Bibliocidade

/en , , , , , , , , , , , /por

Manuel Rivas agasallou á Agrupación Cultural Alexandre Bóveda da Coruña un limiar memorable, «O ecosistema do libro», para abrir o libriño de Arturo Iglesias As luces dos libros na cidade do faro, que forma parte da serie de roteiros do proxecto «A Coruña Literaria». O autor d’ Os libros arden mal (Xerais 2006) celebra no preludio que a súa sexa unha bibliocidade, pertencente ao universo da lectura e do libro, obxecto que presidiu de forma intermitente o escudo da Coruña dende 1837 e desaparecería da heráldica herculina en 1937 co goberno municipal franquista. O libro de Iglesias é un fermoso percorrido gráfico por catorce das bibliotecas coruñesas, número envexable para esta bibliocidade que en outubro de 2023 contaba con 115.904 bibliocidadáns, se por tales entendemos as persoas que contan co seu carné de usuarias, cifra moi superior ás do Deportivo. Rivas define as bibliotecas como un «ecosistema da des-extinción», «un refuxio da diversidade fronte o baleiro», un lugar físico ocupado por persoas de diferentes xeracións, procedencias, xéneros e pensares; mais tamén un espazo psicoxeográfico, onde conviven a veciñanza actual cos seres da memoria fértil, a imaxinación e a descuberta. Rede bibliotecaria entupida que constitúe o pulmón deste ecosistema coruñés, en diálogo permanente cunha modélica rede de bibliotecas escolares e coa completa programación dos clubs de lectura e das asociacións culturais. Ecosistema que conta, ademais, cun detallado mapa literario de autorías e obras e doutros compoñentes librescos: unha decena de editoras en lingua galega en excitación creativa permanente; un tecido libreiro resistente, diverso e creativo; un calendario de festivais literarios consolidado, dende a Feira do Libro e Viñetas desde o Atlántico de agosto até as convocatorias do ciclo Poetas Di(n)versos; a Residencia 1863, modélico espazo de produción literaria creativa… O caso da Coruña literaria merece recoñecemento, máis aínda cando forma parte da identidade desta bibliocidade.

Publicado en Nós diario: 22/01/2025

San Simón, lugar da memoria

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao recoñecemento da illa de San Simón no inventario de lugares de memoria:

Iniciativa Galega pola Memoria (IGM), plataforma constituída dende 2010 por medio cento de asociacións que en Galicia están a loitar pola memoria, presentou o mes de xullo a documentación prevista na lei 20/2022 na Dirección General de Atención a las Víctimas y Promoción de la Memoria Democrática, solicitando fosen incorporados ao Inventario Estatal de Lugares da Memoria Democrática o Pazo de Meirás e a Illa de San Simón. Trámite que esta semana soubemos foi aceptado polo Goberno de España, tras a publicación do programa da iniciativa «España en libertad 50 años», o que para a IGM, a pesar de non ser aínda informada de forma oficial desta incorporación, supón un primeiro paso satisfactorio no recoñecemento histórico e simbólico destes dous enclaves galegos da memoria que agarda poidan ser ampliados a outros no futuro.

Creado polo artigo 51 da lei 20/2022 de Memoria Democrática,  este inventario é un instrumento de coñecemento e publicidade daqueles espazos, inmobles e sitios nos que se desenvolveron feitos de singular relevancia para a memoria democrática, convertidos en símbolos da loita cidadá pola memoria, vencellados sobre todo, mais non só, coa represión da ditadura e da loita contra o franquismo. Incorporación ao inventario, do que até agora forman parte dezaoito lugares, entre eles o espazo urbano de Gernika-Lumo, o Val de Cuelgamuros ou o Centro Documental de Salamanca, que obriga as administracións, no caso de Meirás á do Estado, no de San Simón á da Xunta, a ocuparse  da súa difusión, identificación, explicación e promoción cidadá por medio da realización de recursos audiovisuais e dixitais, instalación de placas, paneis ou algún distintivo de memoria. Como atendendo ao disposto no artigo 52, apartado 2 da mesma lei, no suposto de que nestes espazos se cometeran crimes de lesa humanidade ou contrarios aos dereitos humanos ou ser lugares onde se realizaron traballos forzosos, as administracións deberán sinalar «puntos de recoñecemento das vítimas indicando cantos datos sexan de interese para o coñecemento público dos feitos».

