Jaureguizar publicou onte en El Progreso e Diario de Pontevedra esta entrevista comigo. Agradézolle o agarimo de tirarme da lingua e facerme contar algunhas divertidas. Como agradezo tamén o retrato de Rafa Fariña e o café que compartimos no Raviso. Un texto que queda para o arquivo persoal.
Coñecimos onte os resultados dos mellores libros do 2018 de Fervenzas literarias, a primeira revista dixital literaria e galego. Ábrese así, como ven sucedendo de forma ininterrumpida dende 2007, a xeira de recoñecementos literarios a obra editada no ano anterior, que continuará até a primavera, consolidando unha tradición que moito nos aprace. Unha colleita anual, tanto de libros editados nos diversos xéneros e modalidades como de recoñecemento ás diversas instancias de mediación do noso sistema editorial, creada a partir das votacións de máis de medio millar de persoas, que convirte aos «Fervenzas» en referentes de popularidade, ao tempo que abre unha tendencia de influencia (inevitable) nas escollas posteriores.
Como editor que fun de Xerais non podo estar máis satisfeito e orgulloso pola colleita excepcional de Xerais en 2018, que obtén 7 dos «mellores libros do ano» (de 11 posibles), ademais de moitos outros finalistas, ademais da distinción como «a mellor editorial», o resultado máis destacado na historia destes premios, expresión tamén da excelencia e do rigor do traballo do cadro de profesionais que dirixe Fran Alonso. Como tamén é sempre para min unha honra que «Culturgal» fose considerado «o mellor acontecido de 2018», como sucedeu xa noutras ocasións anteriores, outra proba máis da consolidación desta feira das industrias culturais coa que continúo, como no caso de Xerais, tan afectivamente unido.
Esta colleita dos Fervenzas amosa que 2018, por ventura, foi o ano das escritoras, que ocupan boa parte das posicións máis destacadas, na maioría das modalidades, sendo moi significativo o premio acadado polo colectivo A Sega como «mellor espazo na rede». Xaora estes Fervenzas tamén expresan a diversificación do sector editorial galego no que se consolidan proxectos xeralistas como os de Urco e proxectos de edición especializada como Apiario, Hugin e Munin ou Chan da pólvora.
En todo caso, todas as persoas e entidades premiadas, como todas as finalistas, merecen os nosos parabéns, xa que todas elas están construíndo espazos de excelencia para unha edición en galega que, outro ano máis continúa á intemperie, sostida apenas polo esforzo das profesionais do sector do libro e da lectura e polo apoio dos seus públicos. A fantasía do libro galego continúa. Beizóns!
Impactoume o pasamento de Claudio López Lamadrid, un editor literario da miña xeración, co que me identifiquei en moitas ocasións. Admirei sempre que traballase dende adolescente en todos os eidos da edición, dende o almacén á edición de mesa na que se fixa o texto, da que era un grande defensor. Imaxino as enormes dificultades que viviu como director literario do grupo Random House, ao que conseguiu consolidar como segundo grupo en castelán e como referente de edición xeralista de calidade.
Claudio foi capaz de dialogar cos creadores e creadoras («o editor traballa para o autor», era unha das súas frases preferidas), mais tamén cos públicos diversos, coas mediacións da crítica e da distribución libreira, ser admirado polos seus colegas e, o que resulta propio xa de malabaristas, manter a confianza no seu traballo dos propietarios dun dos primeiros grupos editoriais do mundo.
Aconsello ler devagariño esta longa entrevista de Rubén Díez con el en Jotdown na que expresa a súa concepción apaixonada dunha edición á medida das persoas: «Si los editores nos moviésemos por codicia, no estaríamos en el negocio de los libros». Con todos os abrazos, Claudio!
Tense dito de min que son «unha das mellores editoras de Londres», e non negarei que iso me prace. Xaora sei que tiven moi pouco que facer para gañar ese renome, máis alá do traballo rotineiro que consiste en ser unha persoa de trato agradable coas persoas interesantes.
