IESCHA

Dende 2017 colaboro co Instituto de Estudos Chairegos (IESCHA) como membro do xurado do premio Agustín Fernández Paz de narrativa infantil e xuvenil pola igualdade que organiza co concello de Vilalba e a colaboración de Xerais. Entidade chairega e galeguista, presidida dende 2017 pola historiadora Marisa Barreiro, enraizou de forma preferente sobre o patrimonio da cultura popular, fose arquitectónico ou inmaterial, sendo un dos colectivos socioculturais máis dinámicos e de programación máis intensa e innovadora dos que funcionan hoxe no país. Sociedade concibida para promover estudos e investigacións sobre a Terra Chá, ofrece un programa anual de publicacións, dende a media ducia de novidades da súa Biblioteca Chairega até o seu Caderno de Estudos Chairegos e a súa revista Pena do Encanto, visible pola súa presenza activa nas redes sociais e pola ampliación constante dun arquivo fotográfico dixitalizado sobre a comarca. Actividade divulgativa que artella nunha completa programación de mesas redondas, coloquios, conferencias, presentacións de libros, tres ciclos anuais de cinema (con atención preferente ao audiovisual galego), concertos, recitais, rotas culturais, xornadas rosalianas, homenaxes literarias ou a convocatoria e cerimonia do premio literario en memoria da causa de Agustín. Organización de actividades que comparte coa defensa da obra dos autores chairegos mantendo con afouteza e dignidade a reclamación do nome de Manuel María para a casa da cultura de Vilalba e do de Agustín Fernández Paz para a biblioteca pública do mesmo concello. O IESCHA, despois de case vinte e cinco anos de teimudo traballo en man común, merece ser máis coñecido e recoñecido, constituíndo un modelo de actividade cívica a prol da cultura e da lingua galega. Unha trabe imprescindible do proceso de construción nacional dende a conservación e a investigación da tradición como dende a creación e innovación nas artes do noso tempo. Parabéns ao equipo do IESCHA por compartir ese soño colectivo.

Publicado en Nós diario: 06/11/2024

Media táboa

Tras a merecida vitoria fronte ao Getafe, moi curta para as numerosas ocasións das que dispuxo, o Celta de Claudio Giráldez supera o seu primeiro baixón de resultados da tempada e na altura da décimo segunda data, case superada a terza parte do calendario, colócase décimo nunha cómoda posición xusto en media táboa. Unha situación novidosa de tranquilidade para este celtismo, moi anovado pola rapazada, que na noite do luns expresou de forma deportiva tanto a súa solidariedade coas vítimas da catástrofe climática do País Valenciá, nunha xornada que a todas luces debeu adiarse, como o seu rexeitamento de xogar partidos entre semana, programados polos intereses da industria audiovisual internacional que gobernan o fútbol moderno, facendo caso omiso das necesidades de xogadores e seareiros.

Foi tamén a do luns a cuarta vitoria do Celta na casa, convertida polo cadro técnico de Claudio en fortín, nunha tempada até agora moi discreta lonxe de Balaídos, fronte a un rival incómodo e un adestrador José Bordalás que parecía lle tiñan collida a medida aos celestes. Enfrontamento, ademais, que tiña o interese engadido de comprobar como Claudio Giráldez ía derrubar na pizarra os dous muros dispostos inicialmente por Bordalás, nunha batalla que se sabía sería moi intensa para collerlle as costas aos visitantes. Con esa intención, o de Cans reforzou no once de gala a banda dereita coa entrada de Ristic para anular a Carles Pérez (o que conseguiu mentres estivo na lameira), de Beltrán no amplo espazo central e de Douvikas na punta. Mudanzas con respecto ao triste naufraxio de Butarque que deron resultado de contado, cando o dianteiro internacional grego, apenas transcorridos seis minutos de xogo, marcou de cabeza no segundo pao, tras unha marabillosa asistencia de Iago Aspas que centrou en carreira («coa súa perna mala») un globo que superou a altura do gardameta Soria. Unha marabilla de gol que obrigou a Bordalás a mudar o seu plan de partido.

Abofé que ao adestrador de Alacant hai que agradecerlle, en noite emocionalmente tan difícil para el, que co marcador en desvantaxe procurase cun xogo vertical o control da pelota para o seu equipo. Consegui que o Celta nunca estivese cómodo durante a primeira parte, obrigado a acurtar espazos e a defender a Uche e Álvaro, os dous dianteiros, que incomodaban a saída ordenada dos celestes, como lle gusta a Claudio. Labor na que foi extraordinario o desempeño de Starfelt (cada vez máis acertado), auténtico gladiador, e a contención e a saída de xogo proporcionada pola intelixencia en movemento de Marcos Alonso (unha fichaxe de auténtica categoría) nas situacións máis comprometidas. No entanto, a pesar de non monopolizar o balón como noutros partidos, o Celta puido ampliar o marcador antes do descanso cunha xogada marabillosa de Mingueza no 33’, que xutou ao pao longo despois de entrar caneando na área, outra das xogadas memorables do catalán, outra alfaia para Claudio.

Tras o descanso, os visitantes nun saque lateral puideron empatar no 51’, o que impediu Guaita cunha intervención salvadora, que fixo espertar ao Celta cun par de transicións moi perigosas coa participación de Aspas, que rematou a base do pao a primeira e case a seguir outra na que abriu para Hugo e Douvikas, que non chegou a cabecear por moi pouco. Minutos de euforia celeste que provocaron a expulsión de Berrocal no 65’, por dobre amoestación, que sería xa determinante para o desenlace do partido. En superioridade e contando con Borja Iglesias e Hugo Álvarez frescos, o Celta contou con moitas máis oportunidades para liquidar o encontro: un gol anulado ao nove compostelán (por fóra de xogo milimétrico), un man a man co porteiro de Hugo Álvarez (algo descentrado) e unha xogada incrible de Aspas no 78’ na que despois de canear a non sei cantos rivais xutou de forma defectuosa. Secasí, como non conseguiu ampliar o marcador, e como resulta habitual no estadio do Fragoso, o Celta sufriu nos derradeiros minutos e sobre todo no derradeiro dos catro de engadido, no que Carlos Pérez cruzou unha pelota envelenadísima sobre area pequena celeste que por ventura non atopou quen a rematase.