Mágoa que este anuncio de homenaxe e reparación ás vítimas do campo de concentración que funcionou na illa de San Simón do inverno de 1936 á primavera de 1943, estendido ao buque Upo mendi, improvisado cárcere dos soldados da Frente Norte que non cabían na illa, fose apagado pola intervención no Parlamento de Galicia de José Luis Ferro Iglesias. Deputado do PP de Galicia, no seu día alcalde de Celanova, que asegurou non ter constancia da existencia de mortes na illa de San Simón, «salvo abusos do director daquel momento da prisión que foi pasado polo coitelo». Declaración que se produciu no marco do debate sobre a proposición non de lei, presentada polo PSdeG-PSOE, para instar á Xunta de Galicia a constituír o Consello da Memoria Democrática de Galicia, como órgano de asesoramento nesta materia, e facelo co consenso dos tres grupos.

Mentira ou ignorancia do deputado Ferro sen base histórica ningunha sobre o sucedido durante a Guerra Civil e os anos de terror que a seguiron. Velaí as diversas informacións recentes a este teor, como a detallada de Carolina Sertal en Faro de Vigo, sobre as vítimas do franquismo no campo de concentración da illa de San Simón, que para o investigador Xoán Carlos Abad, presidente do Instituto de Estudios Vigueses, superaron as 517, ás que cómpre engadir as que foron «sacadas» e asasinadas nas cunetas redondelás. Cifra de vítimas na illa que a base de datos do proxecto Nomes e voces do grupo Histagra da USC documenta en 387, moitas delas provocadas polas condicións de miseria extrema, hixiénicas, sanitarias e alimenticias, nas que se apiñaron as arredor de 6.000 persoas que pasaron polo campo. Cifras, en todo caso, moi superiores, como salienta Abad, as vítimas doutros campos penais en Galicia, como o do mosteiro de Celanova (84) ou o do colexio xesuíta de Camposancos da Guarda (70).

Con todo, o máis preocupante da intervención do deputado celanovense é que fai moi explícita a estratexia iniciada polo seu partido de branquear o réxime franquista, mesmo a pesar de que o fixo de forma moi groseira, quizais contaxiado pola ausencia de fineza dos articulistas da dereita que tirando de argumentario da rúa Génova atacan con palabras grosas e escaso talento o programa gobernamental «España en liberdade 50 anos». Secasí, intervencións como as de Ferro e outras voces populares, branquean case catro décadas de férrea ditadura militar e nacionalcatolicismo, que non cesou, nin sequera cando Franco morría na cama, en perseguir aos seus detractores e levalos diante do pelotón de fusilamento. Pretender recuperar a presidencia do goberno negando a verdade histórica e banalizando o sufrimento das vítimas non semella unha estratexia defendible.

 

Coa batería descargada

/en , , , , , , , /por

Tras a eliminación de copa no Bernabeu no serán do pasado xoves, despois de 130 minutos de xogo ao máximo nivel de ansia e desempeño físico e emocional, o Celta quedou coa batería descargada e co tempo necesario para recargala ao cento por cento e contar coa capacidade suficiente para superar ao Athletic, o cuarto clasificado, tamén un dos equipos máis respectados (e acompañados) no coliseo do Fragoso. Secasí, no mediodía chuvioso de onte, diante dun discreto equipo bilbaíno, tamén eliminado nesta rolda de oitavos, aos de Claudio faltoulles a enerxía suficiente para competir con ese extra de entusiasmo e motivación que deu en Balaídos tan excelente resultado na primeira volta. Como tamén é certo que o Celta se presentou cun inhabitual estado emocional aplanado, tras padecer unha penosa actuación arbitral no partido de Copa, tanto a cargo dos colexiados no estadio como os da sala VOR, que sería decisiva para a clasificación do Real Madrid. Condicións precarias para os celestes, ás que, se non abondasen xa estas circunstancias, se engadiron as numerosas baixas fose polas lesións musculares de Aspas, Alfon e Fer López, pezas claves no cadro de Giráldez; pola sanción de Marcos Alonso; polas tres saídas do mercado de inverno, incluída a de Bamba, un dos dianteiros habituais de Giráldez, autor dun gol decisivo en Chamartín, tras un dos seus partidos máis notables; como a incerteza na que viven outros xogadores, como Douvikas, Mingueza, Cervi ou Aidoo pendentes dunha eventual saída neste mercado a última hora.

