Ourives de Vigo

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos ourives Hernández con motivo do centenario da súa participación na mostra de Arte Galega organizada polo Ateneo de Vigo na Escola de Artes e Oficios:

Os esmaltes dos ourives Hernández son outras das iconas viguesas do século XX, orixinais tanto pola técnica artesá rabiosamente moderna como pola temática viguesa e o seu espírito de galeguidade. Pezas orixinais que nos máis diversos formatos, dende cadros a bustos e esculturas, de broches a pendentes e outras pezas de pratería acreditan no seu inequívoco «Made in Vigo», coñecido nos cinco continentes. Chegados a Vigo, coincidindo coa galerna de 1922, atraídos polo crecemento e prosperidade da cidade e a renovación da súa actividade artística, os pucelanos irmáns Eloy e Osmundo Hernández Calzada instalaron un primeiro talleriño na Porta do Sol. Hospedados no hotel Universal da familia de Manuel Gómez Román, amizaron co arquitecto galeguista que lles deseñaría o obradoiro que ocuparían dende 1926 e durante máis de sete décadas na rúa do Príncipe nº 15 eles e os seus descendentes, os fillos do primeiro, Eloy e Julián Hernández Santodomingo. Tradición artesanal familiar centenaria por ventura anovada pola terceira xeración que representa hoxe o pintor Eloy Hernández Rollán, ao fronte do seu obradoiro de Gran Vía nº 9.

Formados na Escola de Artes e Oficios de Valladolid, bolseiros na Escola Boulle de París pola Junta de Ampliación de Estudos, onde gozaron das artes antigas e clásicas, os primeiros Hernández antes de chegar a Vigo xa coñecían tamén as técnicas máis innovadoras da pratería europea. Secasí, dende os seus primeiros días vigueses traballaron como artistas polifacéticos de espírito renacentista que utilizando diversas técnicas e soportes expresaron a súa creatividade mesturando escultura, pintura e ourivaría. Implicados axiña na vida artística viguesa, amigaron co escultor Francisco Asorey ou o arquitecto Antonio Palacios, déronse a coñecer na exposición de Arte Galega organizada polo Ateneo de Vigo na Escola de Artes e Oficios de Vigo en 1924, na que Eloy presentou tres esculturas e varios traballos de ourivaría, mentres que Osmundo  o fixera cunha cruz bizantina e un misal de prata e marfil, entre outras pezas de ourivaría. Dous anos despois participarían con dezaseis pezas na Exposición Internacional de Filadelfia e xa en 1927 serían nomeados polo concello fillos adoptivos de Vigo e homenaxeados cunha cea hotel Moderno. Identificación coa cidade que os acolleu confesada cando foron premiados en 1935 na Exposición Nacional de Belas Artes: «todo o noso labor, sobre todo os esmaltes, está influenciado por esta terra marabillosa e todo el naceu ao calor da cidade, a nosa obra é a nosa ofrenda a Vigo».

Para Mariel Larriba Leira, comisaria da magnífica exposición «Os Hernández ourives de Vigo», organizada en 2006 coas pezas da colección familiar polo concello de Vigo no Museo de Castrelos (do que Eloy, profesor de Modelado e Baleirado da Escola de Artes e Oficios, foi membro en 1935 do seu primeiro padroado), «a burguesía viguesa foi a clientela máis importante [dos Hernández], atopando no art decó [das súas pezas], un novo criterio estético apetecible como símbolo de status». E certo é que as pezas dos Hernández na década dos «felices vinte» desenvolven cunha linguaxe persoal esta corrente estética, na que experimentando coa liña e as tintas planas e a técnica do cobre esmaltado «champlevé» abordan temas da mitoloxía clásica en pezas memorables como «Diana cazadora», «Nu sobre pedestal», «Ninfas», «Atenea», «O rapto de Europa I (1929)», presente con gran éxito na exposición «Vigo no tempo (2023)» como mostra da Galicia moderna e do Vigo cosmopolita á que os esmaltistas vigueses se adscribían. Galeguidade da súa obra amosada pola súa vontade de recuperar a xoiaría popular no que atinxe aos materiais, como o acibeche, e a técnicas como a da filigrana tan orixinal nas súas pezas.

Ao longo dun século, as tres xeracións dos Hernández crearon unha tradición artesanal, na que sempre trataron de expresarse coa linguaxe da súa época, sen renunciar, como salienta Mariel Larriba, a influencia da arte clásica, aos ideais helénicos de medida, equilibrio e proporción ou a un ideal de beleza no que predomina a esvelteza, a sobriedade e a serenidade. Un traballo arriscado de procurar a beleza froito dunha reflexión artística permanente, con milleiros de pezas, dende os trofeos futbolísticos como o de Orfos do Mar (1949) e aquelas uves míticas dos amigables de inicio de tempada do Cidade de Vigo (1971), pasando por trípticos, pórticos e outras pezas de imaxinaría relixiosa, até cadros de escenas e paisaxes do Vigo vello ou pezas de artes aplicadas como cofres, pratos, vasos, copas, morteiros, cruces, máscaras ou medallas. Cando se fai o centenario daquela primeira exposición viguesa dos Hernández na Escola de Artes e Oficios ben está lembrar a achega destes ourives dun Vigo con luz propia.