En todo caso, vitoria indiscutible do que foi o Celta menos canteirán da tempada, que consegue por segunda vez manter a porta a cero, estabilizada por unha liña de tres centrais cada vez máis sólida e centrada, sobre a que Claudio parece que pretende ensamblar o resto de pezas que muda en función das necesidades e requirimentos dos rivais.

Publicado en Faro de Vigo: 06/11/2024

O manifesto atlántico de Rivas

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a Manuel Rivas, premio das Letras Españolas 2024:

Poucas veces un premio como o das Letras Españolas outorgado polo Ministerio de Cultura a Manuel Rivas causou satisfacción e orgullo tan unánime en todos os sectores da cultura galega. Simpatía e admiración pola figura dun escritor e artista excepcional que dende hai case cincuenta anos, cando publicou os seus primeiros poemas nos catro números da revista Loia, que fundou en Madrid cos irmáns Xosé Manuel e Lois Pereiro e Antón Patiño, foi construíndo coa paciencia do artesán das palabras unha obra brillantísima en todos os xéneros literarios (relato curto, novela, poesía, teatro e xornalismo). Obra aberta e enraizada nas voces baixas dunha psicoxeografía propia (a boca da literatura) que ofrece unha ollada de gran angular sobre o final da cultura tradicional campesiña e identifica o agromar da simbiótica nas últimas cinco décadas. Escritor monolingüe en galego, cun compromiso firme co idioma (salientado no ditame do xurado), capaz de ofrecer unha obra universal na súa temática, excelencia e beleza literaria traducida a trinta linguas. As súas novelas O lapis do carpinteiro (Xerais 1998) e Os libros arden mal (Xerais 2006) son as máis traducidas da narrativa galega e o seu autor o primeiro embaixador da nosa literatura contemporánea no mundo.

Antes de acompañalo como editor durante case tres décadas, souben de Manolo Rivas pola presentación que o 2 de abril de 1985 fixo no Ateneo da Coruña de Todo ben (Xerais 1985), unha primeira novela na que ensaiou o xénero policial na atmosfera do fútbol profesional. Presentación na que leu un pasquín que escribira co título «Manifesto por un fútbol atlántico», un texto político pioneiro (aparentemente deportivo) co que inauguraba as súas extraordinarias prosas libertarias de intervención, recollidas en volumes como Toxos e flores (Xerais 1992), Galicia. Galicia (Xerais 1999), Contra todo isto (Xerais 2018), Zona a defender. A esperanza indócil (Xerais 2020) ou o Libro dos manifestos (Luzes 2019), no que recolleu os manifestos mensuais publicados dende 2013 na revista Luzes, que fundou co tamén xornalista Xosé Manuel Pereiro, o seu cómplice inseparable desde que compartiron as aulas da facultade de Periodismo de Madrid. Textos esenciais para entender a intencionalidade da obra literaria de Manolo Rivas que nunca renunciou a exercer o seu activismo ambiental, social e político formando parte da tripulación do Xurelo ou asumindo a voz de Nunca Máis aquel inesquecible 1 de decembro de 2002.

Escrito hai case corenta anos e distribuído en fotocopias aquel «Manifesto polo fútbol atlántico» de Manolo non perdeu sentido, tanto polo seu contido como pola súa beleza capaz de contaxiar entusiasmo, outra das claves da súa literatura. Escrito antes da aparición do Deportivo da Coruña de Lendoiro e do Celta de Vigo europeo de Horacio Gómez, cando os dous pelexaban en Segunda, o texto convidaba aos clubs a «abandonar un século de fútbol subalterno» e a crear un novo estilo ofensivo de pases e ideas longas, o que engadía «era necesario tanto para o fútbol como para o conxunto da sociedade galega». Rivas anticipaba que «un fútbol mediocre, administrado con mediocridade, acaba envilecendo ao pobo. É así que o espectáculo máis triste non sucede no campo, senón fóra de xogo, nas bancadas e aínda alén do estadio». Para continuar lembrando que nos anos trinta, cando lle preguntaron sobre a autonomía, «Valle Inclán dixo que Galicia debería rexerse por un Estatuto Atlántico que afirmase máis aínda a súa singularidade». Para rematar Rivas o seu primeiro manifesto coa súa contundencia poética propoñía que «tamén en Galicia debería xurdir un fútbol con fasquía atlántica, un froito de tanta encrucillada. Un fútbol forte e teimoso coma os ventos do norte, alegre coma o son dos tambores que chegan dos mares do sur e de ideas longas como as ondas do océano».

Recluído nas páxinas da revista Luzes, como redactor dos seus manifestos de ideas longas e cunha ollada sempre no porvir, e da columna «Toxos e flores», Manolo recibe este premio das Letras Españolas, outorgado por vez primeira a un autor en galego, coa humildade e gratitude dun artesán das palabras. Faino ademais atribuíndo este logro a que apenas é herdeiro dunha tradición, a dunhas voces baixas que non queren dominar, como a do seu propio pai, que exclamaba cando quería expresar a súa satisfacción: «Que rebenten as marabillas do mundo!» Secasí, o éxito da traxectoria literaria de Manolo, recoñecida por este premio, non foi outro que a súa capacidade para establecer conexións que facilitan ao seu lectorado a capacidade de entender a vida. Velaí a cerna de tantos parabéns e gratitudes que recibe estes días. Avergonza que o presidente da Xunta de Galicia, despois de transcorrida unha semana do anuncio, non o fixera aínda.

