) sobre o seu dereito a ser atendido en galego. Despois de catro anos de complexas reviravoltas xudiciais, na que foi apoiado pola avogada Elsa Quintas Alborés, responsable dos servizos xurídicos da Mesa pola Normalización Lingüística, a sentenza 236/2022 do 4 de abril do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia acolle o seu recurso declarando nulos os actos administrativos efectuados pola AEAT en castelán, despois de que manifestase querer ser atendido en galego, e ordenando retrotraer as actuacións administrativas ao momento anterior á vulneración do seu dereito á escolla lingüística. Unha sentenza (probablemente histórica) seguida e redactada en galego por María Dolores Rivera Frade, presidenta da Sala do Contencioso do TSXG, que asenta o dereito a relacionarse coa AEAT en galego garantindo o seu uso nas súas comunicacións coa cidadanía, ao tempo que amosa outra vez máis que os dereitos, mesmo a pesar da complexidade e lentitude do procedemento xudicial, deben ser exercidos até as últimas consecuencias, o que permite, como declarou o demandante, «consolidar un status de normalidade para o noso idioma».

Entre as consecuencias que establece a sentenza do TSXG está a responsabilidade da AEAT de artellar un mecanismo de coordinación dos seus diferentes órganos para garantir o dereito á escolla lingüística do cidadán sen reiteralo en cada momento. Ou en palabras da propia sentenza: a administración non pode ampararse nunha división do procedemento «para impedir a eficacia do dereito exercitado polo obrigado tributario». O que inevitablemente supón que a administración do estado en Galicia debe contar e garantir os medios técnicos e procedementos para que o persoal ao seu servizo poida responder as comunicacións en iguais condicións en castelán e galego, mesmo as que fosen por oficio. Como recoñece esta importante sentenza que o dereito a escoller ser atendido en galego, sempre que sexa explícito, non pode estar subordinado ao coñecemento do castelán do administrado, unha interpretación clarificadora no recoñecemento dos dereitos lingüísticos daquelas persoas que así o solicitan. Consecuencias que o demandante Xurxo Martínez resume na recomendación de que «o cidadán debe solicitar de forma explícita o seu desexo de ser atendido en galego e dende entón reclamar se isto non se cumpre».

Sentenza do TSXG coherente coa estratexia de usar, escoller e solicitar o galego en todos os eidos da vida como mellor contribución individual na promoción do galego, recomendada por Carlos Callón no seu libro referencial Como defenderes os teus dereitos lingüísticos (Xerais 2011). Usar o galego con todo o mundo de forma normal, sexa de forma oral como nas comunicacións escritas, sexan correos electrónicos ou mensaxes nas redes sociais, coa mesma firmeza ca empatía e cordialidade, mesmo en situacións que froito dos  prexuízos lingüísticos poidan semellar incómodas. Escoller a opción galego sempre que a teñamos dispoñible, sexa no emprego do caixeiro bancario, na lectura de xornais dixitais, blogs e páxinas web, na interface dos teléfonos móbiles, nas aplicacións informáticas, nas dobraxes das plataformas audiovisuais, nas obras literarias traducidas ou naqueles establecementos comerciais e de hostalaría, por ventura cada vez máis numerosos, que tamén atenden en galego. Sen esquecer, como fixo teimosamente Xurxo Martínez, solicitar de forma explícita ser atendidos en galego nas nosas relacións orais e escritas coas diferentes administracións, tanto autonómica, local como a do estado, sabendo que a lexislación nos ampara, tanto polo establecido no artigo 6.1 da Lei 3/83 de normalización lingüística como no artigo 54.11 da Lei 7/2007 do estatuto do empregado público, que «garanten a atención ao cidadán na lingua que o solicite sempre que sexa oficial no territorio».