Diante de semellante panorama, ninguén pode negar a afouteza atrevida de Claudio Giráldez, a quen despois do roubo de copa coñecemos como mestre da retranca, revolucionando o once de gala cun elenco que máis parecía o do Celta Fortuna reforzado por Guaita, Beltrán, Cervi e Borja Iglesias, un equipo de canteira, ao xeito da Real ou (en menor medida) do propio Athletic, cunha idade media por baixo dos vinte e catro anos que se temos paciencia aventura un futuro máis que esperanzador. O adestrador de Cans buscou pernas frescas, dentro das escasas posibilidades coas que contaba. Con ese criterio, mudou de esquerda a dereita a súa tripla de centrais, dándolle toda a responsabilidade da saída do balón a Carlos Domínguez, Yoel Lago e Javi Rodríguez, unha decisión que cando foi anunciada no estadio deixou xeados a moitos seareiros sabidichos que polo baixiño cualificaba de ghamado ao técnico celeste. Nas bandas incorporou a Carreira e a Cervi, xogador que en cada mercado aparece entre as posibles saídas, mais a quen non se lle pode recriminar nunca o seu compromiso. O temón do xogo concedeullo ao xove capitán Beltrán e a Hugo Sotelo, que estreaba o 4 (de Borja Oubiña, entre outros), mentres que na tripla atacante contaba con Durán e Williot, na que sería a súa enésima oportunidade (por desgraza, outra vez desaproveitada), e no sacrificio de Borja disposto a volver pelexar corpo a corpo cos centrais visitantes.

Por desventura, este novidoso once non deu o resultado previsto polo equipo técnico celeste. Dende o inicio, o Athletic concedeu ao Celta a posesión, mais controlou o xogo en ambas as dúas áreas, gañou a maior parte dos duelos decisivos, disparou até en quince en ocasións entre os tres paos (o Celta apenas en tres) e dispuxo de media ducia de claras oportunidades de gol. Os irmáns Williams, entrando dende as bandas coma coitelas, foron un pesadelo para Guaita, que fixo tres paradas de moitísimo mérito; mentres Unai Simón non se estreou ao longo dos noventa e cinco minutos, algo incrible no que vai de tempada. Porén, por estraño que pareza, os goles dos leóns chegaron tras perdas celestes de forza ou concentración (perfectamente evitables). O que sucedeu tamén no gol de Hugo Álvarez, que fixo soñar coa remontada, cando faltaba aínda un cuarto de hora e apareceu o arco da vella entre as cubertas de Balaídos, orixinado por un esvarón de Adama na área, aproveitado con serenidade polo dianteiro ourensán que tras o descanso substituíra a Williot.

A derrota do Celta foi xusta, no seu peor partido dos xogados en Balaídos no que vai de liga. Desempeño mellorable provocado pola decepción vivida no Bernabeu, que o celtismo non esquecerá en moito tempo, ao que non foi allea esa perda de enerxía, tamén de determinación, de intensidade, de concentración e mesmo dese entusiasmo preciso para unha remontada que onte non chegou nin se soñou. Tres derrotas recentes, a de copa e as de liga co Raio Vallecano e co Athletic, que obrigan a reflexionar sobre como organizar o xogo co cadro de xogadores dispoñible, tras o peche do mercado, así como pode recuperar a chispa e o brillo un equipo hoxe exhausto no físico e triste no emocional. O Celta debe cargar a batería.

Publicado en Faro de Vigo: 10/01/2025

A cerna

/en , , , , , /por

Na polémica sobre a posibilidade dun pacto pola lingua éche cada vez máis difícil entender como encaixa a elaboración dun novo plan de uso do galego por parte dun grupo de expertos coa determinación expresada polo presidente da Xunta de Galicia de manter a «doutrina 79/2010» e o argumentario lingüicida da «imposición del gallego», que xustificou o decreto de plurilingüismo, cuxo fracaso xa é incuestionable, despois da publicación dos datos do IGE sobre o coñecemento do galego polos escolares. Secasí, despois da presentación do equipo redactor do novo plan, do que forman parte algunhas persoas con contrastada formación sociolingüística, se recoñece o perfil baixo outorgado no grupo á educación lingüística onde, porén, se atopa a cerna de calquera estratexia normalizadora que pretenda recuperar falantes e lectores para o noso idioma. Por moi capaces que sexan estas persoas expertas, e os equipos que elas formen, en propoñer iniciativas innovadoras para o fomento do galego, chegará un momento no que teñan que enfrontar a cerna dunha educación lingüística, recollida nun modelo curricular, compatible co ditame máis recente dos expertos da Carta Europea das Linguas, que (non esquezamos) reclama unha posibilidade de escolarización en galego da Educación Infantil á Universitaria, como de retirar as limitacións actuais das disciplinas STEM en galego. Coa intención de non enredar durante un ano con falsas expectativas, mellor sería que dende xa se iniciase o complexo debate sobre cal vai ser a educación lingüística no sistema educativo galego. Unha prioridade que pasa tanto pola avaliación (por fin!) dos resultados do decreto 79/2010 como pola análise de modelos curriculares que nun entorno plurilingüe permitan que todo o alumnado galego ao remate da escolarización obrigatoria acade idéntica competencia nas linguas oficiais e suficiente en portugués e inglés. Meter a educación lingüística no caixón dos asuntos intocables sería o mesmo que andar ás miñocas, como dicimos no galego de Vigo.