Pacto pola lingua

Tras as xuntanzas do Conselleiro de Cultura, Lingua e Xuventude cos grupos parlamentarios da oposición, coa intención declarada de recuperar o consenso parlamentario e social acadado en 2004 arredor do Plan Xeral de Normalización da Lingua (PXNL), desvelouse a estratexia do goberno de Alfonso Rueda: actualizar o plan sen derrogar o decreto 79/2010 de plurilingüismo. A estratexia de inscribir o triángulo dentro da circunferencia que intentará desenvolver José López Campos, mesmo a pesar das fortes resistencias xeradas no seu partido a modificar nin sequera unha liña do vixente modelo de educación lingüística, cerna de calquera consenso que pretenda ser eficaz na recuperación do número de galegofalantes en idade escolar e na restauración da cadea de transmisión no entorno familiar. Por moito que lles doan os ouvidos aos responsables da actual educación lingüística, é imprescindible incrementar o uso vehicular do galego na educación obrigatoria, sen exclusións das materias STEM; como tamén é estratéxico recuperar o seu emprego na Educación Infantil e no inicio do proceso de alfabetización. Dúas medidas reclamadas no sexto informe do comité de expertos (2024) que avalían o cumprimento da Carta Europea das Linguas Rexionais e Minoritaria, ratificado hai dúas décadas polo estado español. Secasí, no actual marco de polarización da política española, non vai ser doado tampouco que a dirección nacional do Partido Popular prescinda no seu discurso unificador español da doutrina de «imposición del gallego», xa utilizada con éxito por Alberto Núñez Feijoo para derrotar ao goberno de coalición de socialistas e nacionalistas e impoñer de forma unilateral o decreto 79/2010 en cuestión. Como tamén se identifica no discurso do conselleiro a estratexia de subestimar o papel da educación lingüística na actualización do PXNL, proceso que delega no traballo dunha comisión de expertos durante quince meses, período que, vaia coincidencia!, daría paso ao inicio dun novo proceso electoral.

Publicado en Nós diario:30/10/2024

Marta Souto

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao pasamento de Marta Souto:

Marta Souto pasará a historia de Vigo polo seu traballo como primeira técnica de normalización lingüística do concello de Vigo dende 1992. Funcionaria comprometida co servizo público, será lembrada polas iniciativas que promoveu como a campaña «En galego vivo Vigo, en galego Vigo vai», iniciada no curso 1991-1992, na que colaboraban a Dirección Xeral de Política Lingüística da Xunta e o concello de Vigo. Deseñada polo escritor Agustín Fernández Paz e destinada aos centros educativos vigueses pretendía modificar os prexuízos existentes no alumnado e familias arredor do uso e do status do galego, ademais de achegar aos docentes recursos para empregalo como lingua vehicular.

Unha campaña pioneira, que iniciaba tres décadas de colaboración cos centros escolares aos que dende o Servizo de Normalización Lingüística (SNL) achegaba propostas de dinamización coas que pretendía vincular a tradición coa contemporaneidade, ao tempo que, como salientou a necrolóxica publicada pola Coordinadora de Traballadores/as de Normalización da Lingua (CTNL), da que foi socia fundadora, «transmitir á mocidade unha visión en positivo da lingua galega». Froito desta angueira foi a creación do Centro de Interpretación da Oralidade de Vigo (CIOV) coa intención de poñer en valor a tradición oral e as novas formas de improvisación, como facía nos obradoiros que organizaba de regueifa, rap e beatbox.

Traballo de fomento do uso do galego que desenvolvía tamén sobre outros eidos que o Plan de dinamización lingüística de Vigo (2007) consideraba estratéxicos (o funcionamento do propio concello, os medios de comunicación, a inmigración, entre outros) coa intención de «facer normal o uso do galego en calquera ámbito da sociedade viguesa». Propósito co que o SNL colaborou de forma continuada coa Universidade de Vigo, fose coa realización de estudos sociolingüísticos como da publicación da colección «Toponimia do Val do Fragoso», iniciada en 2008 co volume de Coia de Iván Sestay Martínez, e da que xa se levan publicadas sete entregas doutras tantas parroquias viguesas. Enfoque colaborativo que Marta imprimiu a outras actividades promovidas polo seu servizo nos mercados municipais e comercios locais, nos programas de fomento da lectura en galego, como «No Nadal… un conto» e «Libros ao sol», no programa Apego de acollemento, na organización da formación en lingua galega, como nos cursos básicos «Achégate ao galego» ou no programa «En galego tamén outros mundos».

Debemos a súa intelixencia emocional e empatía o deseño das accións que consolidaron o uso do galego en Balaídos, iniciado polo speaker durante os mandatos da alcaldía de Manuel Soto, como a tradución do himno celeste ao galego ou a campaña «Gústame o galego de primeira», adaptación dunha iniciativa creada pola CTNL contando coa implicación do RC Celta SAD. Celtista afouta de vella raigame viaxou con aquel Celta de entre séculos, que asombraba nos estadios europeos, e foi comentarista lúcida e rigorosa nas súas intervencións na tertulia celtista semanal de Radio Vigo. Delegada provincial de Cultura durante o goberno bipartito (2005-2009) formou parte do equipo de Anxo Quintana (BNG), sendo a primeira muller que rexeu o deporte galego como directora xeral. Responsabilidade na que loitou arreo pola igualdade real no deporte, concretada na creación da selección feminina de fútbol, que debutou fronte a Catalunya en Balaídos en 2007, e no apoio á creación do colectivo Mulleres Deportistas Galegas. Sen esquecer o seu labor discreto que permitiu que Galicia formase parte da Declaración de San Mamés (29/12/2007), asinada por Ánxela Bugallo cos responsables deportivos de Euskadi e Catalunya, solicitando o dereito das súas seleccións deportivas a participar nas competicións internacionais.