Diana Athill (Stet, Lembranzas dunha editora)
Con esta cita pecha o seu número 37 a revista Trama y Texturas, unha das miñas lecturas trimestrais preferidas. Un texto da centenaria editora londiniense co que me identifico plenamente e que humaniza a tarefa da edición apenas como unha intermediación creativa, onde a dimensión emocional ten un peso sobranceiro. A mellor edición continúa sendo a que fan grupos pequenos e cohesionados de editores e editoras humildes (e conscientes sempre de cales son as súas responsabilidades e limitacións) en conversa permanente cos autores e autoras. Ten razón Athill cando reclama afecto e respecto para esta conversa, que Giulio Einaudi concibía como a razón de ser da profesión do editor.
Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a Cavilacións, o libro de memorias literarias do editor Bieito Ledo:
Bieito Ledo acaba de publicar «Cavilacións» (Ir Indo, 2018), un fermoso libro de memorias que continúa o rego aberto hai unha década de reivindicación literaria de Padroso, a súa aldea natal, situada na parroquia de Abeleda do concello de Xunqueira da Ambía na comarca da Limia. Como sucedera coa súa primeira entrega, «Aconteceres» (Ir Indo, 2006), na que o editor debutaba como narrador, o incansable presidente da Asociación Premios da Crítica de Galicia, reconstrúe co alento popular, a destreza retranqueira e o galego de festa dun narrador oral formado ao carón da lareira o mundo máis íntimo e máis entrañábel desta aldea que hai cincuenta anos contaba cunha ducia de lumes, sesenta e oito habitantes, máis de corenta vacas, ovellas, burros, algún cabalo, cans, galiñas e mesmo escola unitaria con mestra nacional a oitocentos metros, mais que na actualidade ten apenas sete habitantes e cinco tractores manexados por catro xubilados.
Dous libros de memoria viva, urdidos por Bieito Ledo cos vimbios dos afectos e das lembranzas, capaces de explicar dende a experiencia familiar –quizais con maior claridade que o fan as investigacións da antropoloxía cultural e da socioloxía campesiña– a mudanza histórica vivida neste medio século na que a milenaria Galicia da labranza pasou de traballar a terra co arado romano e a utilizar o carro de vacas xunguidas á mulida a quedar ás portas da súa práctica extinción. No relato desa profundísima mudanza da cultura agraria, acontecida en tantas outras das nosas aldeas, reside a cerna destes relatos de lectura veloz, capaces de rescatar o latexo máis primixenio da vida en Padroso como o paraíso de Bieito, o territorio da súa infancia (das palabras, dos olores, dos sabores, das paisaxes), mais tamén o da cultura dos afectos e dos valores máis puros, eixos da súa concepción do mundo.
Eis o relato dos traballos compartidos nos montes comunais, onde se levaba o gando e se rozaban os toxos, que se aproveitaban para estrar as cortes onde durmía a facenda e tamén para quentar o forno mancomunado, que cocía cada doce días. Unha cerimonia a don pan relatada por Bieito de forma tan detallada que emociona e leva a sentir todo o seu arrecendo: «O primeiro en cocer tiña que avisar cando facía a quenta, xa que gastaba moita máis leña ou toxos. O segundo facía a requenta, momento no que o forno xa conservaba a calor, polo que os seguintes ata os doce ían precisando menos material…». Para seguir contando como se facía aquel pan de centeo moído nalgúns dos muíños de auga (que, como tantas outras cousas, xa non existen), amasado na artesa e levedado preto da borralleira. Sen esquecer citar a empanada que acompañaba a enfornada e o pracer compartido de comer os primeiros «cachiños», esa palabra que tanto lle gustaba a outro limiao como era Carlos Casares.
«Cavilacións» é, ademais, un manual de sabedoría popular protagonizado por Francisco Ledo e Secundina Cabido, os pais do autor, capaces de acuñar frases memorables que condensan aquela forma de vida. Así, para expresar a cantidade necesaria para ofrecer un bo xantar a convidados ou familiares, Secundina sempre facía comida de abondo, o que xustificaba cunha sentenza incuestionable: «É que se non sobra non sabes que chegou». Como Francisco aseveraba, cando despois de moitos días de seca comezaba a chover manseniñamente: «hoxe médranos o capital», unha frase que expresa con toda a viveza o espírito gramsciano do optimismo da vontade no que algúns acreditamos. Como aqueloutra de Maricarmen, a filla de Olguita, unha veciña de Padroso, que cando se lle pregunta como anda a súa nai respondía: «Mal, mal non anda, pero ben, ben tampouco», unha expresión de relativismo dificilmente mellorable.