Publicado en Nós diario: 15/01/2025

Historia do Calvario

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao libro Historia do Calvario (1900-1960) de Juan Miguel Fernández-AlemparteGonzález:

Entre as marcas diferenciais de Vigo está a do seu carácter de cidade policéntrica construída entre a ría e o val do Fragoso, que ademais do chamado «Vigo centro» (o Vigo Vello e os seus ensanches do Areal, Peniche e Casabranca), conta con outros núcleos urbanos históricos, como a vila de Bouzas, os barrios do Calvario, de Teis e das Travesas, ademais dos máis recentes de Coia e Navia. Nomes, algúns deles, que forman parte ademais do que X.L. Méndez Ferrín identificou como «nomenclátor fantasmal de Vigo», o dos espazos urbanos que están rexistrados no rueiro con nomes administrativos distintos aos que dende xeracións emprega a veciñanza. Estes son os casos de topónimos fantasmas de nomenclatura clandestina como Os Choróns, Peniche, As Travesas, Os Caños, A Calzada, Casabranca, O Couto, O Campo de Caralladas, O Barrio do Cura ou os topónimos da maior parte das praias.

Ambas as dúas condicións, a de núcleo urbano histórico e a de topónimo fantasma, caracterizan ao barrio do Calvario. Nome que o profesor Gerardo Sacau identificaba con «cume», tendo a súa orixe nun adxectivo latino, e o historiador Juan Miguel González-Alemparte Fernández documenta por vez primeira no catastro do Marqués de la Ensenada (1753) como «eidos e montes no Calvario». Un barrio popular de xentes humildes,  nacido a finais do século XIX no concello de Lavadores, de economía agropecuaria, a carón do lugar de Riomao e arredor das primeiras vivendas construídas no tránsito do século XIX ao XX, que corresponden cos números 163 e 165 do actual paseo peonil de Urzaiz, ao chegar á chaira da nova estrada de Vigo a Villacastín, obras iniciadas en 1837 co deseño da primeira rúa do Príncipe, que duraron varias décadas. Co tempo, aquel viario converteuse en eixo aglutinador dun desenvolvemento urbano que desbordou os lindes iniciais, prolongándose cara o Alto do Seixo e a Pardaíña, até os Choróns (onde se situaba o fielato da cidade de Vigo), Riomao e a actual rúa Doutor Carracido.

O Calvario, por ventura, xa ten publicada historia de seu. Grazas ao investigador e veciño do barrio Juan Miguel González-Alemparte Fernández, membro fundador do Instituto de Estudios Vigueses (IEV), e ao mecenado da Asociación de Veciños do Calvario, está dispoñible nas librarías viguesas Historia do barrio de O Calvario (1900-1960), a primeira achega historiográfica sobre o que Xoán Carlos Abad Gallego, autor do limiar e presidente do IEV, cualifica como «populoso e dinámico miradoiro sobre a ría [de Vigo] e o val [do Fragoso].» Un libro, xa de referencia, que se engade a impresionante e estensa produción bibliográfica do autor, doutor en Historia Moderna, entre as que destacan as súas achegas sobre a historia das illas Cíes, a anexión do concello de Bouzas, a memoria histórica do barrio de Teis, así como os capítulos sobre Vigo na Idade Moderna, incluídos en diversas historias de Vigo, como a pioneira de Vía Láctea (1999) até a máis recente e actualizada da Breve historia da cidade de Vigo (IEV, 2021).

Concibida con intención divulgadora, esta historia do Calvario de Juan Miguel encádrase na corrente da microhistoria (a historia do pequeno) e forma parte dos traballos que pretenden poñer de relevo a memoria histórica de parroquias e barrios. Con esa intención documenta apenas seis décadas do Calvario, dende o inicio do século XX, cando o barrio contaba con 585 habitantes de feito até a década de 1960, lindeiro da memoria da veciñanza maior de hoxe, cando a súa poboación, tras o aluvión demográfico e a boa comunicación por tranvía con Vigo, achegábase aos dez mil habitantes, xente modesta na súa maior parte. Como documenta o autor o desenvolvemento arquitectónico do Calvario, dende o Mercado de Abastos, aspiración da veciñanza xa en 1903, que tardará en inaugurarse até 1925 (do que neste ano celebramos o seu centenario), pasando pola descrición das edificacións máis singulares (o Colexio Mariano, o edificio da Caixa de Aforros, a Igrexa dos Picos do arquitecto A. Román Caride…) até o importante impacto social do tranvía e o estudo do das modificacións do rueiro (sobre todo as que obrigou a anexión a Vigo do concello de Lavadores en 1941).

