Oficio de edición

/en , , , , , , , , , /por

Italo Calvino confesou que traballando nunha editorial «se lle volve a un o corazón de pedra», «alí un remata por non sentir nada, por asumir unha máscara de cinismo». Afirmacións con intención de desmitificar o oficio de edición, que exerceu durante tres décadas en Einaudi editore, mais que no fondo reflicten algo que sabemos todos os editores: o noso é un oficio que, en termos xerais, provoca máis antipatía que simpatías, no que se combinan algunhas xornadas de gozo con moitas outras de melancolía. Pola súa natureza de actividade de mediación lectora, a edición achega máis insuficiencias ca satisfaccións, xa que ademais de desenvolvela na oficina, obriga a quen a exerce a participar nas políticas culturais do seu tempo. O editor escolle, filtra e coida os textos; conversa e acompaña aos autores e autoras, mais tamén se compromete no devir da sociedade da que forma parte. Velaí como no caso galego, non hai posibilidade de edición, se non existe un compromiso inquebrantable coa causa resistente da lingua e da propia nación. Certo é que no oficio existen criterios e estilos diversos para desenvolvelo, aínda que todos estean condicionados polas cifras dos custes editoriais e das vendas libreiras, xa que se as edicións non se venden, non hai retorno posible para continuar publicando outras novas. Con todo e volvendo ao Calvino editor, o anterior ás Leccións americanas (Kalandraka 1999), asumo que continúan sendo útiles os seus tres criterios para valorar se un orixinal merece ser publicado: acreditar se posúe unha linguaxe de seu, xa que editamos textos; identificar se posúe unha estrutura, xa que publicamos libros; acreditar se amosa algo, a ser posible algo novo, xa que ofrecemos novidades ou recuperamos a memoria literaria. Xaora, sexa utilizando os criterios de Calvino ou non, comparto o que escribiu o editor Constantino Bértolo en Una poética editorial (Trama 2022): «no oficio de edición hai que desvelarse por achegar, por intervir, por contaxiar» entusiasmo.

Publicado en Nós diario: 28/02/2024

Celebrarmos Rosalía

/en , , , , , , , , , , , , , , , /por

A recuperación da corda da dignidade para a figura literaria e política de Rosalía de Castro é un dos éxitos recentes máis rotundos da cultura galega. A celebración do 23 de febreiro, data de nacemento da escritora, promovida pola Fundación Rosalía de Castro (FRC) e pola AELG, gaña cada ano máis atención nos centros escolares, na rede de librarías do libro galego e clubs de lectura, ao tempo que as iniciativas de promoción rosaliana, como a alborada gaiteira, as lecturas públicas de textos da autora ou a proba do Caldo de Gloria en bares e restaurantes concitan tamén máis interese para públicos diversos. Iniciativas que neste 2024 se amplían da man da recentemente creada Fundación Xistral coa edición de 20.000 exemplares de Celebrarmos Rosalía, unha pequena e xeitosa antoloxía de textos rosalianos (prosa e verso) de corenta páxinas, agasallada nas librarías pola compra dun libro en galego entre o 6 de febreiro e o 3 de marzo. Anxo Angueira, arquitecto e obreiro primeiro da anovación da causa rosaliana, salienta no prólogo desta escolma que «celebrando a Rosalía e o seu día celebramos o que nos une, o que nos representa e o que nos move». Unanimidade que o incansable presidente da FRC atribúe a que Rosalía soubo tocar todas as cordas coas que fomos vibrando, desde o seu tempo, todas as xeracións galegas: a da dignidade para a fala, a xente e a terra nosa; a da igualdade para as mulleres, para as humildes e persoas excluídas; e a da liberdade. «Rosalía representa o noso orgullo para proxectar no mundo o que somos e queremos ser». Unha celebración a de cada 23 de febreiro, que como ven propoñendo dende hai anos a AELG debemos considerar como outro día para o libro galego, preñada da ledicia e da esperanza convocados por Rosalía nos versos da súa «Alborada»:

Canta, paxariño alegre,
Canta!
Canta porque o millo medre.
Canta!
Canta porque a luz te escoite.
Canta!
Canta que fuxeu a noite.