Lembro con saudade a Marta Souto nas reunións que compartimos no Consello Social da Lingua nas que decote valorabamos con inquedanza os datos sobre o estado da lingua na cidade e o devalo do seu uso habitual por parte dos corporativos, incumprindo a modélica Ordenanza Municipal de Normalización Lingüística de 1989. Para quen fixo do fomento da lingua galega unha causa de vida, doíanlle estes datos que representaban un retroceso moi decepcionante. Por ventura, sei que a pesar da crueldade da súa doenza viviu con entusiasmo estes meses esperanzados do Celta de Marián e Claudio, un Celta de canteira de xogo propositivo e un club vinculado e comprometido co país e a súa lingua como ela defendía. Foron a igualdade, a lingua e o deporte os afáns principais de personalidade xenerosa como a de Marta Souto. Afouta pioneira en todos eses eidos, tras o seu prematuro pasamento, merece ser recoñecida polo concello de Vigo como a modélica funcionaria pública que foi.

Emigrantes neofalantes

A máis lamentable das interpretacións dos resultados da enquisa de coñecemento e uso o galego do IGE (2023) foi a do Secretario Xeral da Lingua que os atribuíu á incorporación ao censo durante os últimos cinco anos de 115.000 persoas procedentes do exterior, o que para el explicaría o incremento da cifra de castelanfalantes. Afirmación que os datos non corroboran xa que con referencia a consultas anteriores descende o número de galegofalantes, tanto a nivel absoluto como en porcentaxes relativas. Como erra o secretario cando no Parlamento dubida que só o 7% dos nenos falen galego «xa que a pregunta non a contestaron os menores», cando o IGE emprega a mesma metodoloxía das súas consultas anteriores e nos datos por tramos de idade a baixada máis acusada é a da franxa da idade escolar. Perda de máis da metade dos escolares galegofalantes nos últimos quince anos á que non pode ser allea o modelo de educación lingüística utilizado nas aulas, tanto no referido a adquisición de competencia oral e escrita nas linguas como nas actitudes sobre o seu emprego. Secasí, esta utilización da emigración para tratar de ocultar o fracaso do Decreto 79/2010 amosa descoñecemento do que sucede nas aulas e nos patios das escolas galegas onde os mestres sabemos que tras o período de incorporación, regulado dende o 3º ciclo de Primaria coa exención de galego durante dous cursos, a maior parte do alumnado emigrante convértese despois en neofalante, con niveis de competencia e prexuízos semellantes aos do resto do alumnado. Como coñecemos que algúns destes escolares falan e escriben en galego mesmo con maior competencia que o seu grupo de referencia. Un resultado que adoita estar vinculado coa utilización dun enfoque comunicativo na aprendizaxe do galego como coa participación en programas do centro, como o de bibliotecas escolares, orientados ao fomento do uso do galego e á superación de prexuízos, esas lentes que deforman a percepción da utilidade do galego e o seu status académico e social.

Publicado en Nós diario: 23/10/2024

Con Palestina

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a situación do territorio palestino ocupado:

O pasado xoves un centenar de persoas convocadas pola Plataforma Cívica Vigo Pro Palestina na Porta do Sol botaron abaixo un muro de caixas de cartón que representaba o peche que dende hai un ano sofre a poboación da Franxa de Gaza, onde o exército israelita non permite a entrada nin de alimentos nin de auga nin de medicinas. Acción performativa que continuaba a xornada «Gaza (a catástrofe Nakba)», organizada o día anterior polo concello de Vigo e as asociacións Hoy por ti e Juezas y jueces por la democracia, na que diversos expertos de organizacións humanitarias como Open Arms e Médicos sen fronteiras, o xornalista Ernesto Elkaizer e o vicepresidente da Comisión Europea Josep Borrell abordaron a situación actual de Palestina, cando se fai o 76 aniversario da «Nakba», a expulsión de 700.000 palestinos do territorio que dende 1948 conforma o estado de Israel. Dúas accións que pretenden sensibilizar á sociedade viguesa, até agora pasiva e conformista cunha guerra na que de forma sistemática se conculca o dereito internacional, unha situación rexida pola lóxica perversa da barbarie na que foxen cara a ningures milleiros de persoas civís, que nas últimas semanas se repite na fronteira do Libano, onde o exército israelita utiliza tamén a forza de forma desproporcionada e os civís están absolutamente desprotexidos.

Un asedio completo a Gaza, resposta do presidente Benjamin Netanyahu ao ataque sorpresa indiscriminado de Hamas e outros grupos armados o 7 de outubro de 2023, na que foron secuestradas 200 persoas (das que 100 continúan), a maior parte civís, e segundo o Ministerio de Saúde de Israel morreron 1.200 persoas e case 3.500 resultaron feridas. Resposta israelita iniciada con bombardeos a Franxa de Gaza, que incluíron hospitais, campamentos de persoas refuxiadas, centros educativos, mercados e outras instalacións civís, nos que segundo Amnistía Internacional morreron nun ano 42.000 persoas palestinas, entre elas máis de 11.000 nenos e nenas e outras 96.000 resultaron feridas; mortos sen razón aos que se engaden as máis de trescentas de vítimas do persoal do ONU e de diversas organizacións humanitarias. Ataques aéreos e terrestres que obrigaron a desprazarse internamente ao 90% da poboación de Gaza, ao tempo que sufrían a privación deliberada de alimentos, auga, atención médica e axuda humanitaria, provocando un cruel sufrimento sen precedentes no conflito. Prácticas, nas que non paran de incrementarse o número de vítimas civís palestinas, que constitúen para Amnistía Internacional probas irrefutables de crimes de guerra ou que para a Tribunal Internacional de Xustiza da ONU poñen a poboación palestina en perigo de xenocidio e limpeza étnica, o que é o mesmo que dicir que se trata dun crime contra a humanidade.