Santa María de Castrelos

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao atentado gráfico que sufriiu a igrexa románica de Santa María de Castrelos:

Dúas das pezas máis sorprendentes da exposición «Vigo no tempo» (2023) foron a antefixa da igrexa de Santa Cristina de Lavadores e unha metopa do tímpano da igrexa de Santiago de Bembrive, datadas ambas as dúas no século XII e custodiadas no Museo Catedralicio Diocesano de Tui, que representaban o elevado número de igrexas románicas da comarca viguesa, testemuñas dunha densa ocupación e estruturación do territorio no Vigo medieval. Igrexas das que temos noticias documentadas dende 1136 cando Afonso VII lle concede ao bispo de Tui, don Paio Meléndez, a igrexa de Santiago de Vigo, situada no Areal, e ao cabido da catedral de Tui a igrexa de Santa María de Vigo e anos despois as de Santiago de Bembrive e as de Santo Estevo de Beade. Daquela primeira igrexa de Santiago de Vigo consérvase a espectacular imaxe do Cristo Salvador –sen dúbida, unha das iconas da cidade e a figura máis expresiva que deixou o románico en Vigo, hoxe formando parte dos fondos do Museo Arqueolóxico de Madrid–, tallada sobre un antiga columna romana, probablemente por un membro da escola do mestre das Pratarías, representa o triunfo de Cristo sobre o pecado, con claro ton apocalíptico, estimándose que formaría parte da portada principal diante do adro e do seu cemiterio.

Daquela rede de igrexas románicas parroquiais viguesas, das que están documentadas entre os séculos XII ao XIV até quince templos, consérvanse hoxe apenas tres: a de San Salvador de Coruxo (1185), que inicialmente foi un mosteiro dependente do de Celanova; a de Santiago de Bembrive (1185), construída sobre unha estrutura altomedieval e a de Santa María de Castrelos (1216), de ascendencia castrexa, que pola súa conservación e características sen apenas sufrir modificacións –unha soa nave unida a unha ábsida semicircular, arcos de medio punto nas portas, presenza da flor sexifolia como motivo ornamental–, constitúe unha peza modélica da arquitectura románica galega. Tres pezas primeiras do patrimonio vigués que representan o pulo do Vigo medieval, cunha presenza sobre o territorio parroquial conservada na actualidade. Aquel Vigo que cantaron os poetas Martín Codax (1230) e Mendinho descrito en varias monografías de referencia, como O Vigo das igrexas románicas (Concello de Vigo, 1993) de Eduardo Bragado Rodríguez e Rafael Sánchez Bargiela ou Martín Codax, o gran poeta e cantor de Vigo, século XIII (Concello de Vigo, 2010) de Xesús Alonso Montero.

Alfaia arquitectónica de Castrelos, peza patrimonial moi singular na que nunha única igrexa se xuntan unha das manifestacións máis depuradas do románico do século XIII, mostras da pintura mural relixiosa do século XVI nas paredes interiores (restauradas hai décadas) e a presenza dun interesante retablo barroco, acaba de sufrir un duro golpe ao ser vandalizada por unha pintada realizada cun spray sobre o muro da sancristía na que en letras maiúsculas reza o nome DAMIAN. Un grave atentado á integridade dunha peza arquitectónica estudada por un grupo de historiadores do Instituto de Estudios Vigueses, Mercedes Bangueses, Elisa Pereira, Fernando Costas Goberna e Xoán Carlos Abad, autores dunha fermosa monografía didáctica, ilustrada por Evaristo Pereira, Igrexa románica de Santa María de Castrelos e o seu tempo (IEV,2018), con motivo da celebración dos oitocentos anos do templo, no que entre outros aspectos se salienta a súa vinculación coa Orde de Malta, cuxa cruz aparece en diversos lugares do monumento, desvelada en 2006 polos estudos epigráficos do investigador Pablo Otero do Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento.

Por desgraza os ataques ao patrimonio arquitectónico e artístico no espazo público vigués son máis frecuentes do que cabería agardar nunha cidade amante das artes e orgullosa do seu pasado. Abonda con lembrar as pintadas nas pezas do «Nadador» de Leiro nas avenidas, os ataques ao conxunto escultórico de Buciños, «A familia», instalado en Urzaiz ou a absurda teimosía de non se sabe quen de quitarlle o faro a Manuel Castro, na escultura de Jandro da rúa do Príncipe. Sen esquecer a gravísima vandalización con simboloxía nazi que o pasado mes de agosto sufriu no monte do Castro o monólito que lembra as 136 persoas alí fusiladas tras o 18 de xullo de 1936. Secasí, pouco importa a motivación de quen fixera a pintada de grandes dimensións en Castrelos, para lembrar o nome de Damian,  o santo dominador, xemelgo de Cosme, que celebramos cada 26 de setembro con mel e noces, larpeiradas de comezo de outono. No entanto, en todos os casos anteriores, como neste atentado gráfico que hoxe denunciamos sobre un monumento cunha antigüidade de oito séculos, identificamos a doenza colectiva dunha insuficiente educación sobre a conservación, o respecto e protección do patrimonio e da memoria democrática.

Ruth Matilda e Treixadura en San Roque

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar o centenario da chegada a Vigo da fotógrafa Ruth Matilda Anserson:

O 7 de agosto de 1924 desembarcou no porto de Vigo Ruth Matilda Anderson, acompañada do seu pai, coa intención de realizar unha crónica gráfica de Galicia encargada pola Hispanic Society of America, o museo e a biblioteca onde traballaba como fotógrafa. Daquela primeira estadía de trece meses de duración, que repetiría en 1926 acompañada da fotógrafa Frances Spalding, a estadounidense deixou un arquivo de cinco mil fotografías coas súas correspondentes anotacións manuscritas. Colección iniciada polas fotografías tomadas en Vigo e nos seus arredores durante o mes agosto, visita recollida por Ruth Matilda con asombroso detalle e erudición no seu libro Pontevedra and La Coruña (New York 1939) que comeza recordando a entrada na ría do transatlántico SS Rousillon contemplando o solpor entre as illas Cíes e como tomou dende a ría a primeira vista da cidade, que define como «un outeiro granítico coroado por unha fortaleza angular e pétrea», referíndose así ao castelo do Castro e o seu baluarte. Anotacións polas que sabemos do seu primeiro xantar opíparo no hotel Moderno, onde se hospedaron, como lles impresionaron as visitas aos pazos de Santo Tomé e Castrelos, a presenza nos mercados de mulleres con cousas na cabeza, como souberon da existencia do poeta Martin Codax ou do tranvía que utilizaron decote para chegar aos arredores da cidade.