«Cavilacións» é tamén o libro da memoria dun activista da causa da cultura e do país de noso. Bieito Ledo rememora aquí tanto os seus días de formación no seminario de Ourense, onde forxou grandes amizades, como a do seu inseparable Antón Pulido, como aqueloutros tempos do temible monseñor Temiño Sáez no que formaba parte dos chamados «Curas Comunistas», que pretendían espantar o medo en parroquias da Raia Seca como Arzádegos, preto de Verín. Como lembra Bieito a súa chegada en 1975 a Vigo, a cidade que tanto ama, onde abriu a libraría Ir Indo e comezou a experiencia de activismo do Círculo Ourensán Vigués. Sen esquecer, tampouco, o seu oficio de editor, iniciado en 1979 como director xerente da editorial Galaxia, onde puxo os alicerces para a súa modernización, e xa en 1985 como fundador da editorial Ir Indo, na que editou a «Enciclopedia Galega Universal» (1999), en dezaseis volumes, unha das trabes de ouro da edición galega de entre séculos.
Recomendo vivamente estas gorentosas «Cavilacións» de Bieito Ledo, libro que mañá mércores presentaremos no Club Faro.
No día de inauguración da Feira do Libro da Coruña agradecín que, despois de non faltar en ningunha das últimas vinte e cinco edicións, os organizadores me convidasen a conversar con Manuel Gago arredor da súa novela máis recente O exército de fume. Unha deferencia que moito agradecín, mais aínda cando resultou tan interesante o formato conversado da presentación, tanto para o público que encheu a carpa como para o propio autor e editor. Unha mudanza significativa de formato, ademais das comodidades das novas instalacións, introducidos polo novo modelo organizativo da feira compartido entre a Federación de Librarías de Galicia e o Concello da Coruña, o que constitúe un acordo histórico para enxergar un novo futuro para o conxunto das feiras do libro de Galicia.
O feito de contar con máis trinta librarías participantes, con dúas carpas de programación literaria simultánea, a carpa grande e a infantil, con máis de oitenta autores e autoras asinando nas librarías, así como ofrecer unha intensa presenza nas redes sociais, tanto en Facebook como Twitter, imprimen a esta feira da Coruña un gran dinamismo e a consolidan como referente indiscutible da actividade editorial e libreira en Galicia.
Souben que pola mañán o meu admirado Xavier Senín dedicou o pregón ao mestre Xabier DoCampo, un dos fixos desta feira coruñesa, a quen onte tivemos moi presente na nosa memoria. Convido a non perder este programa literario excelente, onde Xerais ten unha participación destacada, que por riba a partir do 6 de agosto se comparte coas actividades e as casetas de Viñetas desde o Atlántico. Parabéns aos organizadores por convertir a Coruña en capital do libro en Galicia.
Onte tiven a honra de pronunciar o pregón da Feira do Libro de Vigo, un dos maiores orgullos dos que gocei na miña vida de editor. Xaora, puiden comprobar, outra vez máis, o escaso interese institucional do acto para os responsables do concello de Vigo.
Deixo o texto en pdf no que homenaxeo ao editor vigués Eugenio Barrientos «Tetilla», fundador da proeza que foi a editorial Cíes de literatura popular, e reclamo dignidade para o libro galego como sector estratéxico para Galicia. Un texto, homenaxe ao mestre Xabier DoCampo, no que tamén reflexiono sobre o valor actual do libro e da lectura e no que propoño a recuperación do proxecto de Vigo llegit, como festival internacional do libro de Vigo. Agradezo o agarimo das persoas amigas que me acompañaron nesta xornada coa que sei pecho unha etapa profesional na que pretendín defender a edición en galego como un piar para o futuro da nosa lingua e da nosa cultura.