Diante de semellante escalada de violencia, xa traspasada a fronteira do Líbano, que ameaza estenderse a Siria, ao Mar Vermello e provocar un conflito de consecuencias inimaxinables cunha potencia nuclear como é Irán, a comunidade internacional (se existe como tal) ten a obriga de esixir as partes un alto o fogo inmediato e a liberación incondicional e inmediata de todos os reféns civís retidos por Hamas e outros grupos armados e as persoas palestinas detidas de forma ilexítima por Israel. Mentres a guerra e a destrución se prolonga sen enxergar un horizonte para o seu remate, non hai outra posibilidade que reclamar este alto o fogo, o respecto ao dereito internacional e os dereitos de todas as vítimas á verdade, a xustiza e a reparación. No entanto como lembra Agnès Callamard, activista de dereitos humanos e secretaria xeral de Amnistía Internacional, este primeiro aniversario doutro episodio dunha guerra prolongada e interminable dende hai décadas constitúe «un recordatorio instrutivo para esculcar nas causas profundas deste conflito, para cortar o subministro das armas a todas as partes, así como poñer fin a prolongada impunidade coa que as forzas israelitas, Hamas e outros grupos armados desprezaron o dereito internacional durante décadas sen temer consecuencia ningunha».

Unha guerra é un fracaso da humanidade. Mais o que tamén resulta inaceptable é a pasividade e a inacción de quen pretende normalizar estes conflitos armados e toda a súa crueldade como inevitables. Ausencia de compaixón coa poboación palestina manifestada ao longo deste ano polos estados occidentais, singularmente algúns da Unión Europea como Alemaña, incapaces de conmoverse coa situación dantesca que se vive na Franxa de Gaza e manterse inanes para mobilizar a comunidade internacional, como reclama Eduardo Guterres, actual secretario xeral da Nacións Unidas. Nada pode xustificar o castigo do pobo palestino nin sacrificar toda unha xeración de cativada que só coñece a dor e o odio. Nada.

Gran partido de fútbol

A Marta Souto

Entre as interpretacións literarias que coñezo sobre o fútbol sempre gustei do discurso que o escritor André Maurois pronunciou en 1949 con motivo do sesenta aniversario do fútbol francés. O intelectual normando definiu o fútbol como «a intelixencia en movemento», xa que ao longo dun partido «a cada instante se formulan problemas matemáticos dunha infinita complexidade que se resolven nun alustro de pensamento activo». A resolución deses «instantes decisivos», concepto acuñado por Henri Cartier-Bresson para a fotografía, era para Johan Cruyff a que permitía no fútbol acceder aos agasallos da fortuna, que no estadio se chaman gol, triunfos, títulos e glorias. Secasí, a noite do sábado en Balaídos ao Celta faltoulle só resolver con maior éxito os instantes decisivos, como ese derradeiro lance no tempo engadido cando Douvikas debeu decidir en carreira e nuns segundos como colocar a perna para tocar o balón enviado por Alfon de xeito que superase o brazo longuísimo de Courtois. Na resolución dese problema xeométrico, como o que afrontou Williot, transcorridos apenas sete minutos de xogo, estivo a chave dun gran partido de fútbol onde as figuras do Madrid de Ancelotti souberon resolver mellor os instantes decisivos que o cadro coral do Celta de Giráldez.

Un partido condicionado pola arbitraxe nefasta de Cordero Vega no estadio de Gran Canaria, que impediu que o Celta contase con Iago Aspas e Moriba sancionados de forma caprichosa, dúas pezas decisivas para enfrontarse ao Madrid. Condicionante que non impediu que Giráldez e o seu equipo técnico na semana da súa renovación propuxera un partido no que o Celta dominase, con quince primeiros minutos excelentes, onde tivo a posibilidade de abrir o marcador nunha xogada de fantasía, un triángulo ideado por Mingueza que enviou ao balón a Borja Iglesias quen ao primeiro toque pasou a Williot que corría a súa esquerda. Mágoa que o internacional sueco cando xutou só diante do porteiro lle faltasen uns centímetros para evitar as puntas das súas luvas. O primeiro instante decisivo estragado polos celestes, que espeliu aos merengues abrindo os ires e vires dunha porta a outra, nas que os visitantes procuraban as transicións de vertixe de Vinícius e os celestes tocar e tocar debuxando espazos no baleiro. Desa batalla, naceu a marabilla visual do gol de Mbappé dende fóra da área, nacido nunha entrega errada de Beltrán, dous instantes decisivos resoltos de forma ben diferente.

Con todo, o marcador en contra non mudou os plans de Giráldez e o Celta seguiu incomodando aos visitantes, cada vez mellor plantado atrás, cunha tripla de centrais, que semella consolidada, onde destaca Marcos Alonso (gran fichaxe), e dous carrileiros Hugo Álvarez e Mingueza, que amargaron a Bellingham e Vinícius, e apareceron na área como os mellores argumentos celestes. Determinación dos nosos que tería a súa recompensa ao inicio da segunda parte co gol de Williot, outro triángulo debuxado por Bamba sobre Mingueza que en carreira dende a banda pasou a Williot que chegaba a área e desta vez si superou a Courtois no instante decisivo. Co marcador igualado, Ancelotti sacou a Modric, a súa carta comodín, sempre eficaz, que a primeira vez que tocou o balón foi para asistir a Vinícius que as costas dos centrais superou a Guaita, outro instante decisivo, unha xenialidade do mago croata. Co case media hora por diante, Giráldez para intentar a igualada, tirou de canteira e sacou a Alfon, Javi, Pablo Durán e Damián que reforzaron un asedio sobre a porta de Courtois. Mágoa que a falta de puntería no instante decisivo malograse resposta de tamaña afouteza. O Celta puido empatar nun xute de Bamba ou nunha entrada descomunal na área de Mingueza (hoxe o xigante do equipo) que despois de dous caneos de fantasía, no instante decisivo xutou lixeiramente alto. Como no tempo engadido debeu empatar co remate de Douvikas relatado ao inicio.