Historia do Calvario que rescata do esquecemento moitas das biografías dos seus pioneiros, dos seus cines e salas de lecer, dos comercios, cafetarías e tascas, fábricas e industrias diversas… Sen esquecer, nas páxinas finais, de relatar os episodios de terror da chamada «Rusia chiquita», incluídos o do chalé de Núñez no Seixo, como de relacionar o estremecedor listado de asasinados no entorno do Calvario tras o golpe de estado franquista. Recomendo vivamente esta pioneira historia do Calvario, memoria viva da cidade nosa, ao tempo que parabenizo o novo logro da investigación do noso admirado Juan Miguel González Fernández.

Castelao 75

/en , , , , , , , , , /por

O calendario institucional galego de 2025 estará centrado na homenaxe da RAG ás cantareiras o 17 de maio  e na celebración do septuaxésimo quinto cabodano do Castelao, finado o 7 de xaneiro de 1950, ambas as dúas efemérides avaladas pola Xunta de Galicia. Como sucedera xa en 2000, con motivo do cincuentenario, en pleno apoxeo galeguista do fraguismo e dos seus enredos teatrais de puchas e birretes, o goberno de Alfonso Rueda acordou que 2025 será por segunda vez «Ano Castelao», afirmando na súa declaración institucional o carácter de rianxeiro como unha figura neutra, «capaz de convocar sempre e unir a todos», razón pola que o pobo galego lle outorgou «a máxima estima e o teña escollido como un dos seus símbolos». Un discurso que imita empático, mais de inequívoca apropiación indebida, acuñado de forma orixinal pola estratexia dos membros de Realidade Galega (1980) que, desde o goberno daquel Xerardo Fernández Albor e do seu «sentidiño», e coa intención de avalar a Autonomía, retrataron a un Castelao sen apenas arestas políticas, como un xenio de humor gráfico, pintor, narrador, autor dramático e, en todo caso, irmán e guieiro do galeguismo en Bos Aires. Retrato que hoxe non se mantén, moito menos despois da publicación da monumental biografía, definitiva tamén, de Miguel Anxo Seixas, Castelao. Construtor da nación (Galaxia 2019, 2020 e 2021), como do ensaio breve de X.L. Méndez Ferrín, Castelao é noso (Alvarellos 2024), que salientan en ambos os dous casos, a dimensión política antifascista do autor de Sempre en Galiza (1944), defensor do dereito de Galicia como nación á autodeterminación e a súa integración nunha República federal, preferentemente ibérica, da que Portugal formaría parte. Benvido este segundo ano Castelao, que agardemos contribúa a un coñecemento popular de grande angular de Castelao como figura poliédrica (literaria, artística, xornalística e política), referente inequívoco para o nacionalismo galego, mais tamén para os demócratas e antifeixistas do século XXI.

Publicado en Nós diario: 08/01/25

Aniversarios 2025

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos aniversarios vigueses de 2025, dende o centenario da aceptación da doazón do parque de Castrelos ao vixésimo quinto aniversario da Intertoto:

Dende hai vinte e cinco anos reclamo aquí o respecto que merecen a memoria e historia viguesas. Con esa intención o pasado xaneiro alertei, con escasa acollida, sobre os importantes aniversarios dos tres xardíns históricos vigueses, iconas da cidade contemporánea: Alameda, Castro e, especialmente, o de Castrelos, cando se facían cen anos desde que o marqués de Alcedo, asinase en París, o 12 de decembro de 1924, o documento de doazón á cidade da chamada popularmente «finca da marquesa».