Interesados polos aspectos etnográficos, Ruth Matilda e o seu pai asistiron a un concerto o 29 de agosto do «Orfeón queixumes dos pinos», coa intención de coñecer a música galega, citando no seu libro a muiñeira e o alalá, amosándose impresionada polo aturuxo («un berro de grande valor para a mocidade galega»). Día no que retratou na Alameda  viguesa a algúns dos compoñentes do orfeón folclórico cos traxes tradicionais, que chegou a fotografar peza por peza. Particular importancia tivo para ela coñecer a romaxe de San Roque, o día despois da festa do santo do can, unha celebración con máis de catro séculos de historia, enraizada en 1569 cando a peste asolou a vila de Vigo. Crónica da romaxe á que lle dedica o capítulo VI do seu libro, no que describe e fotografa ás instalacións do pazo e a capela, daquela aínda propiedade do Conde de Vilar de Fontes, os postos de venda de cabazas e exvotos, de rosquillas e licores. Retrata a un vendedor de andavías, fotografa a instalación dunha randeeira manual e anota o funcionamento do seu carrusel, que empurraban os meniños vestidos para a festa, o que resultaba para ela «unha imaxe preciosa», antecedentes das actuais atraccións de feira.

Daquela reportaxe da romaxe de San Roque, hoxe centenaria, coñecemos tres das fotos de músicos nosos (que entón aínda non vestían o traxe que popularizaron os orfeóns): a primeira dun trío tradicional, formado por gaita, caixa e bombo; a segunda, dun cuarteto, no que ao trío se engade un clarinete; e a terceira un retrato de perfil do gaiteiro. Ruth Matilda aproveita para describir os instrumentos e anotar como pé de foto o seguinte texto: «Banda de música con gaita do país. Mentres a banda tocaba para a súa fotografía, mozos e mozas bailaban pasodobres na outra porta do xardín». Mágoa que a fotografa non recollese o nome deste cuarteto, que testemuña a presenza centenaria na romaxe viguesa da música tradicional. Feito xa documentado durante a segunda república por cuartetos pioneiros como Airiños de Cabral –do que formaba parte Constante Moreda Vázquez, o gaiteiro mártir, executado no monte do Castro o 10 de decembro de 1936–, formación que renacería en 1939 como Os Morenos de Lavadores, sendo durante décadas fixos no programa de San Roque. Como o serían, máis tarde, a murga Os Terribles de Donas, famosa por interpretar bailables no palco do pino manso.

Lembreime das fotos de Ruth Matilda cando na noitiña do 16 de agosto asistín en San Roque ao memorable e emocionante concerto de Treixadura, o quinteto de gaitas ao xeito rías baixas, acordeón e orfeón de dez voces, unha auténtica exaltación dese monumento do patrimonio inmaterial galego que constitúe a nosa música tradicional. Hora e media de canto colectivo e ledicia compartida, na que os Treixadura debullaron as pezas máis populares dun repertorio tecido ao longo de case trinta e cinco anos, un camiño longo compartido co seu público (que ateigou o torreiro de San Roque), onde non faltaron temas inesquecibles como «Muiñeira de Santo Amaro», «Maruxa», «Se chove», «Caraveliños», «Foliada marmuradora» ou o marabilloso «Fisterra», entre outros. Un concerto no que se lembrou a Antón Cabaleiro, tamén unha homenaxe aos músicos populares anónimos, como os fotografados por Ruth Matilda, que hai cen anos ocuparon ese palco de privilexio do viguiño popular: «Por dicir “Viva San Roque” / prenderon ao meu irmán / agora que o soltaron / “Viva San Roque e o can!”»

A memoria de Magar

/en , , , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a edición dos tres volumes de Vigo por Magar (Xerais, 2002, 2004 e 2007):

Entre os meus orgullos de editor está o da publicación dos tres volumes de Vigo por Magar (Xerais 2002, 2004 e 2007), escolma de máis dun milleiro de instantáneas e retratos de Manuel García Castro «Magar», o primeiro fotógrafo de Faro de Vigo. Un proxecto nacido na exposición que durante o mes de abril de 2002 acollera a Casa das Artes, «40 anos en branco e negro», pola que peregrinaran milleiros de persoas convocadas polas fotos de Magar e fixeran exercicio de memoria diante de douscentos cadros que, en boa medida, recollían a crónica das súas vidas. Con este precedente, acordei con el preparar un libro de sobremesa que recollese unha parte das fotos da mostra e algunhas outras pezas do seu arquivo de milleiros de negativos que fora tirando dende 1962, cando entrara a formar parte como fotógrafo do cadro de persoal do decano. Tirando dese fío e de moitas horas de conversa, durante cinco anos fomos montando foto a foto os tres volumes que conforman a crónica visual máis completa da transformación de Vigo (o noso «Viguiño»), con todas as súas contradicións e conflitos, durante catro décadas, atendendo ao seu desenvolvemento urbanístico, industrial, social, cultural, deportivo e político.

Escollemos para prologar o libro, entón non pensabamos que habería outros dous volumes máis, a Fernando Franco, que fixo un texto precioso, como corresponde a quen é o cronista social do Vigo de entre séculos, que salientou a importancia do libro como crónica dos últimos corenta anos e o carácter do seu autor «benhumorado no que por veces lle foxe unha risa burlona e descrida por entre as comisuras da alma». Fernando subliñaba coa sutileza da súa escrita con tinta de ouro o carácter irónico, divertido e emotivo da ollada do fotógrafo de Faro, dacabalo do reporteiro clásico, atrevido e un chisco toleirón, que nunca perdeu a ollada agarimosa para retratar aos humildes e os perdedores coma se de príncipes se tratase. No proceso de edición, que sempre concibín como conversa permanente co autor, comprendín que as fotos de Magar eran arcas de memoria, gardaban unha historia que merecía ser contada. E como tales fotos crónica compartimos un exercicio de memoria, no que Magar lembraba de forma prodixiosa o nome dos centos de persoas fotografadas, como o momento no que disparara ou as condicións en que o fixera. Así fomos escribindo os pés de foto, coma se de chíos de X se tratase, que melloraba por teléfono, cando lembraba algún detalle ou contactara cunha fonte que achegaba ese dato ou nome que faltaba. Conseguimos, así, que cada páxina dos seus libros fose un microrrelato visual de vidas anónimas e de esforzos e tristezas colectivas, capaz de desencadear o que me gusta chamar «efecto Magar», que activa a memoria propia ou familiar deste Viguiño noso.