Foi un gran partido de fútbol onde ao Celta só lle faltou máis puntería nos instantes decisivos. Sempre quedaremos coa dúbida de que podería ter sucedido co Celta reforzado por Moriba e sobre todo por Aspas, o noso mago de Moaña, o mellor especialista co que contamos en resolver con alustros de intelixencia en movemento os momentos decisivos de gol. Con todo, o Celta de Giráldez nunca decepciona e sabemos será capaz de recuperarse diante dos vindeiros rivais, Leganés e Getafe, dunha derrota que o sábado non mereceu por xogo e determinación.

Publicado en Faro de Vigo: 21/10/2024

A edición en galego entre a resistencia e a hibridación

En 2013 publicabamos nestas páxinas de Tempos novos un informe sobre a situación da edición en galego ao fío dunha crise gravísima na que o sector perdera unha cuarta parte da súa facturación e volume de edición, ao que daquela non foran alleos os recortes das políticas públicas de lectura. Unha década despois pretendemos radiografar o estado da máis veterana industria cultural en lingua galega, que continúa reclamando a recuperación do seu carácter estratéxico, recoñecido pola Lei do Libro e a Lectura de 2006.

O marco da edición española, a hibridación e a recuperación do crecemento

Segundo o avance do informe de Comercio interior do libro de 2023, presentado a finais do mes de xullo pola Federación de Gremios de Editores de España (FGEE), da que forma parte a Asociación Galega de Editoras (AGE), o pasado ano publicáronse en galego 1.937 títulos, o que supón un incremento do 4,4 % con respecto a 2022. Un crecemento superior ao dun sector que publica 85.677 títulos, dos que 64.622 foron en castelán, 11.842 en catalán e 1.927 en éuscaro. Conxunto da edición privada en España que despois do parón da pandemia recupera o crecemento en todas as súas grandes cifras, dende a facturación a prezos de capa, 2.856,95 millóns de euros (un 5,1 % máis ca en 2022), dos que 2.700, 79 millóns corresponden a libros en papel (tamén un 5,1 % máis) e 144, 13 millóns a libros dixitais (un 3,5 % máis); pasando polo número de exemplares vendidos en papel (un 3,3 % máis) e descargas en soporte dixital; até de títulos vivos en oferta, unha cifra mareante de 894.652 (un 6,3 % máis respecto a 2022).

Un sector que parece saír beneficiado da Covid-19, mais que xa dende 2019 a 2023 medrou a súa facturación un 18 % e o número de exemplares vendidos en papel un 13 %, consolidando o proceso de hibridación da súa oferta, iniciado co comezo da segunda década de 2000, de xeito que o 70 % corresponde aos títulos editados en papel e o 30 % as versións dixitais. Unha oferta editorial na que en 2023 en España a «ficción de persoas adultas» (eufemismo comercial utilizado nos informes de edición para referirse á literatura e a todos os seus xéneros) supuxo un 20,9 % dos títulos e o 21,8 % da facturación; a «literatura infantil e xuvenil», o 16,1 % dos títulos e o 17,4 % das vendas; o «libro de texto», o 17,8 % e o 27,9 % da facturación, mentres a «non ficción» (referida as materias de investigación e divulgación, eixos da edición cultural), representou o 40,3 % dos títulos e o  29,7 % das vendas.

Datos da edición española do pasado ano, que medra en todas as materias, sinalando unha inequívoca recuperación comercial do sector, como amosan as cifras de facturación de novela, 571,90 millóns de euros; de literatura infantil e xuvenil, 497,30 millóns; de cómic, 66,78 millóns; de libro de texto, 796,57 millóns e de non ficción, 849,84 millóns de euros. Cifras que, ademais, permiten identificar as tendencias do mercado, no que circula nas marxes o libro en galego, no que entre 2019 e 2023 se produciu un incremento espectacular da literatura infantil e xuvenil dun 59,30 % e da ficción do 25,30 %, fronte ao libro de texto que diminúe en 2,80%, a pesar de manterse como punteiro da edición española.

Como necesarias para entender o carácter do sector editorial en España resultan as cifras de venda por canles de comercialización que en 2023 manteñen ás librarías, tanto as independentes como as cadeas, como principal espazo de facturación de 1.567,34 millóns de euros (o 54,90 % do mercado), sendo apenas o 2,10 % os libros en papel vendidos por Internet. Cifras da venda en libraría, incrementadas nos cinco últimos anos nun 20 %, a pesar da diminución do libro de texto.

Retrato dun mercado no que a edición dixital supón 144,13 millóns de euros (o 5,00 % da facturación total) e conformou ao longo de case tres lustros un catálogo de 194.370 títulos, do que en 2023 se produciron 14,86 millóns de descargas, o 76,90 % en plataformas dixitais, cifras que testemuñan a existencia dunha comunidade de lectorado usuaria deste soporte.

Por último, cómpre referirse ao pagamento de dereitos de autoría que ascenden a 220,50 millóns de euros, sendo a venda de dereitos de 24,10 millóns, cifra que amosa a dificultade do sector editorial en España para proxectar os seus textos no resto do mundo.

Os datos máis recentes da edición galega

Os datos máis recentes da edición galega, publicados no informe de Comercio Interior do Libro de 2022, indican que se publicaron 1.754 títulos en galego, dos que 1.271 (72,50 %) corresponden aos editados en Galicia e 483 (27,50 %) noutras comunidades, o que consolida a tendencia de que arredor dunha cuarta parte do libro en galego se publica en Madrid, Cataluña e Valencia, sobre todo de literatura infantil e xuvenil e libro de texto. Cifras, ademais, semellantes ás de 2018, cando se publicaron en galego 1.708, e mesmo de 2005, cando se fixeron 1.706, que expresan un certo estancamento do volume de edición nas dúas últimas décadas, a pesar dalgúns picos periódicos (como os 1.937 que se anuncian para 2023). No entanto cómpre reparar, para valorar os datos en perspectiva, no feito que nos últimos vinte e cinco anos este número de títulos medrou en galego un 30 %, mentres que en éuscaro o fixo nun 43 % e en catalán o 35 %.