Aniversario do parque de Castrelos ao que por ventura Mercedes Bangueses, secretaria-conservadora do Instituto de Estudios Vigueses, dedica un amplo artigo no número 29 de Glaucopis Boletín do IEV. Texto que explica as circunstancias e condicións da doazón e posterior usufruto, como o proceso de creación do museo, iniciado o 12 de marzo de 1925, cando o concello de Vigo encabezado polo alcalde Adolfo Gregorio Espiño, as aceptou e procedeu ao nomeamento de fillo adoptivo a Fernando Quiñones de León, que permitiría unha década despois a apertura do Museo de Vigo, prevista para o 26 de xullo de 1936, truncada polo estoupido da guerra, mais que por fin se realizaría o 22 de xullo de 1937. Traballo referencial de Bangueses que describe a colección actual do Museo de Castrelos, en reestruturación ao abeiro do novo plan de museos municipais, como da escultura pública distribuída polos xardíns e o parque. Aniversario para o que o concello anuncia unha exposición, «O Pazo  de Castrelos no Centenario da súa doazón 1925-2025», ademais doutra mostra protagoniza por Irene Ceballos, a viúva de Policarpo Sanz, doante de parte dos fondos iniciais do museo.

Ademais deste centenario de Castrelos, non se deberían esquecer outros aniversarios vigueses. Entre eles identificamos o bicentenario da chegada de Isaac Dickson á ría no bergantín Enterprise, equipado cunha campá de bronce, para que os seus mergulladores explorasen os pecios da batalla de Rande, chegando a descubrir unha ducia de barcos; traballos aos que un ano despois se incorporou a goleta Abanew, dándose por rematada esta exploración pioneira.

Foi 1875 un ano chave na historia do Vigo moderno, pródigo en acontecementos, cando a cidade xa vivía da pesca e da salga da sardiña e reclamaba unha conexión ferroviaria co interior da península. Varios son os sequiscentenarios daquel Vigo a lembrar: o derrube da Torre da Pulguiña, a derradeira edificación da fortificación medieval; a saída da primeira locomotora do taller La Industriosa de Sanjurjo Badía (un fito para o ADN fabril vigués) e a participación de varios industriais vigueses na Exposición Rexional de Santiago, como os conserveiros irmáns Curbera, Mr. Hyde, fabricante de cervexa ou Noberto Velázquez Coppa, fundador da fábrica de papel La Cristina.

Viaxe no calendario histórico vigués que nos leva a reparar nos centenarios, ademais do xa adiantado de Castrelos, entre os que non poden faltar o da municipalización do servizo de augas, aprobada o 1 de novembro de 1925. Centenario, tamén, da inauguración da fábrica de cervexas A Barxa o 29 de xaneiro de 1925, nun edificio proxectado polo arquitecto Manuel Gómez Román, onde Cervezas de Santander fabricaría as marcas Cruz Blanca e La Austríaca e, a partir de 1970, Skol até o seu peche en 1989.

Con todo, será o centenario máis singular deste 2025 o da recalada o 9 de marzo de 1925 de Albert Einstein, procedente de Bilbao e Hamburgo, no Cap Polonio, camiño de América do Sur, apenas vinte anos despois de crear a Teoría da Relatividade. Ninguén na cidade soubo desta visita, da que o alemán deixou constancia nos seus Diarios do seguinte xeito: «Pola mañá desembarquei na Coruña e pola tarde en Vigo, baía rodeada de illas montañosas cunha fascinante viliña con forma de pintoresca azotea. (Á tarde conversas sobre lóxica). Riqueza de cores e posta de sol en Vigo, incomparable. O sol do Sur embriaga». O 26 de maio Einstein recalará en Vigo de regreso no vapor Cap Norte, escala na que no noso porto embarcará o enxeñeiro de minas Karl Lehmann, que na travesía a Bilbao lle presentará o invento do seu compás xiroscópico.

Sen esquecer que se axustamos o obxectivo aos setenta e cinco aniversarios, 2025 será ano de celebración na viguesa editorial Galaxia. Se o facemos aos cincuenta anos, lembraremos a memoria de Xosé Humberto Baena e Xosé Ramón Reboiras. Reparemos en modificacións urbanísticas de calado como a construción da torre de Toralla e do Colexio Universitario, a voadura do mercado do Progreso, a constitución das primeiras asociacións veciñais e a apertura na Gran Vía de El Corte Inglés. E se queremos reducila aos vinte e cinco anos, atoparemos o atentado do Grapo, a apertura da Praza Elíptica, o inicio das obras do campus de Marcosende, a creación de Caixanova ou a Intertoto do Celta, primeiro trofeo europeo do fútbol galego. Moito para recordar.