O meu amigo, o editor Xosé García Crego, ensinoume a valorar as edicións facsímlies como un xeito de homenaxear á creación e á edición a un tempo. Ao coidado de Crego, director de Produción de Xerais durante máis de tres décadas, saíron algunhas das mellores edicións facsimilares de libros galegos da historia, respectuosas co formato, coa composición e cos materiais das orixinais, como as que preparou de Galicia de Manuel Murguía, hoxe unha alfaia en Amazon, ou de Longa noite de pedra de Celso Emilio Ferreiro, na que conservou a reprodución das imaxes de Picasso e Miro, que fixemos en Xerais con motivo do corenta aniversario da publicación do poemario en Salnés.
Nesta tradición moderna de edicións facsímiles insírese a que case todos os anos ofrece o Consello da Cultura Galega con motivo do 17 de maio. Desta volta coa recuperación da de Mar adiante. Historia de nenos pra nenos, o primeiro libro de María Victoria Moreno, publicado por Ediciós do Castro en 1973. Un facsímile ben xeitoso do que se fixo unha tirada numerada de 500 exemplares no que se reproduce a escala lixeiramente reducida a impresa na editorial Celta de Lugo con portada de Carmen Arias «Minina» e ilustracións da autora. Recuperación que se enriquece con tres textos magníficos: un prólogo de Ramón Villares, o presidente do Consello; un oportuno limiar de Xesús Alonso Montero, que moito axuda a entender os anos lugueses de María Victoria Moreno, esenciais na súa revelación como escritora e cidadá galega; ademais dunha carta fermosa que Sara Alonso Pimentel escribe corenta e cinco anos despois á autora.
Edición de Mar adiante, o libro esencial para entender a traxectoria de MVM como escritora galega e fundadora da nosa literatura infantil e xuvenil, que se completa cun segundo facsímile, o do mecanoscrito de «Crarisca», tamén con debuxos da autora, dedicado a Sara Alonso Pimentel, incluído como capítulo sete na noveliña, recoñecido ademais co segundo premio de contos para nenos convocado pola agrupación «O Facho» da Coruña en 1972, o que constitúe outro engado máis desta valiosa edición. Parabéns ao Consello da Cultura Galega por unha iniciativa que agaradamos teña continuidade no futuro.
No artigo de Luzes reflexiono sobre A lei do libro e da lectura de 2006 ao fío da xornada organizada a pasada semana no Consello da Cultura Galega:
Na xornada organizada polo polo Consello da Cultura Galega para avaliar unha década da Lei 17/2006 do libro e da lectura de Galicia, Carlos Amoedo, catedrático de Dereito Administrativo da Universidade da Coruña, cualificouna de «lei zombi, irrelevante, que camiña sen vida e que non achega nada substantivo ás políticas públicas da cultura en Galicia». Responsable da preparación do anteproxecto desta lei para ser presentada no Parlamento de Galicia, onde sería aprobada por unanimidade, na súa calidade de Secretario xeral técnico da Consellaría de Cultura do goberno bipartito, foi a de Amoedo unha das voces autorizadas que durante a xornada miraron atrás utilizando o retrovisor e reclamaron a actualización dos contidos da lei do libro no marco dunhas políticas públicas integrais para o sector cultural e especificamente para o do libro e da lectura en galego.
Xaora, foi a presentación do informe Datos da edición en Galicia (2006-2016), elaborado polo Observatorio da Cultura Galega o que acendeu todos os pilotos vermellos sobre a precariedade da situación do sector dende a aprobación da lei. Un diagnóstico que o responsable do Observatorio, Hokam Casares, resumiu en catro tendencias: descenso importante do volume de produción de exemplares impresos e aumento dos editados en formato dixital; mantemento á baixa do número de títulos editados en galego, que supoñen a metade dos editados en Galicia; diminución severa do consumo de libros non de texto; resultados negativos dos balances das empresas do sector, tanto editoras, librarías como empresas de artes gráficas, a maioría delas en números vermellos ao longo da década.