Publicado en Nós diario: 21/02/2024

Merdeiros da Ribeira

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ás figuras de escabicheiros e merdeiros da Ribeira doBerbés:

Un dos cadros que máis chamou a atención dos públicos diversos da exposición «Vigo no tempo» foi un óleo do asturiano Juan Martínez Abades que representa a recollida de algas na Ribeira do Berbés en 1892. Cedida polo Museo Carmen Thyssen de Málaga, a peza de 76 cm de largo e 40 de alto está protagonizada polas mulleres que, en primeiro plano, con cadanseu anciño recollen o argazo, posto a secar despois nas rochas para que a chuvia lle quitase o salitre, e por outras mozas e algún home idoso que detrás recollen o refugallo do peixe, patexos ou cunchas de bivalvos. Traballos de escabiche que, aproveitando as mareas de setembro (mes no que debeu pintarse o cadro), proporcionaban galdrucho abondo (cabezas, tripas e aletas dos peixes) que, xunto ao escamallo e o argazo, era recollido de madrugada (para evitar os fedores pestilentes) polos escabicheiros na procura de esterco natural para as súas leiras de Sárdoma, Freixeiro, Lavadores ou doutras parroquias da contorna, que se ocupaban ademais de limpar os pozos negros da cidade.

Unha estampa do Berbés, como as representadas polo pintor madrileño Francisco Pradilla en 1871 e 1873 e o vigués Serafín Avendaño en 1893, que amosa a importancia do traballo das pescantinas e do oficio do labrego escabicheiro, exercido nalgúns casos tamén por mulleres, que conectaba as almas do Vigo do porto e da terra, do salitre da Ribeira (de Bouzas ou de Teis) e do arrecendo aldeán do Fragoso. Un encontro de mariñeiros e campesiños que baixaban a traballar na Ribeira non exento dos conflitos e das tensións daqueles que se necesitan mais non sempre se entenden. Conflito do que no Entroido xurde a figura perturbadora do Merdeiro, a máscara tradicional creada polos mariñeiros do Berbés como escarnio e mofa da vida dos labregos escabicheiros. Merdeiros da Ribeira vestidos dos pés á cabeza co traxe  clásico do campo galego, aínda que deformado de xeito burlesco, dende a camisa, calzóns e zapatillas brancas até o chaleco vermello, a faixa da que pendura un farol e un gorro semiesférico na cabeza. Tras o bando do alcalde (1924) no que «se prohiben os disfraces sucios ou contrarios á decencia», a figura popular do Merdeiro chega a Guerra Civil moi criticada e atacada, sendo substituída polas festas, bailes e desfiles das sociedades carnavalescas privadas (como o Gimnasio de Vigo ou La Oliva) coas que viña convivindo xa dende 1876. Xaora, O Merdeiro deixou un pouso semiclandestino na memoria dalgunhas familias, que comezou a ser explícito coa recuperación do Entroido popular a partir dos anos setenta e o protagonismo en Vigo dun emerxente movemento veciñal, creador das primeiras comparsas, como os Tarteiras.

Máscara da Ribeira descrita e debuxada con detalle nun artigo de Xaquín Lorenzo «Xocas» (1982) e comentado despois por Vicente Risco (1994). Estudada dende os anos noventa por Xerardo Santomé, dende a publicación do libriño O Merdeiro: un personaxe do entroido vigués. Apuntamentos para a súa recuperación (2006), ano tamén da primeira saída polo Vigo vello e do primeiro obradoiro desta máscara, viviu dende entón un proceso de recuperación e anovación no que participaron o Centro Social «A Revolta» e a Asociación Veciñal e Cultural Casco Vello, consolidado felizmente dende 2012 tras a constitución da Asociación Etnográfica «A Merdeira». Unha recuperación de éxito que utilizou como referente o vestiario detallado por Lorenzo e Risco, documentado no retrato de José Costas Abalde de 1910, e unha carauta con nariz de cocho, deseñada polo escultor Pancho Lapeña, cosida a unha cofia de algodón á que se lle incorpora la de ovella. E o que foi máis importante, dándolle unha personalidade caracterizada polo seu bo humor, espontaneidade e capacidade de improvisación.