Exercicio de dereitos, que para a escritora María Reimóndez no seu ensaio A alternativa está aquí (Xerais 2014), debemos considerar coma «unha leira na que cómpre traballar sen desfalecer», «un traballo que nunca está completo, porque choca de fronte contra os intereses de quen se beneficia da desigualdade». Uns dereitos interconectados que non funcionan os uns sen os outros, compartindo como as leiras o mesmo medio natural: «Quen defende os dereitos das mulleres pero non os dereitos lingüísticos está deixando fóra as circunstancias das mulleres que falamos linguas non hexemónicas…» Nesa estratexia activista de traballo sobre os dereitos lingüísticos encádrase o resultado desta sentenza que garante o servizo da administración en galego. Parabéns a Xurxo Martínez pola súa afouta teimosía en exercelos.

Roteiro polo Vigo de Xela Arias

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao roteiro polos espazos vitais e literarios de Xela Arias en Vigo:

Corenta e seis profesoras e profesores chegadas de toda Galicia percorreron o sábado un itinerario polos espazos vitais e literarios vigueses de Xela Arias. Unha actividade formativa organizada polo departamento de linguas do Centro Autonómico de Formación e Innovación (CAFI) coa que se pretende que os docentes vivan unha experiencia transversal activa e colectiva fóra do espazo académico de achegamento entre literatura e territorio. Unha xornada, inserida nun programa máis amplo de xeografías literarias, coordinado por Xosé Carlos Rodríguez Pérez, que pretende que os docentes interactúen cos territorios principais dun autor ou autora, co contexto literario do seu tempo, mais tamén coas pezas do seu patrimonio cultural e coas mudanzas sociais e pegadas da memoria, coa intención de contribuír a espertar o interese e construír coñecemento compartido sobre os textos literarios e os espazos nos que cada un desenvolveu a súa obra.

A pesar de que a palabra “Vigo” aparece unha soa vez na obra poética de Xela Arias, en concreto no segundo verso do poema «Érgome» publicado no número 3 do fanzine Katarsis (1984) dos irmáns Tizón: «Érgome / e Vigo vai aínda durmido…», foi Vigo a súa cidade amada, na que escribiu e tinguiu toda a súa obra. A cidade de fronteira á que chegou aos sete anos (1969). A cidade revolcada, que percorreu de forma incansable durante a súa adolescencia e mocidade no comezo dos difíciles oitenta vigueses, «paseo arriba», «praza abaixo», como escribiu en Denuncia do equilibrio (Xerais 1986), nun botarse a andar errático, coma o deambular de Carlos Oroza, o poeta peripatético, o primeiro que recibiu a súa poesía naquela páxina memorable de Faro de Vigo (04-06-1983) de forma tan fermosa como entusiasta: «Tu palabra en el verso se entreabre y sonríe en el quiebro y nos da su remoto placer convirtiendo la rosa en vocablos nocturnos (…) Te. Saludo –soy feliz– celebro estar en el acontecimiento de tu poesía».  Vigo, a cidade que a Xela Arias lle suxería «bastante dor» e que para ela «pode ser mesmo [cidade] pasional», como lle confesou á xornalista María Alonso (Atlántico, 1989), «porque tiña moita vida e iso significa dor e pracer ao mesmo tempo».

Na procura das pegadas daquel Vigo amado e vivido por Xela Arias saímos a mañá dende as portas do IES do Calvario onde fixo BUP e ensaiou os primeiros versos, para continuar no monte do Castro, onde xogou no parque de bicicletas e no miradoiro dos galeóns de Rande onde se fotografou coa nai e coa avoa chegada de Sarria. Un itinerario que continuou no Verbum visitando a exposición «A poesía na palabra» e despois no parque de Castrelos, preto da Avenida Portanet onde naceu o seu fillo, falando de Darío a diario (Xerais 1996) e lendo varios dos poemas. Longa camiñada que retomamos á tarde no Café de catro a catro de onde saímos cara ás portas de Xerais, a editora onde comezou a traballar aos vinte anos e na que se formou como editora e tradutora. Baixamos e subimos as escaleiras da rúa Ourense camiño da vivenda familiar da rúa Zamora, onde lemos un fragmento de Non te amola! (Galaxia 2021) sobre as pelexas coa rapazada do camiño de Riobó. De alí fomos até a rúa Venezuela, onde salientamos o papel dinamizador da cultura galeguista do Círculo Ourensán Vigués, editor da revista Neboeira (1983), onde publicou «A mañán é nova e neboada». Pateada que seguiu até as portas da Fundición Nautilus na rúa Manuel Núñez, onde lembramos o seu carácter de artenauta interesada no diálogo con outras artes e a súa amizade decisiva co pintor Xosé Guillermo.