Nas fotos de Magar identifico a memoria da miña infancia, o das crianzas da xeración de Gorgorito, retratada por Xaime Fandiño en La acera volada (2022), co concurso de castelos de area en Samil, coa circulación metropolitana do tranvía ou  con aquel Balaídos dun Celta de segunda onde no descanso saía a correr Toniño recoñecido polos aplausos da bancada. Nas fotos de Magar están os anos da miña adolescencia, a da mocidade da xeración Polycommander, naufraxio como o do pesqueiro Centoleira, que Magar cubriu como afouto fotoxornalista. Como nas pezas de Magar de finais dos setenta e comezo dos oitenta identifico a ilusión da miña xeración de Siniestro total e Os Resentidos, que co inicio da Autonomía reclamou en Príncipe o dereito de obxección de conciencia, os bonos de Vitrasa e saíu a Urzáiz a defender o sector naval. Nas fotos de Magar está a historia do Celta da Peña Xaburú, das Xuventudes Celestes e Celtarras, do Estudantes, do Vulcano, do Octavio, do Celta feminino, do Celta de atletismo, tamén do Turista, Gran Peña, Peñasco, Coia, Coruxo e outros equipos modestos… Nas fotos de Magar está a cidade puro milagre de Celso Emilio, que se fixo e desfixo urbanisticamente, tamén, a abella da ribeira, que enterrou a ría, secasí o volcán de dinamismos do mestre Ferrín, da clase obreira das factorías de Balaídos e Beiramar, das guindastres portuarias, desa cidade pelexona que nunca se resignou.

Grazas, Magar, por legarnos milleiros de fotografías portadoras da memoria nosa, de lembrar aos humildes que sabemos non pasarán ao libros de historia, que retrataches con respecto e agarimo: Chuchete, Ismael e Toniño, Castro, Tocho, Rafaelito, as carrexonas do Berbés, as leiteiras, pescantinas e afiadores… Coma a doutros contemporáneos seus, como Siorty, Llanos, o seu compañeiro Cameselle ou a da retratista Mary Quintero, alicerces tamén da memoria viguesa, a obra fotográfica de Magar merece ser conservada como patrimonio da cidade e recoñecida polo concello. Grazas, admirado Manolo.

Magar, o fotógrafo de Vigo

/en , , , , , , , , , , , , /por

Morreu Manuel García Castro, o noso benquerido e admirado «Magar», fotógrafo e reporteiro de Faro de Vigo, autor durante catro décadas de milleiros de instantáneas e retratos en branco e negro, imprescindibles para conservar a memoria e comprender a historia viguesa da segunda parte do século XX. Fillo de ferroviario, naceu en Ciudad Rodrigo (Salamanca), máis alicerzou en Vigo sendo apenas un picariño, aprendendo as artes do seu oficio nos estudios fotográficos Tomás onde, confesou, fixo de todo, dende varrer e abrir a porta a ocuparse das tarefas máis delicadas do retoque dos retratos de estudio. Voluntario no Exército do Aire, ingresou na Escola de Fotografía e Cartografía de Cuatro Vientos (Xetafe). Unha atmosfera formativa, técnica e creativa, nas que compartiu as formas artesanais e as clásicas, que lle serviron en 1962 para incorporarse como reporteiro gráfico pioneiro na redacción de Faro de Vigo, dirixido entón por Manuel González Cerezales, converténdose até a súa xubilación en 2000, primeiro, no fotógrafo todoterreo que a incipiente fotografía de prensa precisaba e, máis tarde, no xefe do departamento gráfico do xornal.

Formando parte da redacción do Faro de Vigo de Álvaro Cunqueiro, máis tarde de Santaella, Landeira e Armesto, «Magar», conectou coa esencia popular da cidade nosa, que comezaba o seu proceso de crecemento industrial, sendo o primeiro cronista visual co que contou o decano. Un fotógrafo capaz de inmortalizar tanto os últimos habitantes das Cíes botando a partida como aos mozos excursionistas que alugaban un barco de pesca para pasar o domingo nas illas. Fotos crónica das que se sentía orgulloso e sabía acompañar co nome e vidas dos seus protagonistas, algo incrible, transcorridas décadas. Era o caso do cartaz protagonizado por Cesáreo «Chuchete» e Ismael conducindo un xato de Teis até o Matadoiro, á que Magar acompañaba retranqueiro coa voz do protagonista: «Chuchete dicíalle ao animal: “Anda, cholita, que te llevo a veranear a Alcabre”». Memoria e humor que Magar nunca perdeu no seu exercicio profesional, como tampouco o seu entusiasmo e axilidade para moverse por Vigo e chegar canto antes onde o seu olfacto aconsellaba, consciente de que o seu oficio obrigaba a disparar con eficacia e emoción. Actitude afouta que o levou a realizar reportaxes fotográficas memorables como a do incendio nas Cíes do Polycommander na mañá do 5 de maio de 1970, que fixo dende unha pequena embarcación de oito metros, que por certo concertara con Freire, o seu colega de El pueblo gallego. Sen esquecer, como lle gustaba lembrar, a primeira viaxe en globo desde as Cíes a Vigo, que rematou infelizmente no medio da ría. Así era Magar, un tipo xeneroso e sensible, talentoso e comprometido co seu traballo.