Unha situación crítica, á que os diversos gobernos de Núñez Feijoo deron as costas, xa que a partir de 2009 se reduciron o conxunto das achegas ao sector do libro e da lectura nun 50 %, porcentaxe que Carlos Amoedo estimou no 70 % (pasando dos 7,5 millóns de euros de 2009 aos 2,30 millóns de euros do orzamento deste 2018), chegando até o 82 % no caso da partida anual de compra de novidades editoriais en galego para bibliotecas públicas. Un diagnóstico dramático avalado polas intervencións na xornada dos representantes das editoras, librarías e autoras que denunciaron a renuncia da Consellaría de Cultura a contar cun nivel de gasto acorde coas necesidades dun sector á intemperie que a lei considera estratéxico para Galicia.
O fracaso da lei do libro e da lectura de 2006 (como do plan de lectura a ela asociado), elaborada co consenso e o entusiasmo (inxenuo) do sector (proceso que na xornada reconstruíron con detalle Xavier Senín e Cristina Novoa, secretarios do grupo de traballo), reforzado polo consenso da propia cámara galega, obriga a repensar a propia estratexia do sector en Galicia, sometido ademais a retos tan complexos como os da hibridación dixital, a concentración da distribución e a banalización da cultura do libro incorporada ao sector da industria global do lecer. Como obriga a reconsiderar o papel deste tipo de «leis promesa», tamén palabras certeiras de Amoedo, sen instrumentos xurídicos e sen reservas orzamentarias que aseguren a súa posta en vigor, mais aínda cando os compromisos adquiridos polo Gobierno de España coas políticas de consolidación fiscal obrigarán a continuar reducindo os gastos en educación e cultura. Ou noutras palabras, sen un compromiso político e social moi firme e amplo será moi difícil parar a tendencia esmorecente do sector da edición galega que, a pesar de todo, continúa sendo a primeira das nosas industrias culturais.
Moi lonxe de renderse, o sector galego do libro e da lectura esixe estes días a recuperación da lei e do seu espírito de consenso e corresponsabilidade para deseñar actuacións urxentes e imprescindibles que eviten o seu colapso. Medidas que pasan por acordar cos actuais responsables da Consellaría de Educación e Cultura un novo marco arredor das políticas de gratitude e dixitalización do libro escolar (no período autonómico o piar sobre o que se alicerzou a viabilidade do sector da libraría de proximidade e dunha boa parte das editoras), do incremento da dotación bibliotecaria e da proxección internacional do libro e da literatura galega, con atención preferente ao apoio á participación do sector nas feiras profesionais e á tradución a outras linguas. Marco que obrigaría á Consellaría de Cultura e Educación, como ao propio presidente Feijoo (que continúa sen recibir aos responsables do sector) a asumir un incremento plurianual do seu nivel de gasto nun sector sen o que non é posible falar de Galicia como país e como cultura con lingua de seu. Pasar de ser unha lei zombi, rara e decorativa a unha lei activadora do sector profesional do libro e da lectura é un reto que aínda podería ser afrontado no que queda desta lexislatura de abafante conformismo.
No artigo da semana en Luzes propoño a creación dunha Oficina do Libro:
A renuncia da Consellaría de Cultura a continuar co proceso de contratación dos espazos oficiais da Xunta de Galicia en catro feiras internacionais do libro, as acordadas coa Asociación Galega de Editoras (AGE), abriu o debate sobre cal debe ser o modelo de promoción do libro, da literatura e da propia lingua galega no mundo. Máis alá da desafortunada decisión unilateral do secretario xeral técnico da Consellaría de Cultura, que pretende ampararse nun presunto desinterese da AGE, o que a todas luces é falso, como manifestou o presidente do gremio das editoras Xosé Ballesteros, esta anulación da presenza da institución galega nas feiras de Boloña, Barcelona, Frankfurt e Guadalajara (México) do ano 2018 evidencia tanto a ausencia dun modelo estratéxico para a proxección internacional do sector do libro e da edición en Galicia como a incapacidade dos responsables do actual goberno para manter abertas canles de diálogo institucional fluído coa asociación de editoras e co resto de asociacións profesionais do libro, xa que tampouco é segredo ningún que algo semellante puidese suceder como saída á crise das feiras do libro de Galicia, organizadas dende hai décadas pola Federación de Librarías de Galicia co apoio da administración autonómica.