 

Axendas

/en , , , , , , , , , , , /por

No Nadal de 1974 publicouse o Almanaque co que a editorial Galaxia celebraba o seu 25 aniversario. Publicación que considero das máis singulares da historia da edición galega tanto pola orixinalidade do seu deseño como do adianto normalizador que supoñía a aparición dun completo calendario cultural coas súas efemérides de historia e literatura galega. Iniciativa deseñada co espírito divulgador e político de Paco del Riego, que trufaba as anotacións dos días e feitos con textos memorables, como o «Horóscopo universal de sortes e resortes do ano 1975 ao servicio perpetuo das estrelas» de Álvaro Cunqueiro ou «Unha ducia de platos de cociña pra unha ducia de meses», xunto a unha monografía sobre Castelao no seu vixésimo quinto cabodano e o catálogo xeral da editorial (entón 260 títulos). Publicación de Galaxia que por desgraza non tivo continuidade no mercado editorial noso –mentres cada ano se publicaban o Agrícola ZZ (1952), O gaiteiro de Lugo e O mintireiro verdadeiro– até que a empresa Ítem-Aga publicou a súa Axenda (1989) e Xerais deseñou o seu dietario e semanario, con información fiscal, laboral e cultural actualizada, edición que dende 1990 e durante tres décadas coidou a editora Celia Torres, como as dos calendarios fotográficos de parede, iniciados en 2014 co dedicado á Galicia fotografada por Ruth Matilda Anderson. Subxénero de edición, do que se ocuparon tamén iniciativas solidarias como as publicacións de Implicadas polo Desenvolvemento ou as do Observatorio da Mariña pola Igualdade, mais renacido tras a pandemia con diversas e coidadas novas propostas, desde as de Baía e a revista Luzes, pasando pola de Galaxia con motivo do 75 aniversario, até as visuais de Irmás Cartoné, en homenaxe a Emily Dickinson, empregando imaxes do seu herbario, ou as do estudio Brétemas, impresas na provincia de Ourense, as de Animosa ou Eailustra, entre as que coñecemos. Escoller hoxe unha das axendas impresas en galego é unha forma de agarimar e afirmar a lingua ao longo do ano enteiro.

Publicado en Nós diario: 01/01/2025

Sortes e resortes do ano novo

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á noitevella e o ano novo:

Entre os meus libros preferidos da edición galega moderna adoito citar o Almanaque publicado en decembro de 1974 pola editorial Galaxia con motivo do seu vixésimo quinto aniversario. Imaxino que concibida e traballada polo editor obreiro que foi Francisco Fernández del Riego, abría a obra unha cantiga popular («Ano novo, ano novo, / ano novo velaí ven; / veña polo noso ben, / polo de vostede tamén…»), que anunciaba o seu carácter de calendario, no que baixo o epígrafe «Os días e os feitos», se publicaba as efemérides diarias da historia e da literatura galega. Publicación normalizadora pioneira que non tería continuidade até que a finais de 1980 apareceron no mercado as axendas en galego de Xerais.

Porén, aquel Almanaque, ao que Xohán Ledo puxo capa moderna, destacaba polas súas colaboracións literarias, dende a monografía a Castelao, con motivo do seu 25 cabodano, aberta cun texto elexíaco de Ramón Otero Pedrayo, «No seu espello e amor», pasando por un tríptico sobre a cultura galega onte, hoxe e mañá, asinado por Carballo Calero, Piñeiro e García Sabell, até os textos de prospectiva cultural para o derradeiro cuarto de século, como os asinados por Guillermo Rojo –que expresaba a súa preocupación polas dificultades para frear o proceso de castelanización ao tempo que a súa esperanza de recuperar falantes para o galego entre as esferas cultas de Galicia–, ou aqueloutros de Xosé Luis Franco Grande sobre o mercado do libro galego ou de Xohana Torres sobre a literatura infantil.

No entanto, o texto máis fascinante do Almanaque era o asinado por Cunqueiro, «Horóscopo universal, sortes e resortes do ano 1975 co xuicio perpetuo das estrelas», unha desas marabillas de don Álvaro, hoxe de difícil catalogación literaria, quizais como prosa fantástica de temática exotérica, ofrecida coa poderosa ferramenta da ironía para unha lectura corrida co sorriso nos beizos. Exaltación da imaxinación e da identidade propia, achegada a astroloxía e a erudición da cultura clásica, que resumía coa frase: «nacemos nun momento dado, e temos, coma os viños célebres, as calidades do ano e da estación que nos veu nacer». Lectura que ao mindoniense lle permitía agoirar que 1975, correspondente a Pisces, sería un ano difícil, «no que choverá dentro coma fóra». Cábala que, tras consultarmos na hemeroteca, sabemos resultou errada, xa que ese ano Galicia rexistrou precipitacións por baixo das habituais. O que non desmerece a calidade do texto cunqueirán, xa que, co estreleiro na man, tan singular horóscopo literario resultou atinado en moitas outras sortes e resortes.