Foi Magar un amante e defensor de Vigo, que deixa un arquivo de milleiros de negativos, escolmados na exposición 40 años en Blanco y Negro (Casa das Artes 2002) e en tres libros de sobremesa (inclúen máis dun milleiros de fotos), Vigo por Magar I,II e III (Xerais, 2002, 2004 e 2007), un legado extraordinario á cidade que percorreu e fotografou de forma incansable, identificando as súas xentes e as mudanzas no seu territorio. Declarado Vigués distinguido en 1996, en recoñecemento a súa traxectoria profesional para a cidade de Vigo, recibiu outros recoñecementos, entre os que valoraba con grande agarimo a Insignia de Ouro do Real Club Celta, o equipo do corazón que seguiu de forma incansable, o Premio de Xornalismo Gráfico de Galicia (1986) e o Premio Nacional Fotopress 87. Tras a xubilación, en 2002, creou a Fundación Magar co obxectivo principal de apoiar a investigación para unha terapia que cure a acondroplasia, tarefa que xunto a da edición dos seus libros e ordenación do seu arquivo ocupou os mellores anos xubilares. Lembraremos a Magar polo orgullo co que levou a cámara para fotografar o seu Viguiño do corazón, o dos afectos e angueiras compartidas. Todos os nosos abrazos e condolencias son para a súa compañeira Cándida, para os seus fillos Manolo e Jorge, para a súa filla política María Dolores e para as súas netas Paula e Natalia.

Publicado en Faro de Vigo: 02/08/2024

Na Finca da Marquesa

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Parque e Museo de Castrelos:

Camiñamos até a Finca da Marquesa, nome que a miña avoa Maruja empregaba para ao parque de Castrelos, coa intención de gozar nos xardíns históricos do Pazo da espectacular floración da magnolia soulangeana no seu máximo esplendor. Un manto rosa deitado sobre os prados e sendas da coñecida como «Pradaría do Té», que a causa do cambio climático adianta a súa presenza aos días da Candeloria, anunciando a despedida do inverno, xa que estes magnolios son as árbores que primeiro florecen en Castrelos. Un espectáculo natural único, marco das mellores autofotos posibles, que por riba neste ano chegou acompañado da floración do exemplar de camelia xapónica máis lonxevo de Galicia, coñecido como «Matusalén», que conta con máis de 150 anos de idade, incluído no Catálogo de Árbores Senlleiras de Galicia, situado no interior do labirinto de sebes de buxo do xardín francés. Dúas marabillas naturais de grande valor paisaxístico e botánico, pezas do patrimonio do Parque Municipal Quiñones de León, que o vindeiro 12 de decembro celebra o centenario da sinatura da súa cesión ao concello de Vigo por parte do último Marqués de Alcedo para a súa transformación en museo de arte rexional.

Unha visita aos xardíns históricos que iniciamos polo paseo dos escudos, situado no corredor lateral da Rosaleda, antigo invernadoiro, onde atopamos o primeiro escudo en pedra da cidade, que formou parte da fonte de Neptuno, coa torre do castro e a oliveira, peza defendida polo cronista oficial de Vigo Avelino Rodríguez Elías, que sería utilizada en 1987 como modelo do escudo oficial actual. Mais na visita sorprendeunos no xardín inglés a presenza nun pequeno estanque da figura de Neptuno, unha das iconas nosas, a escultura pública máis antiga non relixiosa das conservadas en Vigo. Trátase dunha peza granítica de metro oitenta de altura que, xunto a dous escudos e dous cipreses formaba parte da fonte de Neptuno situada na Porta do Sol, cuxa cronoloxía reconstruíu a historiadora Beatriz Liz de Cea. Instalada nun manancial de auga potable do que temos noticia xa no século XVII, foi restaurada en tempos de Filipe V (1795), momento no que se colocou a estatua de Neptuno, como reza nunha placa instalada no mesmo paseo do Escudos, ofrecendo para o médico Nicolás Taboada Leal, no seu libro Descripción topográfica e histórica de la ciudad de Vigo (1840), a mellor auga da cidade. Pezas da fonte de Neptuno, hoxe dispersas polos xardíns de Castrelos, que reunidas permitirían a súa reconstrución no propio Vigo vello.

Visita á Finca da Marquesa na que chamou a atención nosa o reclamo dunha exposición temporal no Museo municipal de Vigo «Quiñones de León»: «Alice Austen. Desfacer o xénero». Instalada no sobrado do museo, o que obriga a subir pola formidable escaleira interior de inequívoco sabor inglés, onde están instalados os dous murais de Urbano Lugrís procedentes do Hotel Moderno, «Mapa de Galicia» e «Misterios do mar», a mostra procedente do último Photoespaña recolle medio cento das 8.000 fotografías tiradas por Alice Austen, unha das precursoras e máis precoces fotógrafas estadounidenses. Artista rebelde representou a imaxe da muller moderna e independente que quixo ser. Coas súas accións performativas, creadas coas súas amigas e compañeira, cuestionou os roles de xénero e as convencións da vida vitoriana. E apostou a finais do século XIX de forma vangardista polo deporte, polo atletismo, tenis e ciclismo, actividade que abriu o camiño ao sufraxio feminino. Remata este relato expositivo de deconstrución do xénero, coas imaxes da casa ás aforas de Nova York, onde Austen viviu trinta anos con Gertrude Tate, a súa compañeira de vida, vivenda que quedou asignada nos EE.UU. como un espazo emblemático da historia LGTBIQ.