A saída dos Merdeiros deste 2024 coincide por ventura coa aparición do libro O Merdeiro. Personaxe da Ribeira (A Merdeira 2023) de Hadrián Román Carreiro e Adriana del Rio Miranda, froito de dez anos de investigación, compilación e actualización de materiais sobre a máscara do Entroido vigués. Prologado polo antropólogo Rafael Quintiá, que considera o Entroido como a festa ritual máis significativa da nosa cultura e ao Merdeiro como arquetipo de ser liminal, o libro ten vontade de constituírse en obra de referencia tanto pola sólida fundamentación etnográfica e coidadosa reconstrución histórica do Vigo do derradeiro terzo do século XIX como pola ampla e novidosa documentación gráfica, froito da súa intención divulgativa e afán didáctico. Un libro que moito recomendo e aventuro será de grande utilidade nos centros educativos vigueses, mais aínda cando o desenvolvemento da quinta xornada da «Merdeirada Cativa», concibida como canteira da festa, colle máis pulo este curso. Feliz Entroido cos Merdeiros da Ribeira.

Cando sopra o vento

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Coincide a celebración deste 30 de xaneiro, Día escolar da non violencia e a paz, coa publicación de Cando sopra o vento (Retranca editora 2024) de Raymond Briggs, unha obra clásica da historia do cómic. Anosada ao galego por Alejandro Tobar, tras excelente e complexo traballo de tradución, e coidada con esmero polo editor Kiko Dasilva, esta novela gráfica aparecida en 1982, non perdeu ápice de interese e emoción. Tras o aspecto dunha peripecia de dous velliños que xa sufriran os bombardeos da segunda guerra mundial, asustados agora por un ataque nuclear soviético, está a historia lancinante de todas as persoas que alleas as que ditan as guerras padecen os seus horrores. Por desgraza, un argumento que anticipou as penalidades de accidentes nucleares que pouco despois se desencadearon en Chernobyl (1986) e máis tarde de Fukushima (2011). Cómic que, ademais, deu pé en 1986 ao filme homónimo de Jimmy Murakami, con excepcional BSO na que participaron Roger Waters e David Bowie, por certo, emitido pola TVG en 1990, o que hoxe semella incrible. Novela e filme utilizados como recurso didáctico nas celebracións de cada 30 de xaneiro, organizadas polo grupo de Educadores pola Paz de Nova Escola Galega, creado polo inesquecible Xesús R. Jares, seguindo a proposta do inspector de mallorquín Llorenç Vidal, creador desta xornada educativa en 1964, hai cincuenta anos coa intención de conmemorar nas escolas o aniversario do pasamento de Gandhi, asasinado o 30 de xaneiro de 1948. Celebración que hai catro décadas estaba moi mediatizada pola loita a prol do desarme antinuclear nun mundo bipolar, amedrentado pola posibilidade do emprego dos mísiles nucleares. Un mundo en guerra que hoxe persiste no xenocidio palestino e na guerra de Ucraína, mais tamén nas guerras ocultas en África e nos milleiros de persoas refuxiadas que se enfrontan en varios continentes aos valados do unilateralismo xenófobo. Tempo no que educar nos valores da cultura da paz continúa sendo imprescindible.

Publicado en Nós diario: 31/01/2024

Vía Vigo

/en , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao 150 aniversario do establecemento do Cable Inglés:

O pasado 27 de maio fixéronse cento cincuenta anos da comunicación por cable telegráfico entre Porthcurno (Cornualles) e Vigo. Un fito co que Vigo se estreaba como punto estratéxico das telecomunicacións polo que entraban e saían todas as mensaxes da comunicación telegráfica entre España e o mundo. Un adianto extraordinario provocado polo establecemento en 1873 da empresa Eastern Telegraph Company Ltd (ETC), chamada popularmente o «Cable Inglés», na rúa Real 20, a carón da «Casa da Parra», onde dende o 17 de xullo de 1858 funcionaba o telégrafo eléctrico que comunicaba con Madrid de forma case instantánea. Oficinas do Cable Inglés que dende 1876 a 1884 instaláronse nos baixos da rúa Príncipe 31 –un edificio hoxe en rehabilitación, onde Prosperi e Cándida Otero montaron o seu estudio (Fotografía Pacheco)–, para trasladarse despois e até 1939 ao entrechán das casas de Manuel Bárcena do arquitecto Jenaro de la Fuente. Unha empresa que contribuíu a modernización de Vigo e a afondar no seu afán de querer ser cidade cosmopolita, coincidindo coa chegada do ferrocarril e o inicio do seu desenvolvemento industrial e demográfico, cando se achegaba aos quince mil habitantes.