Nas escaleiras do Marco contamos o que sucedeu coa estatua de Castro obra do escultor Jandro e a súa relación co poema «Burla negra», lamentando que a peza aínda non fose reinstalada. Diante da tenda Discos Elepé da rúa Doutor Cadaval limos unha das cancións de Desertores e nas galerías próximas o primeiro poema que publicou n’ A Nosa Terra. Na sombriña do edificio do COAG recordamos a exposición de Tigres coma cabalos (1990) e limos «Monólogo adicto» e outros poemas deste libro intermedial que preparara co fotógrafo Xulio Gil. Continuamos en Policarpo Sanz diante da sede de Faro de Vigo, onde lembramos a súa presenza frecuente nas páxinas do decano, do Teatro Afundación, onde participou na homenaxe a Francisco Fernández del Riego, na «súa retina dende nena». Paramos na rúa Carral, onde estivo a Sala Nasvhille e lembramos o recital de Noites Solidarias organizado por Implicadas no Desenvolvemento.  Rematamos na praza da Princesa diante da Casa Galega da Cultura, onde Xela presentara Intempériome (Espiral Maior 2003) lendo algúns dos seus poemas. Mágoa que faltase tempo para visitar o pub Alma na rúa Poboadores ou Café Uff da rúa Pracer. En todo caso, Xela Arias conta con roteiro de seu que forma parte da cartografía do Vigo literario.

Digo Moraima

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a conversa de Moraima con Siri:

Esta fin de semana correu pola rede como auga da fonte a conversa entre Moraima, unha picariña galegofalante de tres anos, e Siri, unha intelixencia artificial (IA) con funcións de asistente persoal para o sistema iOS. Pouco menos de minuto e medio que sintetizan a situación dramática da lingua galega hoxe representada na imposibilidade de que Moraima atope resposta algunha de Siri en galego, a súa lingua materna. Con 300.000 chíos en Twitter, cen mil visionados en Facebook e milleiros de copias distribuídas nos grupos de Whatsapp, apenas nos dous primeiros días de que o vídeo fose compartido pola súa nai, a conversa asombra e emociona ao mesmo tempo pola paciencia coa que Moraima repite en castelán cada unha das respostas de Siri como pola consciencia sociolingüística prematura da pequena que xa sabe que non é entendida polo feito de que ela fala galego. Unha experiencia semellante á que vive cada día na súa escola infantil ou no parque onde brinca polas tardes no que as picariñas galegofalantes dende o berce coma ela son consideradas como rara avis ou seres extraterrestres –iso si, moi riquiñas, moi curriñas, moi listas e moi bonitas– polo feito de utilizaren unha lingua en perigo inevitable de extinción.

A conversa de Moraima con esta IA (un robot, como Alexa ou como a recente MUM de Google) amosa que polo momento o galego carece de presenza nestas interfaces de intelixencia artificial que achegan información inmediata e foron concibidos para ser utilizados de forma habitual pola maioría das persoas usuarias da rede. Unha carencia que reforza os prexuízos existentes sobre o seu carácter como lingua subalterna e, a fin de contas, inútil para as novas tecnoloxías. Unha situación de clara inferioridade que sofren tamén o catalán e o éuscaro, linguas cooficiais coma a nosa, que carecen tamén de voces propias para estes sistemas de IA, mesmo a pesar dos anuncios de acordos dos responsables das súas políticas lingüísticas coas empresas tecnolóxicas para poñelos en funcionamento decontado. Unha estratexia normalizadora á que se suma agora a Xunta de Galicia co anuncio do proxecto «Nós de Intelixencia Artificial» que en colaboración coa USC e diversas empresas privadas tecnolóxicas pretende desenvolver nos próximos cinco anos recursos dixitais como sintetizadores de voz, recoñecedores de fala e xeradores de lingua natural que permitirían como pretende Moraima que Siri, Alexa, MUM ou outras novas IA falasen galego.