É un feito innegable que as editoras galegas levan participando nas feiras internacionias do libro antes que o fixera a Xunta de Galicia, sendo conselleiro de Cultura Alfredo Conde (polo tanto, a partir de 1987). Como tamén o é que membros da AGE, como algunhas das súas empresas asociadas, estarán presentes na vindeira feira do libro de Boloña, a celebrar do 26 ao 30 de marzo, con espazos propios pagados cos seus fondos, consolidando así a súa participación neste encontro fulcral para o libro infantil e xuvenil, subsector no que as editoras galegas contan cunha presenza máis que digna. Como é innegable a disposición que sempre mantiveron as distintas directivas da AGE, entidade que representa ao 95 % das editoras do país, para establecer espazos de diálogo e colaboración permanente coa Consellaría de Cultura e Educación fose para artellar unha participación profesional conxunta nestes eventos internacionais ou fose no deseño dun modelo de promoción exterior para, non o esquezamos, o primeiro sector estratéxico da nosa industrial cultural, como recoñece a Lei do libro e da lectura de 2006.
Para recuperar este proxecto de promoción internacional en clave de país, como leva reclamado o sector profesional da edición dende hai unha década, tanto dende as editoras como dende as asociacións de autores e autoras (AELG, Pen Club, AGPI), é imprescindible que o actual equipo cultural de Feijoo recoñeza, sequera por unha vez, o valor estratéxico do sector e a súa disposición de traballar man con man coas editoras, abandonando actitudes paternalistas ou cesaristas, incompatibles co noso tempo. Apenas un requisito para abordar, devagariño e con actitude aberta, o deseño dunha estratexia compartida que permitise fomentar de forma sistemática o comercio exterior do libro galego e a exportación de textos da nosa creación literaria e de traballo da nosa produción gráfica, con atención preferente ás comunidades lusófonas e do arco atlántico.
Desbotada polo momento a creación do Instituto Rosalía de Castro de promoción da lingua e literatura galega, cuxas razóns algún día debería explicar Ánxela Bugallo, a conselleira de Cultura que presentou a versión definitiva da Lei do libro e da lectura de 2006, a experiencia exitosa do euscaldún Instituto Etxepare e do catalán Ramón Llull, aconsella contar, canto menos, cunha Oficina (reivindicando o nome das antigas “oficinas de impresión”) de xestión de promoción da literatura e do libro galego no mundo. Unha entidade de xestión pública, con participación do sector privado, que a semellanza de modelos de éxito como os do Ireland Literature Exchange ou a dos editores de Québec, tivese como obxectivo facer visible a oferta editorial galega no seu conxunto, promover o coñecemento dos seus creadores (autores e autoras, mais tamén, ilustradores e ilustradoras) e das axudas públicas existentes para a súa tradución e edición, organizar e ampliar a presenza institucional e profesional nunha ducia de feiras internacionais do libro, así como manter actualizada ao longo de todo o ano a información dixital sobre o libro e a literatura galegas. Tarefas nas que podería contar, sen dúbida, coa colaboración da rede de centros de estudos galegos existentes no mundo, a maior parte deles de carácter universitario.
Se queremos dar pasos firmes para que os nosos libros e os nosos autores e autoras teñan presenza na edición internacional, cada vez máis hibridada e aparentemente máis homoxénea, aínda que cada vez máis disposta a asumir a diversidade, a excelencia e a orixinalidade (como ven sucedendo no sector audiovisual), é imprescindible contar cunha estratexia de país, unha única folla de rota compartida pola Xunta de Galicia e polas editoras e asociacións de autores, como cunha ferramenta (a que bautizamos aquí como “Oficina do libro”) que a xestione con criterios profesionais independentes. O demais é continuar enredándonos na abafante lameira do curtopracismo electoralista que tanto incomoda e por riba non leva a ningures.