Pegada estudada por José Ramón Cabanelas, membro do Instituto de Estudios Vigueses, en Vía Vigo. La historia del Cable Inglés y Cable Alemán (IEV, 2013; 2ª edición, 2020), un dos mellores libros publicados sobre a historia de Vigo, tanto pola esculca documental como pola coidada edición textual e gráfica. Título afortunado tirado dun calendario comercial da ETC que en 1883 informaba ao público madrileño do servizo de comunicación telegráfica directa entre España e Gran Bretaña, América, África, Asia e Oceanía, suplicando aos expedidores que tivesen a ben escribir nos mesmos as palabras «VÍA VIGO». Conexión con Porthcurno, entón o maior centro telegráfico do mundo, que os cableiros Minia e Africa alongaron dende o porto de Vigo a Carcavelos e logo a Xibraltar. Comunicación ampliada a partir de 1896, cando comeza a funcionar en Vigo a estación do Cable Alemán (Deutsch Atlantische Telegraphengellschaft), que tende a liña Emden a Vigo, coa intención de enlazar despois con Lisboa, illas dos Azores e New York. Xestionada por persoal do cable británico, abriu en 1905 oficina en Velázquez Moreno 20, a carón da que tiña ETC, ano no que chegaron os primeiros oficiais alemáns, cuxa residencia estivo na rúa Urzaiz 23 e dende finais de 1910 na rúa Pi e Margall 62, décadas despois sede do Colexio Alemán.

Tanto o Cable Inglés como o Cable Alemán fixéronse presentes na vida cotiá, social e cultural do Vigo de comezos do século XX. Cabanelas conta que na fachada do Cable Inglés en Velázquez Moreno colocouse un reloxo electromecánico que cada 60 minutos recibía por cable a hora exacta do meridiano de Greenwich, tendo unha exactitude que non tiña ningún outro na cidade, servindo de referencia para o resto dos reloxos públicos, sendo substituído en 1914 por outro de maior tamaño. Fíxose popular entón en Vigo a frase «levo a hora do Cable». Como lembra Cabanelas que en 1897 o Cable Inglés contaba en Vigo cun cadro de persoal de 23 empregados, todos xoves británicos, formados durante dous anos na escola de Porthcurno, algúns chegados coas súas familias, que serían pioneiros en Vigo de deportes como o rugby, tenis ou tenis de mesa. Como recorda Cabanelas que a primeira residencia de oficiais solteiros da compañía, desde 1873 até 1915, se instalou na rúa Pracer –onde tiña tamén a súa sede a biblioteca e os salóns do Exiles Club, nome do seu club social e deportivo, que mantiñan, independentemente da estación cablegráfica na que estivesen destinados– inaugurándose a nova, coñecida como «La Finca», á que se accedía por unhas escaleiras de pedra situadas na rúa Taboada Leal 46.

Sen esquecer, neste relato do Cable, que os oficiais da ETC  foron os que introduciron o fútbol en Vigo cando no mes de maio de 1873 o Exiles xogou cos mariñeiros da escuadra inglesa nos cadros do Recheo, chamados temén do Malecón, hoxe urbanizados en seis mazás e divididos pola rúa Luis Taboada. Vigo foi un dos primeiros lugares de España onde se comezou a xogar de forma habitual ao «deporte da pelota», como testemuña unha breve referencia aparecida en Faro de Vigo o 7 de decembro de 1880, que cremos é a primeira referencia impresa sobre o fútbol en Vigo. Cadro do Exiles F.C., primeiro club de fútbol vigués, formado por oficiais do ETC, que a partir de 1905 xogará co Vigo Foot-ball Club e co Fortuna Foot-ball Club, orixe do Celta 1923, e mesmo os reforzará nos partidos das primeiras edicións do campionato galego. Lembranza daquel elegante «Vigo british» do Cable, que deixou unha pegada na cidade conservada aínda hoxe na memoria das familias formadas polos oficiais chegados de Porthcurno.