Unha exposición tan excelente en termos artísticos como sorprendente resultou para nós a súa instalación en tres salas do sobrado do Museo de Castrelos, descontextualizada do resto dos contidos do primeiro museo vigués, até agora pensabamos que centrado na historia da cidade e na exposición e custodia do legado de Policarpo Sanz. O certo é que saímos entusiasmados das experiencias vividas nunha mañá nos xardíns da Finca da Marquesa (Mariana de Wyte, a filla do Marqués de Alcedo) baixo a caloriña do sol de inverno, mais tamén confeso que marchamos algo confusos sobre cal é hoxe o perfil do primeiro museo da cidade, inaugurado o 22 de xullo de 1937 e dirixido e administrado dende o 15 de outubro de 1938 e durante catro décadas polo inesquecible Ángel Illarri Gimeno, que tanto agarimou o pazo, os xardíns como o auditorio. No centenario da cesión de Castrelos ao pobo de Vigo, ben sería contar cun plano estratéxico para a conservación e usos do parque e todas as súas infraestruturas para preservalas nas vindeiras décadas.

Merdeiros da Ribeira

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ás figuras de escabicheiros e merdeiros da Ribeira doBerbés:

Un dos cadros que máis chamou a atención dos públicos diversos da exposición «Vigo no tempo» foi un óleo do asturiano Juan Martínez Abades que representa a recollida de algas na Ribeira do Berbés en 1892. Cedida polo Museo Carmen Thyssen de Málaga, a peza de 76 cm de largo e 40 de alto está protagonizada polas mulleres que, en primeiro plano, con cadanseu anciño recollen o argazo, posto a secar despois nas rochas para que a chuvia lle quitase o salitre, e por outras mozas e algún home idoso que detrás recollen o refugallo do peixe, patexos ou cunchas de bivalvos. Traballos de escabiche que, aproveitando as mareas de setembro (mes no que debeu pintarse o cadro), proporcionaban galdrucho abondo (cabezas, tripas e aletas dos peixes) que, xunto ao escamallo e o argazo, era recollido de madrugada (para evitar os fedores pestilentes) polos escabicheiros na procura de esterco natural para as súas leiras de Sárdoma, Freixeiro, Lavadores ou doutras parroquias da contorna, que se ocupaban ademais de limpar os pozos negros da cidade.

Unha estampa do Berbés, como as representadas polo pintor madrileño Francisco Pradilla en 1871 e 1873 e o vigués Serafín Avendaño en 1893, que amosa a importancia do traballo das pescantinas e do oficio do labrego escabicheiro, exercido nalgúns casos tamén por mulleres, que conectaba as almas do Vigo do porto e da terra, do salitre da Ribeira (de Bouzas ou de Teis) e do arrecendo aldeán do Fragoso. Un encontro de mariñeiros e campesiños que baixaban a traballar na Ribeira non exento dos conflitos e das tensións daqueles que se necesitan mais non sempre se entenden. Conflito do que no Entroido xurde a figura perturbadora do Merdeiro, a máscara tradicional creada polos mariñeiros do Berbés como escarnio e mofa da vida dos labregos escabicheiros. Merdeiros da Ribeira vestidos dos pés á cabeza co traxe  clásico do campo galego, aínda que deformado de xeito burlesco, dende a camisa, calzóns e zapatillas brancas até o chaleco vermello, a faixa da que pendura un farol e un gorro semiesférico na cabeza. Tras o bando do alcalde (1924) no que «se prohiben os disfraces sucios ou contrarios á decencia», a figura popular do Merdeiro chega a Guerra Civil moi criticada e atacada, sendo substituída polas festas, bailes e desfiles das sociedades carnavalescas privadas (como o Gimnasio de Vigo ou La Oliva) coas que viña convivindo xa dende 1876. Xaora, O Merdeiro deixou un pouso semiclandestino na memoria dalgunhas familias, que comezou a ser explícito coa recuperación do Entroido popular a partir dos anos setenta e o protagonismo en Vigo dun emerxente movemento veciñal, creador das primeiras comparsas, como os Tarteiras.

Máscara da Ribeira descrita e debuxada con detalle nun artigo de Xaquín Lorenzo «Xocas» (1982) e comentado despois por Vicente Risco (1994). Estudada dende os anos noventa por Xerardo Santomé, dende a publicación do libriño O Merdeiro: un personaxe do entroido vigués. Apuntamentos para a súa recuperación (2006), ano tamén da primeira saída polo Vigo vello e do primeiro obradoiro desta máscara, viviu dende entón un proceso de recuperación e anovación no que participaron o Centro Social «A Revolta» e a Asociación Veciñal e Cultural Casco Vello, consolidado felizmente dende 2012 tras a constitución da Asociación Etnográfica «A Merdeira». Unha recuperación de éxito que utilizou como referente o vestiario detallado por Lorenzo e Risco, documentado no retrato de José Costas Abalde de 1910, e unha carauta con nariz de cocho, deseñada polo escultor Pancho Lapeña, cosida a unha cofia de algodón á que se lle incorpora la de ovella. E o que foi máis importante, dándolle unha personalidade caracterizada polo seu bo humor, espontaneidade e capacidade de improvisación.

A saída dos Merdeiros deste 2024 coincide por ventura coa aparición do libro O Merdeiro. Personaxe da Ribeira (A Merdeira 2023) de Hadrián Román Carreiro e Adriana del Rio Miranda, froito de dez anos de investigación, compilación e actualización de materiais sobre a máscara do Entroido vigués. Prologado polo antropólogo Rafael Quintiá, que considera o Entroido como a festa ritual máis significativa da nosa cultura e ao Merdeiro como arquetipo de ser liminal, o libro ten vontade de constituírse en obra de referencia tanto pola sólida fundamentación etnográfica e coidadosa reconstrución histórica do Vigo do derradeiro terzo do século XIX como pola ampla e novidosa documentación gráfica, froito da súa intención divulgativa e afán didáctico. Un libro que moito recomendo e aventuro será de grande utilidade nos centros educativos vigueses, mais aínda cando o desenvolvemento da quinta xornada da «Merdeirada Cativa», concibida como canteira da festa, colle máis pulo este curso. Feliz Entroido cos Merdeiros da Ribeira.