Dos títulos editados en galego polas editoras privadas do país, 781 foron en papel (61,45 %) e 490 en formato dixital (38,55 %), o que supón unha porcentaxe de hibridación moi elevada, superior ao da edición española en 2023. Desta edición en papel imprimíronse 942.000 exemplares, o que supuxo unha tirada media de 1.206 exemplares, moi inferior aos case tres millóns de exemplares e tirada media de 1.580 de 2008, ano considerado récord para o sector editorial privado galego no que atinxe a volume de edición. O que amosa a consolidación da tendencia de diminución do número de exemplares impresos e o incremento do número de versións dixitalizadas; estratexia que permitiu ás editoras galegas ofrecer en 2022 un catálogo vivo de 17.051 títulos, fronte aos 11.642 de 2008, o que supuxo un incremento de 33,00 % nos últimos quince anos.

É significativo que a facturación dos libros en galego das editoras da AGE sexa de 16,80 millóns de euros, o que supón o 62,00 % das súas vendas totais, 27,10 millóns, o que amosa o peso cada vez máis elevado da edición noutras linguas e da ampliación cara a todos os mercados españois, con singular importancia no caso da literatura infantil e xuvenil. Cifra de negocio das editoras galegas que dende 2028 medrou case nun 9,00 %, ao que non foron alleas as tensións inflacionistas, manténdose sempre superiores aos 25 millóns de euros.

Datos que expresan a tradicional resiliencia dun sector con dificultades de crecemento, que se viu obrigado nos últimos tres lustros a reducir de forma radical os seus custes de persoal, contando na actualidade con 176 empregadas (4 por empresa) fronte aos 308 (7 de media) do ano 2008. Tendencia de diminución de empregos e de estabilización do número de editoras arredor da corentena, formando parte a metade delas de grupos editoriais.

Como axuda a comprender o estado do sector e desbotar prexuízos e imaxes falsas, diferenciar as cifras segundo as materias de edición. Así, en 2022 a ficción en galego (lembremos, todos os xéneros literarios) supuxo o 40,80 % dos títulos en papel (319), o 36,50 % dos exemplares impresos, o 34,80 % do catálogo e 15,20 % da facturación do sector (2,50 millóns de euros), o que indica a aposta por diversificar a oferta literaria das editoras, a pesar do reducido do seu mercado.

Cifras que contrastan coas da literatura infantil e xuvenil que representa o 35,10 % dos títulos (274), o 34, 30 % dos exemplares, o 32,90 % do catálogo e o 35,20 % das vendas (5,90 millóns de euros), converténdose no sector máis destacado da edición en galego.

Como é do maior interese analizar os datos da edición do libro de texto, a materia sobre a que se desenvolveu o sector nas últimas catro décadas, hoxe con cifras máis modestas, pero aínda relevantes, xa que supón o 17,10 % dos títulos en papel, o 20,90 % dos exemplares, o 22,90 % do catálogo e o 33,80 % da facturación (5,70 millóns de euros).

Cifras sorprendentes, tamén, as da non ficción, na que se inclúen as obras de referencia, investigación e divulgación, que a pesar de representar o 4,90 % dos títulos, o 7,20 % dos exemplares, o 8,30 % catálogo, factura o 15,20 % (2,50 millóns).

Como é importante coñecer que na última década o pagamento de dereitos de autoría situouse no millón medio de euros, o que permite entender a cativa capitalización que supón para autores e autoras.

Algunhas conclusións sobre o estado da edición en galego

Primeira: os tipos de edición promocionado na canle escolar supuxeron en 2022 o 69,00 % das vendas do sector, o que supón de que cada dez libros en galego, sete son adquiridos no entorno educativo, unha liña que se mantén dende hai tres décadas. É moi significativo que dende 2003 os tipos de edición promocionados nesta canle (libros de texto e literatura infantil e xuvenil) non fixeron máis ca incrementarse: 46,70 % (2003), 67,80 % (2007), 71,80 % (2011), 68,00 % (2021) e 69,00 % (2022). Porcentaxes nas que non incluímos o libro literario prescrito nos centros escolares, que podería superar o 70,00 %.

Segunda: a edición de literatura infantil e xuvenil comeza a superar ao libro de texto como primeiro subsector en galego, tendencia (que podemos bautizar como «efecto Kalandraka») consolidada se consideramos as cifras da edición das empresas da AGE, xa que coas súas vendas de 12 millóns de euros conforma o 44,11 % dun mercado de 27,10 millóns, o 44,00 % dos exemplares (712.000) dunha produción en papel de 876 títulos e 1.609.000 de exemplares e unha tirada media de 2.488.

Terceira: a estabilidade comercial da edición literaria, que ven supoñendo na última década arredor dun 15,00 %, unha porcentaxe no entorno do da edición española. Así a todo pode chamar a atención o reducido do mercado literario galego, apenas 2,5 millóns de euros, que por xéneros literarios aínda pode resultar máis sorprendente xa que a Narrativa monopoliza o sector cos seus 206 títulos e 1,90 millóns de facturación, fronte aos 103 títulos e 700.000 euros das vendas de poesía, ensaio e teatro.

Cuarta: a oferta de títulos ten a tendencia a reducirse, o que estatisticamente ocultan a cifra elevada de versións electrónicas, a maioría en formato epub, como tamén a tirada media, situada arredor dos 1.200 exemplares, feito ao que non é allea a utilización pola maioría de empresas do sector dos procedementos de impresión dixital en tirada reducida, facilitada pola posibilidade de reimprimir se houbese rotura do stock.