Narradoras

/en , , , , , , , , , , /por

Inicio o ano Villalta relendo «Lúa», un conto longo da escritora coruñesa incluído en Narradoras (Xerais 2000). Un texto de escrita orixinal e espírito animalista, construído, como fixera John Berger en King, dende a ollada baixa dunha cadela. Un relato que pechaba aquel libro colectivo de 25 mulleres, o primeiro da colección Abismos, co que pretendiamos contribuír a ampliar a oferta de narrativa de muller en galego, cando era moi escasa a súa presenza nos catálogos e nos premios. Houbo que agardar a 2001 para que, por fin, gañase o Xerais de novela unha muller, Marilar Aleixandre, ou a 2005 para que Teresa Moure fose a primeira que obtivese o Premio da Crítica de Narrativa. Unha anomalía da nosa edición, que non se correspondía co liderado das mulleres nos barómetros lectores, que como sinalaban Teresa Cuíñas e Iria Sobrino no limiar de Narradoras, urxía normalizar: «se as mulleres son as que len, parece lóxico que tamén narren». Por ventura, dende comezo de século, vivimos o empoderamento das nosas narradoras, reflectido tanto nos premios (no Xerais, once; no Blanco Amor, cinco, os tres últimos consecutivos; nos da Crítica, seis) como nas listas dos libros máis vendidos ou na presenza habitual nos clubs de lectura. Mais tamén foron (e, aínda, son) numerosas as violencias que no proceso de recepción das súas obras sofren as narradoras, por parte dunha crítica masculina impregnada de resesos prexuízos patriarcais. Agardo que este ano no que celebramos a proeza creadora de Luisa Villalta, poeta, dramaturga, ensaísta, e tamén, narradora, axude a poñer o foco na excelencia da obra das nosas escritoras, en toda a súa diversidade. Polo que a min respecta non podo máis que recomendar tres grandes libros literarios cos que pechei as lecturas do pasado ano: a novela Furia (Xerais 2023) de María Reimóndez, o libro de relatos e poemas Cinco corujas (Através 2023) de Susana Sanches Arins e o libro de poemas Ultraluz (Xerais 2023) de Ledicia Costas. Por un ano de boas lecturas!

Publicado en Nós diario: 10/01/2024

Unha lingua é un mercado

/en , , , , , , , , /por

O anuncio dunha lei orgánica de plurilingüismo, compromiso de Sánchez cos partidos que apoiaron a súa investidura, lembroume Unha llengua és un mercat (1992), un ensaio de Jesús Royo que traducido ao galego por Ramón Martínez Seixo e Miguel Rubinos publicamos na Xerais dos noventa. O profesor rioxano de catalán defendía que a lingua é un elemento fundamental do proceso produtivo, afastándose así da retórica do catalanismo de considerala só como sinal de identidade. Un texto que abría unha xanela sobre o porvir das linguas peninsulares, orientando as estratexias de planificación lingüística tamén sobre o mercado da comunicación (textual e audiovisual), da publicidade, da etiquetaxe e, en xeral, da actividade comercial. Un texto no que xa daquela propoñía unha lei de linguas que enxergase un horizonte plurilingüe para o conxunto do estado e das súas institucións (incluído exército e xudicatura). Obxectivo estratéxico e de convivencia política que obrigaría a que as catro linguas oficiais fosen ensinadas en todos os centros de Secundaria de todas as comunidades do estado, de xeito que a vinte anos vista calquera persoa culta debería ter competencia suficiente para ler en tres idiomas románicos, galego-portugués, catalán e castelán. Unha medida educativa que, á parte do desenvolvemento da competencia plurilingüe, «facilitaría a aprendizaxe dun valor que é distributivo, aplicable de maneira igual a cada unha das linguas peninsulares». E o que sería aínda máis relevante, facilitaría o consumo en toda a Península de produtos culturais na súa lingua orixinal. Unha proposta que tres décadas despois continúa sendo tan atractiva como politicamente disruptiva, cando o catalán (e sobre todo) o galego perderon neste tempo unha cantidade apreciable de falantes primeiros. Proxectar a presenza do catalán, do galego e do éuscaro nun mercado que non se acaba nas comunidades peninsulares, chegando a América e aos países lusofonía, é unha oportunidade que paga a pena non desbotar.