Xaora, a gravación da conversa de Moraima con Siri é ademais un documento testemuño excepcional que amosa a excelente competencia oral da rapaza en galego xusto días antes do inicio da súa incorporación á escola ordinaria onde é probable que deixe de utilizalo como a súa lingua de instalación. E no se trata esta dunha predición do mago Merlín como da teimosa experiencia de milleiros de familias que vivimos como as nosas crianzas entraban na escola infantil falando galego e pouco despois abandonaban a súa lingua familiar. Proceso de substitución do galego familiar pola castelán escolar que os datos da enquisa de uso e coñecemento do galego do IGE (2019) amosan foi acelerado tras a posta en vigor do Decreto Feijoo (o Decreto 79/2010), que contribuíu a erradicar de forma extraordinariamente eficaz o emprego do galego na 2º etapa da Educación Infantil. En ausencia de publicación por parte da Consellaría de Educación da avaliación anual dos resultados da aplicación deste tan mal chamado «Decreto de Plurilingüismo», prevista na adicional quinta, o que transcorrida xa unha década constitúe unha  irregularidade inadmisible, abonda con botar man do quinto informe diagnóstico do Comité de expertos da Carta Europea das Linguas Rexionais e Minoritarias para comprobar que en Galicia «a transmisión da lingua de pais a fillos xa non está garantida».

Nesa probable ruptura futura da cadea de transmisión da lingua familiar, reside a extraordinaria forza emotiva da conversa viral da bonita Moraima con Siri. Como na previsible falta de amparo dos dereitos lingüísticos da pequena e da ausencia de políticas eficaces de fomento do galego na escola que eviten o abandono do galego por parte desta xeración das que serán as avoas da fin do século XXI reside o maydad emitido por Moraima coa caligrafía clara do entusiasmo e da ledicia na frecuencia infantil da verdade. Inevitablemente, celebrando o sorriso de Moraima lembramos os versos que Celso Emilio Ferreiro dedicou a súa amada: «Cando quero sorrir / digo Moraima. / Digo Moraima / cando a mañá é clara. / Digo Moraima / e a tarde ponse mansa». Como na xeitosa fala galega da pequena Moraima identificamos aqueloutros de Celso Emilio: «Digo Moraima / cando semento a esperanza. / Digo Moraima / e ponse azul a alba». Digo Moraima.

Sergio, o noso porteiro

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á prematura retirada de Sergio Álvarez Conde, gardameta do Celta:

O anuncio de que Sergio Álvarez Conde, o «Gato de Catoira», colga as luvas debido a unha grave lesión de xeonllo conmocionou ao celtismo pola transcendencia de quen foi o noso porteiro, unha das iconas máis respectadas e queridas do vestiario da Madroa. Un xogador de canteira que soubo manter un compromiso inquebrantable co Celta, desde a tempada 2004-2005, cando sendo apenas un xuvenil procedente do Arousa a súa nai asinou o seu primeiro contrato profesional, pasando polas súas seis tempadas no filial, a súa cesión ao Racing de Ferrol, até ás once consecutivas no primeiro equipo, dende o seu debut en Segunda división da man de Paco Herrera o 4 de xuño de 2011 fronte ao F.C. Cartaxena. Dezasete anos de traballo humilde, tamén de continua mellora, nos que semana a semana, fose na lameira ou agardando no banco, desbaldiu doses xenerosas de afouteza e rigor para non darse nunca por vencido e facerlle fronte ás múltiples dificultades e perigos como tamén da mesura necesaria para compartir as proezas deportivas, que tamén as houbo, no ascenso memorable a Primeira e na Europa Leage (2016-2017) onde foi considerado o mellor porteiro.