Quinta: o libro de texto perde progresivamente peso, sobre todo no que atinxe a impresión de exemplares e a súa facturación, ao que non son alleas as políticas de educación dixital da Xunta de Galicia, singularmente o programa E-dixgal, que deixaron fóra ás editoras da AGE, como o modelo de reutilización destes materiais didácticos durante seis cursos e o modelo de educación plurilingüe que nos últimos quince anos descapitalizaron o sector e frearon as súas posibilidades de crecemento.

Sexta: o estudo de Comercio Interior non diferencia entre obra orixinal e traducida, que nas dúas últimas décadas varía entre o 15,00 % e o 20 %, polo que estimamos en 150 os títulos traducidos en 2022, cifra moi cativa, como a das reedicións, que non deben ser identificadas como reimpresións, agora máis habituais ao empregar impresión dixital, estratexia utilizada como reclamo de márketing de editoras e autorías nas redes sociais.

Sétima: cando comparamos estes datos anteriores cos da edición en éuscaro e catalán, comprobamos que despois de catro décadas a edición catalá continúa quintuplicando a galega, mentres que no número de títulos se mantén a par da euscalduna, cunha media de 1.500 títulos, nas dúas últimas décadas.

E cal é a cota de mercado do libro galego?

Os datos anteriores e outros proporcionados polo informe de Comercio Interior de 2022 permiten estimar cal é a cota de mercado actual do libro en galego.

Así sendo en 2022 as vendas do libro en Galicia o 6,30 % das totais do estado, 171,20 millóns de euros, os 16,80, millóns de euros, supoñen un 9,44 %, estimación que case corresponde coa de hai tres décadas.

Con todo se queremos matizar esta cota por canles comercialización, cómpre atender primeiro a que as vendas en librarías independentes e cadeas, representaron en 2022 para o libro en galego 9,65 millóns de euros (o 57,44 %), mentres que as realizadas a institucións e bibliotecas son de 4,57 millóns (27,20 %), mentres que as das plataformas dixitais acadan os 800.000 euros (4,89 %). Cifras que permiten estimar que sendo as vendas en librarías de Galicia de 98,61 millóns de euros, a cota do libro galego en libraría sexa de 9,75 %. Porcentaxe que se retiramos o peso do libro de texto, obteriamos unha porcentaxe do 6,40 %, inferior ao 8,00 % utilizado pola AGE e aceptado pola propia Consellaría de Cultura, lingua e deportes na presentación Lemos +, o seu plan de lectura. En resumo, o libro en galego representa en 2022 no mercado unha porcentaxe entre o 6,40 % e o 10,00 %, o que supón un retroceso con respecto as medias de décadas anteriores.

E as axudas públicas que recibe o sector?

Ao longo das dúas últimas décadas o sector editorial galego tivo que facer fronte ao prexuízo de ser considerado como un «sector subvencionado». Axudas necesarias para dotar de novidades o servizo público de lectura, apoiar a edición de obras de interese cultural, ampliar  o catálogo de obra traducida para o galego como para dotar de materiais didácticos impresos e dixitais ao centros educativas. Recoñecidas na Lei do Libro e da Lectura de 2006, que dende 2009 cos gobernos populares de Feijoo e Rueda sufriron un recorte severísimo de cuxos datos recollemos no seguinte cadro:

Axudas da Xunta de Galicia que no período 2007/2022 sufriron un recorte de 68,67 % e supuxeron no ano 2022 apenas o 4,76 % da facturación do sector do libro en lingua galega.

Publicado en Tempos novos 329, outubro 2024.

Desastre

Tras coñecer un adianto dos datos da enquisa do Instituto Galego de Estatística (IGE) sobre uso e coñecemento do galego (2023), non é doado escoller a palabra que mellor representa a situación de retroceso que sofre a nosa lingua. Unha catástrofe representada pola porcentaxe histórica de 53,77 % de castelanfalantes que superan a de 46,23 % de galegofalantes ou por esoutra non menos alarmante de 80,79 % do alumnado de ensino obrigatorio menor de catorce anos que nunca emprega o galego de forma habitual, o que supón apenas un colectivo de 31.000 galegofalantes. Como desacougante é que nese tramo de idade escolar o 32,44 % do alumnado recoñece non saber falar en galego, cifra que duplica a de 2008, o que amosa o fracaso do modelo de educación plurilingüe incapaz de garantir o obxectivo, recollido nos documentos curriculares vixentes, de acadar idéntica competencia oral e escrita en ambas as dúas linguas oficiais ao remate do ensino secundario obrigatorio. Agravado nas cidades, como é no caso de Vigo, onde os galegofalantes representamos apenas o 13,46 % ou tamén na Coruña o 15,18 %, e, sobre todo, entre a rapazada onde apenas supoñen o 16,19 %, moito menos da metade ca vinte anos antes, semellante desastre agoira que na fronteira de 2040 desapareza de forma irreversible a cativada que fala galego, o que constituiría o anuncio dunha extinción anunciada. Datos que obrigan ao goberno de Alfonso Rueda a mudar de raíz a súa política lingüística educativa e derrogar decontado o Decreto 79/2010 de plurilingüismo, tanto polo obxectivo fracaso que representan estas cifras de uso e coñecemento entre a poboación escolar como para asumir a responsabilidade ineludible no seu fomento e protección. Só así podería recuperarse o consenso necesario para actualizar o Plan Xeral de Normalización da Lingua de 2004, acordo roto, non o esquezamos, pola doutrina de «imposición del gallego» coa que Feijoo gañou as súas primeiras eleccións e comezou o desastre para o idioma galego que hoxe lamentamos.

Publicado en Nós diario: 16/10/2024