Publicado en Nós diario: 03/01/2024

Astérix galego

/en , , , , , , , , , , , , , , , /por

Isabel Soto, Xavier Senín e Alejandro Tobar asinan unha tradución memorable d’ O lirio branco (Xerais 2023), a novidade de Astérix, á cuadraxésima da serie, aparecida o 26 de outubro de forma simultánea en vinte linguas, cunha tirada de 5 millóns de exemplares. Versión galega que superou o método tradicional, obrigado dende 1967 polos propietarios dos dereitos (Hachette Livre, a partir de 2008), consistente en traducir unha primeira versión e a partir dela facer outra francesa, o que obriga a andar cos pés no aire en cuestións como a calidade dos chistes ou a fidelidade dos xogos de palabras que decote agochan os nomes de personaxes e lugares. Procedemento aproveitado como oportunidade polo equipo da tradución galega (responsable tamén da castelá) para despregar a riqueza toda da nosa fala popular, con agarimo preferente ao emprego da súa fraseoloxía, e mesmo para realizar algún emotivo cameo, como o de Fuxan os Ventos con motivo do seu cincuenta aniversario. Décimo oitavo título do catálogo Astérix de Xerais, que desde hai unha década asumiu a edición tanto das novidades como o proxecto de recuperación da totalidade da serie. Un Astérix galego, lembremos, iniciado en 1976 polo selo Mas Ivars, grazas a mediación da coruñesa Libraría Arenas e as traducións de Eduardo Blanco Amor, que en dous anos asinou as sete primeiras entregas en galego; publicación que continuaría, entre 1992 e 1998, Galaxia en coedición con Grijalbo, abrindo despois a ausencia dunha década que provocou as iniciativas da Mesa Pola Normalización Lingüística e de Bieito Lobeira no Parlamento de Galicia, reclamando a súa publicación como exercicio dos dereitos lingüísticos do lectorado galego. A normalización actual da edición do Astérix galego, tanto pola calidade das súas versións como da participación nos seus lanzamentos mundiais, amosa a madurez do sector editorial galego e o incremento do peso do seu lectorado. Un éxito da nosa lingua e edición que debemos celebrar. Están tolos, estes galegos!

Publicado en Nós diario: 27/12/2023

Vigo porto cosmopolita

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a publicación de Vigo puerta del mundo (Faro de Vigo 2023)  libro póstumo de  Ceferino de Blas:

Non sabía o meu admirado Ceferino de Blas que pecharía a súa obra sobre a historia viguesa cun libro sobre o porto que titularía Vigo, puerta del mundo, do mesmo xeito que aparecía na cabeceira da sección de información marítima que Faro de Vigo publicaba na súa derradeira páxina dende 1949. Coincidencia de título do seu libro (infelizmente) póstumo e o da sección portuaria daquel Faro dirixido por Francisco Leal Insua que –ademais de compartir un sintagma afortunado entre dous directores que mudaron o rumbo do xornal en momentos decisivos– amosa a permanente atención do actual decano sobre todo o que sucede no porto e na ribeira, celme da propia cidade, tanto polas súas actividades (marítimas, pesqueiras, comerciais…) como pola súa achega á conformación da identidade de Vigo como urbe cosmopolita e moderna, inicio dos camiños do mar cara os portos do norte de Europa e os do continente americano. Unha relevancia estratéxica portuaria viguesa, un indiscutible referente do tránsito marítimo internacional, enlace perfecto para comunicar dous continentes, como se poñía de manifesto en 1817 nun documento excepcional, que se pode ver na exposición «Vigo no tempo», a «Carta esférica do globo terráqueo na que se trazan as derrotas desde a ría e porto de Vigo cos principais portos das posesións españolas de ultramar».