Vigo traballa

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao cadro Vigo traballa de Manuel Moldes:

Ademais d’ A vista de Vigo de Urbano Lugrís, as visitantes da exposición «Vigo no tempo» adoitan amosar grande interese e sorpresa por Vigo traballa (1986), un óleo sobre lenzo de dimensións formidables (dous metros e medio de largo por dous de altura), no que Manuel Moldes expresou o carácter obreiro e industrial da cidade nosa. No marco das mobilizacións obreiras da reconversión da construción naval e das manifestacións artísticas da movida na música, plástica e na moda, Moldes ofrece dende a súa ollada expresionista unha vista aérea que representa de forma vibrante o Vigo caótico e incesante, na que se poden identificar espazos xeográficos como diversas actividades industriais dunha cidade que non se rendeu, a pesar dos moitos paos que recibía. Un cadro de narrativa debuxada onde, ademais de aparecer rascuñadas varias das iconas viguesas (a oliveira, o tranvía, as guindastres portuarias, a casa do concello, o García Barbón…), o pintor pontevedrés cede o protagonismo aos metalúrxicos, ferreiros, soldadores, albaneis, pintores e pescantinas, mentres as súas ferramentas e espazos fabrís compiten en beleza cos edificios do ensanche burgués. Unha peza que, como a vista de Lugrís, e practicamente o resto dos óleos de «Vigo no tempo», enxerga o horizonte das illas Sías (deberiamos reivindicar este nome galego) aboiando sobre o océano, ás que o pintor pontevedrés accede por unha ponte transparente ao longo da ría.

Moldes titulou este cadro Vigo traballa porque formaba parella con outro de características semellantes que pintara tres anos antes, Pontevedra durme, recorrendo así a unha expresión tópica que se fixera popular en Galicia (con diversas variantes): «Vigo, traballa; Pontevedra, durme (ou bocexa); Santiago, reza e A Coruña divírtese». Frase que Manuel Gago, coordinador do proxecto expositivo «Cidades no tempo», considera nacida nos ámbitos intelectuais vigueses, documentada xa na reportaxe e nas fotos que Benedicto Conde («Bene») titula «Vigo trabaja» no Anuario de Vigo (publicado en marzo de 1943), no que se exalta ante todo o carácter de Vigo como cidade traballadora e a laboriosidade viguesa como «divisa e fundamento do pulo adquirido e máis aínda do poderío e grandeza futura». Unha moderna estratexia de vender os valores propios que ao comezo do franquismo amosaba esa vontade de ser cidade, que Vigo nunca perdeu no século XX, e o que aínda é máis relevante de liderar a Galicia urbana dende o traballo, a economía produtiva. Unha expresión que prendeu no imaxinario popular de Galicia e á que se incorporaron as tres cidades que faltaban na década do sesenta: «Ferrol, navega; Lugo, come e Ourense, bebe».

Fose ou non fose unha estratexia pioneira do márketing vigués, acuñado pola prensa local, salientar que Vigo traballa constitúe a primeira explicación do extraordinario crecemento demográfico de Vigo, dende 1875, cando nos talleres de Sanjurjo se construíu a primeira locomotora, o mesmo ano no que chegou o ferrocarril ao porto e comezou a súa actividade industrial moderna. Dos corenta e cinco mil habitantes cos que os concellos de Vigo, Bouzas e Lavadores comezaron o ano 1900, pasou o concello de Vigo aos cento cincuenta mil de 1959, cando comezou Citroën a súa actividade na factoría de Balaídos. E dende entón, transcorridas outras seis décadas, a pesar de reconversións e crises Vigo duplicou a súa poboación. A actividade industrial, artellada arredor das actividades portuarias (pesca, conserva, construción naval…) foi, até a creación da Zona Franca, o motor demográfico vigués nos últimos cento cincuenta anos. Abonda con lembrar que en 1920 na industria conserveira viguesa traballaban 5.500 persoas, a maioría mulleres, que producían un millón de latas. Ou que no mesmo período nos dezaseis estaleiros da ría ocupaban a cinco mil obreiros.

Ese inequívoco carácter industrial do sintagma «Vigo traballa», como salienta no seu cadro Manuel Moldes, transformou tamén a propia paisaxe viguesa, tanto da ría como do farturento Val do Fragoso. Velaí como as guindastres portuarias, de estaleiros e peiraos, convertéronse en iconas viguesas, caligrafando coa mobilidade xeométrica dos seus brazos de ferro a nosa liña do horizonte. Así o entendeu o fotógrafo Manuel Vicente que na exposición «Vigo no tempo» identificou na beleza caprichosa das grúas da beiramar un dos padróns que mellor definen a identidade de Vigo, xunto as costas e escaleiras e os caprichosos ornatos pétreos dos edificios do ensanche burgués. Outro xeito de expresar visualmente a resiliencia industrial dunha cidade que, a pesar de inevitables e conxunturais cantos de serea, continúa tendo nos camiños do mar o ronsel do seu porvir e do seu liderado entre as cidades portuarias do arco atlántico peninsular.

Estelas 1953

/en , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ás estelas romanas atopadas o 18 de marzo de 1953 na rúa Pontevedra:

Entre os aniversarios vigueses deste ano que remata non deberían pasar desapercibidos os setenta anos que se fixeron o pasado 18 de marzo da descuberta dunha extraordinaria colección de estelas funerarias e aras romanas na rúa Pontevedra. Un achado que deu lugar a apertura da sala de arqueoloxía do Museo de Castrelos e modificou a historiografía da cidade viguesa xa que corroboraba a hipótese, formulada xa por Nicolás Taboada Leal en 1840, da existencia dun importante xacemento romano na zona do Areal, e desmentía ademais o tópico acuñado por Manuel Murguía no segundo tomo da súa Historia de Galicia (Soto Freire 1866) onde Vigo aparece apenas como unha paisaxe,  un «precioso golfo (ou ría)», «cidade de fortuna engolfada no seu tráfico, que nada garda entre os seus breves muros para o anticuario ou historiador», en definitiva, unha poboación sen historia. Prexuízo, propio dunha historiografía romántica, que callou durante décadas na propia cidadanía viguesa e funcionou como un factor que contribuíu a desenvolver o mito de Vigo como urbe única en Europa polo seu crecemento demográfico, industrial e urbanístico espectacular en apenas un século, sendo este progreso, incrementando dende 1875, unha das compoñentes principais da súa identidade.