Así afirma Cunqueiro que 1975 será un bo ano para mudar de casa, para facer amizades con forasteiros ricos, para plantar viñas novas ou para ter boas noticias de xente dun, que está lonxe. Outrosí afirma Cunqueiro que 1975 será un mal ano para agrandar a casa, para atopar tesouros e cousas soterradas ou para casar ao fillo primoxénito. Xaora, o que foi director de Faro de Vigo, de 1964 a 1970, e polo tanto experimentado no exercicio da prudencia, tras tan rotundas profecías, tamén se curaba en saúde advertindo que «cada quisque, polo día en que naceu ou por como andan as estrelas cando pretende obrar, terá que aterse ao desconcerto característico do ano». E así remataba aconsellando que «este será un ano de ficar ao socairo, na casiña propia, sen meterse na vida doutros, sen facer bando, e nas dúas ocasións que dá este ano de gran perigo, e de liortas, e de véspera de guerra, encomendarse a Deus, porque se farán moitas inxustizas, e buscaranse pecadores que non o serán, senón xustos collidos de travesía». E non lle faltou razón ao prudente Cunqueiro, se lembramos que en 1975, antes do pasamento do ditador na cama, foron executados cinco antifranquistas ou baleado pola policía en Ferrol Xosé Ramón Reboiras.

Certo é que a literatura galega actual amosa moi escaso interese pola astroloxía, o que non desmerece o interese das cábalas irónicas que hai cincuenta anos publicaba don Álvaro, cando saudaba o novo ano  que aparecía no horizonte «como unha gran fogaza de pan trigo, dourada». Anos novos, como o 2025, traídos polas mesmas estrelas, que van indo e vindo, que marcan o paso do tempo entre Acuario e Capricornio, dende aninovo a san Silvestre, cunha regularidade inacabable que continúa importando. Instalados nesa incerteza construímos as nosas vidas cos amores que escollemos e cos afáns aos que nos enfrontamos. Así cada noitevella é un momento para acougar una minutos e pensar que cousas importantes merecen a nosa atención e cales sobran e queremos abandonar. Nesa escolla atoparemos as sortes e resortes do ano 2025, mentres enxergamos no horizonte a beleza do porvir, que en Vigo miramos entre o perfil das Cíes. Un ano novo que quere celebrado con ansia e esperanza. Que o compartamos!

O triángulo vermello

/en , , , , , , , , , , , , , , , /por

Luís González López «Ferreiro», militante do Partido Comunista durante sesenta anos, nunha das viaxes que compartimos co profesor Xesús Alonso Montero, agasalloume cun pequeno triángulo vermello invertido, unha insignia que dende entón levo sempre prendida orgulloso na lapela da miña chaqueta. Explicoume que se trataba da marca empregada nos campos de concentración nazis para distinguir os presos políticos, inicialmente para os comunistas, despois tamén para socialistas, anarquistas, sindicalistas ou masóns. Hoxe o triángulo vermello é unha insignia que honra a memoria daquelas combatentes que a levaron hai oitenta anos, un símbolo afirmativo das persoas antifascistas das máis diversas adscricións. Triángulo vermello que Mercedes Núñez Targa levou cosido enriba do número 43225 que a identificaba como presa política do campo de Ravensbrück, sobrevivente despois ao Kommando HASAG, liberada do horror nazi o 14 de abril de 1945, xusto o día no que fóra anotada para ser transportada ao crematorio polo «delito» de padecer escarlatina e tuberculose. Vida desta muller de nai catalá e pai galego, marcada polo sufrimento e pola loita contra os réximes de Franco e Hitler, que tras a liberación a levou a converterse en París no exilio en voz de denuncia do fascismo e despois da morte de Franco, instalada en Vigo, onde morreu o 4 de agosto de 1986, como activista da recuperación da memoria da represión franquista, que a levará a escribir o inesquecible Cárcere de Ventas (A Nosa Terra 2005, tradución galega precedida dun estudo biográfico de Carme Vidal). Relato vital silenciado, recuperado agora como biografía emocional pola propia Carme Vidal e por Pablo, o fillo de Mercedes Núñez, nun álbum ilustrado por Belén Diz Juncal e publicado por Xerais na súa colección «Pequena Memoria», dirixida por Eva Mejuto. Para min, O triangulo vermello é o libro en galego ilustrado (empregando apenas un bolígrafo BIC) máis fermoso, estremecedor, e de edición máis coidada do ano 2024. Recomendabilísimo!

Publicado en Nós diario: 25/12/2024.