En Vigo, puerta del mundo (Faro de Vigo, 2023) Ceferino de Blas ordena cronoloxicamente a historia atractiva dos viaxeiros en tránsito que visitaron Vigo entre 1875 (ano de despegue da cidade, no que comeza a construción do peirao do comercio e chega o tren ao porto) e 1965 (cando foron desaparecendo as liñas marítimas transoceánicas substituídas polas aéreas). Un relato prologado por visitas lendarias, como as do romano Xulio César ou Afonso IX (1201) ás illas Cíes, as tres de Sir Francis Drake que arrasou a cidade en 1589, a probable do explorador alemán Alejandro Humboldt (1799) ou a de George Borrow (1837), que despois de ruar pola cidade e subir ao Castro escribiu que a de Vigo «é a baía máis segura do mundo, na que caben máis de mil barcos, sen estorbarse». Visitas algunhas fascinantes, que deixaron pegada na historia da cidade, como as dúas do novelista Jules Verne, a da bailarina e espía Mata Hari (1916), as dos científicos Albert Einstein (1925) e Giulielmo Marconi (1928). Estancias, outras, menos coñecidas, como a do escritor e xornalista francés Gaston Leroux (1904), que chegou a Vigo para entrevistar ao científico e explorador sueco Otto Nordenskjold de regreso do Polo Sur no transatlántico Tijuca, que ademais lle permitiu coñecer o sucedido na baía nosa en 1702 e escribir dúas novelas sobre os tesouros de Rande A batalla invisible e O capitán Hix, ambas publicadas en 1917.

Ademais de contar estas visitas de varios centos de persoeiros, Ceferino de Blas ocúpase en Vigo, puerta del mundo, de abordar o relato de episodios relevante da historia portuaria viguesa, como a batalla de Rande (1702), as expedicións dos cazatesouros (dende 1720 a 1955), o regreso dos repatriados da guerra de Cuba (1898-99), os primeiros visitantes ingleses (1910) ou a primicia informativa viguesa do afundimento do Titanic (1911), entre outras. Con todo, para min a máis atraente destas historias para a cidade é a da liña marítima entre Vigo-Nova York inaugurada o 16 de xuño de 1920 polo magnífico vapor Mongolia da compañía American Line que recolleu a 900 pasaxeiros (a maior parte emigrantes) con destino a cidade norteamericana, travesía de oito días cun prezo en terceira clase de 565 pesetas. Servizos transatlánticos suprimidos, primeiro durante a Guerra Civil, despois durante a Guerra Mundial, que serían recuperados entre 1948 e 1949 para os portos de Sudamérica (Santos, Rio de Janeiro, Montevideo, Buenos Aires…), cos que durante dúas décadas se mantivo un importante fluxo migratorio.

Xaora, como fixera nun dos seus libros máis recentes, Cíes. Las islas de Vigo (Faro de Vigo 2020), de Blas non esquece o IIIº Congreso Internacional de Poesía, celebrado entre o 23 e o 28 de xullo de 1954, no que un cento de poetas, coordinados por José María Castroviejo, visitaron as Cíes. Unha travesía pola ría coa que pecha o seu libro máis narrativo, novidoso e de lectura máis engaiolante. Publicación que coincide coa homenaxe que os membros do Instituto de Estudios Vigueses (do que era membro activo) lle rendemos no número 28 de Glaucopis, correspondente a 2023, onde aparece por vez primeira recollida toda a súa bibliografía, dezasete libros individuais e outros tantos ensaios en publicacións colectivas. Bo sería que o concello de Vigo recoñecese anualmente o legado literario de quen foi o seu cronista oficial por medio da convocatoria anual dun premio Ceferino de Blas a traballos sobre a historia de Vigo.

 

Avenida de Beatriz

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a polémica da denominación Avenida de Beatriz e a reedición do libro de Ramón González-Alegre Por entre el arpa y la saudade:

Na primavera de 1961 abriuse no barrio das Travesas unha polémica veciñal de interese poético sobre o nome que debería levar a nova avenida, entón non inaugurada, prevista xa no Plan Palacios e urbanizada a partir do Plan de Melloras de 1953, coñecida logo como Avenida das Camelias. Foi unha columna en Faro de Vigo de Fernando Alonso Amat, escritor e técnico fiscal, despois presidente do Club Náutico, quen sacou a luz un asunto que intrigaba aos veciños das Travesas desde que nas paredes dun dos poucos edificios da nova avenida apareceu un letreiro que rezaba: «Avenida de Beatriz». Decontado apareceron polas Travesas os comentarios sobre a orixe de semellante iniciativa, as especulacións sobre quen era aquela Beatriz, pintada que tiña todas as trazas de ser apenas a declaración dun namorado a súa amada, unha veciña de nome idéntico ao daqueloutra Beatriz de Dante Alighiere, filla de Folco Portinari, símbolo da vida, da paz e do amor.