Unha traxectoria de máis de 355 partidos como gardameta celeste (132 en Primeira e 10 en competición europea) nos que Sergio protagonizou tardes e seráns memorables. Imposible esquecer o penalti que detivo en Balaídos no seu primeiro derbi, na tempada 2014-2015, con Eduardo Berizzo como adestrador, na que o Gato no minuto 88 e coa táboa de marcas en 2-1 soubo aguantarlle cos brazos abertos ao bosnio Haris Mendunjanin e voar despois cara ao pao esquerdo empurrando coa punta das luvas o balón cara fóra. Unha parada extraordinaria que estalou o entusiasmo no Campo do Fragoso e valeu naquel momento máis que tres puntos, crebando sete anos sen gañar ao noso histórico rival. Como inesquecibles foron outros voos do noso Gato, como os daquela noite no Camp Nou,  tamén na primeira tempada de Berizzo, de quen sería un fixo no seu once, paradas que semellaban imposibles a remates de Messi e Luís Suárez, que permitiron unha vitoria histórica. Ou aqueloutra incrible na catedral de San Mamés despexando unha cabezada de Arduriz ou a noite de afouteza celtiña fronte ao Manchester United en Balaídos, o histórico 4 de maio de 2017, na que Sergio sostivo coas súas intervencións os envites dos diaños vermellos.

Sergio Álvarez pasará historia como un dos porteiros referenciais do Celta, como Ramón Allegue «Padrón», xunto a Rubén Blanco, o máis novo en chegar aos 50 partidos co equipo, autor tamén dunha historia do club publicada nestas páxinas de «Faro de Vigo». Como o foron tamén, entre outros que desempeñaron en Balaídos o noble oficio de gardameta, o «Tolo» Fenoy, o arxentino que paraba e marcaba penaltis, e unha longa relación na que non poden faltar Ibarreche, Patxi Villanueva, Javier Maté, Santiago Cañizares, Pablo Cavallero, Pinto e Yoel. Porén, o que diferenza con eles é que o de Catoira foi gardameta dun só club, dende o inicio até o final da súa carreira, no maldito partido de Copa contra o Mirandés do pasado xaneiro. Sergio priorizou a súa continuidade no Celta a calquera outros cantos de serea, unha rara avis no fútbol moderno, tan mercantilizado como deshumanizado. Unha lealtade celeste que o converteu en emblema do que é o Celta para a afección e o club como institución. E iso ten dobre valor para alguén que nunca o tivo doado, obrigado en agardar pacientemente dende a suplencia a súa oportunidade, a non desistir nunca do seu afán, mesmo cando foi discutido por catro repunantes e obrigado a esforzarse e demostrar a súa valía en cada partido.

Foi tamén Sergio Álvarez modélico polo seu compromiso como deportista coa lingua galega, que utiliza decote nas súas intervencións públicas e que considerou como un plus no contacto como xogador coa afección e un factor que o involucraba na historia do propio club, nacido para representar a Galicia. Como valentes foron as súas declaracións confesándose lector de textos de literatura galega, como a novela «Resistencia» de Rosa Aneiros, unha das súas preferencias literarias, contribuíndo así a conformar modelos alternativos para a nosa mocidade. Sergio entendeu como moi pouco futbolistas profesionais as dimensións deste deporte tanto como espectáculo de masas, que hoxe forma parte da industria do lecer, mais tamén o seu carácter formativo para a mocidade nun amplo catálogo de valores (respecto, lealtade, compañeirismo, esforzo, paciencia…) como o valor de todos os clubs como expresión de emocións, vivencias e identidades colectivas. Hoxe cando anuncia a súa retirada prematura expresamos a nosa admiración pola súa traxectoria impecable, agardando a súa continuidade no fútbol (no seu Celta) como técnico e formador de novos futbolistas.