Polémica popular e literaria na que terzou o poeta Ramón González-Alegre tamén noutro artigo ben xeitoso, publicado en Faro de Vigo o 4 de xullo de 1961, baixo o suxestivo título «El bello nombre de una gran avenida», no que se unía ao seu amigo Amat reclamando á corporación que fixera oficial tan fermoso nome literario, escollido na fala popular da veciñanza (por certo, tamén utilizado de forma habitual nas páxinas de Faro de Vigo até ben entrado 1965). O poeta berciano vigués argumentaba coa súa fina ironía e a súa voz lírica cultísima que os concelleiros vigueses sabían que «Beatriz é, no máis extraordinario poema universal, a nota sobresaínte da humana Virtude», razón polo que o valor poético de introducir o seu nome no rueiro vigués contribuiría a alzar a propia cidade, «tan tristemente desgobernada até agora en espírito», e a constituír «un símbolo para os mozos galegos de Vigo que un día deixaron pintada unha parede con este nome».

A polémica da Avenida de Beatriz alongouse varios anos, nos que seguindo as páxinas de Faro de Vigo comprobamos se popularizou o nome, como amosa unha clarificadora fotografía de Magar tomada en 1963 no que aparece pintado a brochadas sobre unha pedra, á altura das escaleiras de acceso á rúa Ourense. Mágoa que o daquela alcalde José Ramón Fontán, nomeado en xuño de 1963, no seu mandato de apenas quince meses, no que xestionou a traída da auga do Oitavén para Vigo, carecese porén da sensibilidade poética que precisaba a cidade de Martín Códax, cando foi preguntado por un reporteiro de Faro de Vigo (15-11-1963) sobre a súa posición no caso Beatriz. A resposta administrativa do alcalde malogrou a viabilidade do que el mesmo chamaba abrazar a hipótese romántica de Beatriz: «respectando todo o moito e  bo que se dixo e escribiu ao respecto, non se debe esquecer que existe un acordo municipal para non denominar ningunha rúa en canto o plan de ordenación urbana non estea aprobado». Para engadir Fontán con retranca que el propoñería o nome de «rúa do viandante descoñecido, que mellor soaría en galego como “rúa de Xan Ninguén”».

Lembrei a fermosa polémica da Avenida de Beatriz, que lle escoitara contar, entre outros, ao crítico Alberto González-Alegre Burgueño, a raíz da recente reedición do libro do seu pai, Ramón González-Alegre Bálgoma, Por entre el arpa y la saudade. Hombres y tierras de Galicia (Ediciones A.B. 1965; 2ª edición Alhenamedia 2023), unha estraña marabilla como libro de viaxes fragmentario, un retrato certeiro da Galicia dunha época, a de finais da década de 1950, escrito co alento do poeta e a ollada curiosa do vagabundo. Unha primeira edición a do sesenta e cinco nacida nas Travesas, onde vivía o autor, impresa nos talleres de Faro de Vigo, contando coa axuda e alento cultural do empresario Antonio Alfageme del Busto, impulsor de Ediciones A.B. de Vigo, un selo editorial ao coidado do propio González-Alegre, que contaba con longa experiencia como editor da revista Alba (1948-1956) e do seu maior logro Antología de la poesía gallega contemporánea (Colección Adonais, Rialp, 1959).

Xaora, particular interese ten para nós no libro de González-Alegre o capítulo «Vigo: bello mar y caudaloso puerto (Páginas para un diario)», título recollido de Jovellanos, textos escritos en xullo de 1957, un brillante retrato poético do impulso vigués, no ton das prosas publicadas en Faro de Vigo nas seccións «Los viajes gallegos», «Notas de apremio» ou textos ocasionais como o citado sobre a Avenida Beatriz. «Vigo é unha pura transformación. A Vigo fáltalle vellez, sóbralle vida fresca, como se tivese sempre un nacemento. Vigo nace sempre. Que ledicia saber que o traballo fortalece o pulso da cidade..» escribe para salientar que as raíces que comeza a sentir Vigo, a súa identidade, están no seu pulo de permanente mudanza e emprendemento industrial.