Vinte e tres estelas e unha ara, que conforman un conxunto epigráfico e artístico de referencia no noroeste peninsular, catalogadas por Xosé María Álvarez Blázquez, entón comisario local de escavacións, que un ano antes xa iniciara os primeiros traballos científicos no monte do Castro que descubrirían o gran oppidum castrexo de Vigo, un dos máis extensos e evolucionados de Galicia. Actuacións arqueolóxicas pioneiras, nas que don Xosé María contou coa axuda de Ángel Illari, continuadas a partir de 1981 polas diversas campañas organizadas polo propio Museo de Castrelos na illa de Toralla e dende 1991 en diversas intervencións no Casco Vello, na actual rúa Rosalía de Castro e Marqués de Valadares, que amosarían as inequívocas orixes romanas de Vigo e a importancia da súa actividade residencial, agraria, industrial, comercial e portuaria dende canto menos o século I ao Vº e VIª nas factorías de salga de peixe  e garum e nas salinas localizadas na ría dende Toralla e Alcabre ao Areal. Atopadas de forma fortuíta a dous metros e medio de profundidade, cando uns obreiros escavaban os alicerces dun edificio, segundo a conversa entre os arqueólogos Pedro Díaz e Xosé María Álvarez Blázquez, publicada por  Faro de Vigo o 21 de marzo de 1953, a maioría en excelente estado de conservación, deitadas coa labra cara abaixo formando un paso para salvar un regato, pertencían a unha necrópole de inhumación de cidadáns destacados, situada probablemente, como era adoito nas poboacións romanas, ás portas da cidade.

Divididas en tres partes, a inferior chantábase na cabeceira das tumbas, a central decote reproducía un texto (rematado coa frase sit tibi terra levis) ou unha imaxe sobre a defunta e a superior, xeralmente de forma semicircular, reproducía un motivo ornamental. Así, nestas auténticas alfaias pétreas da arqueoloxía funeraria galega, datadas polos expertos entre os séculos IIIº e IVº, reproducidas nunha chocante escenografía no limiar da exposición «Vigo no tempo»,  sobrancea a presenza nas partes superiores de motivos gráficos astrais, soles, estrelas e lúas propios do vello universo de mitos procedentes do oppidum castrexo do Castro. Sen menoscabo, da que nalgunhas partes centrais desenvolven grafismos do culto ao deus Baco e o sátiro Dionisos, unha ofrenda familiar na ara ou cipo dedicado ao falecido ou a máis sorprendente que representa unha toga cun tecido a base de forman ondulantes en zigzag, vinculados ao papel simbólico da auga como fronteira de mundos.

Polas inscricións latinas das estelas sabemos da incorporación no Vigo romano dun importante colectivo de inmigrantes procedentes de Clunia, a actual Coruña del Conde, en Burgos, chegados, probablemente, para fuxir das invasións bárbaras ou para desenvolver unha actividade comercial. Integración cultural no ambiente galaicorromano plasmada en tres das pezas pertencentes á mesma familia emigrante cluniacense, a de Quinto Arrio, a súa primeira muller  Valeria Alla e a súa nai Attilia Ammio. Como para o cronista Ceferino de Blas grazas ao texto doutra das estelas sabemos que un romano vigués destacado do século IVº foi Cayo Licinio Floro, representante dunha sociedade punxente, asentada nos momentos finais do imperio, inmersa xa por completo nos usos e costumes do mundo romano. Estelas de conexión co pasado, como  a gran cantidade de restos romanos achados nos últimos setenta anos, que amosan a potencia do Vigo latino, a segunda cidade romana de Galicia, que durante tantos séculos permaneceu oculto.

 

Nadaliñas de luz propia

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a algunhas nadaliñas viguesas:

Álvaro Álvarez Blázquez, o editor vigués  de Serigrafía Galega, proxecto que celebramos na exposición «Tintas galegas» (Casa das Artes, 2003), amosoume as nadaliñas deseñadas para a súa empresa por Urbano Lugrís con esta técnica artesanal de estampaxe. Certo é que estes encargos, como as viñetas e portadas que lle pedía Víctor de las Heras para o Anuario de Vigo, ou os anuncios solicitados por Paz Andrade para Pescanova, axudaban ao noso pintor do mar a sobrevivir nos seus derradeiros (e difíciles) anos vigueses. Como tamén certo foi que Lugrís non aforraba o seu talento gráfico e pulso de miniaturista na creación destes nacementos, gaiteiros e outros motivos oceánicos de papel, nos que, se facía falta, completaba coa escrita duns versos natalicios. Ao seu xeito, Lugrís inseríase con este repertorio da artesanía dos agarimos, na tradición de resistencia galeguista de intercambiar os mellores votos do Nadal con versos dalgunha panxoliña da tradición popular, ou noutros casos de corte laico, social e mesmo político, con textos que ao seren destinados ao correo privado non estaban suxeitos aos rigores da censura.

Nadaliñas de luz propia como a que este ano comparte o Instituto de Estudios Vigueses recuperando oportunamente a imaxe da Epifanía do Tímpano da Colexiata do século XV, para o cronista Ceferino de Blas, a nosa primeira nadaliña pétrea e alicerce da tradición natalicia viguesa. Esculpido sobre o primitivo templo románico da igrexa parroquial de Santa María en estilo gótico-tardío (1403), ou «mariñeiro galego», con planta de tres naves, cuberta de madeira e unha soa torre, o baixorrelevo de formato semicircular e de dous metros sesenta de longo está dividido en dúas áreas desiguais, que representan dúas escenas marianas, a máis pequena a da Anunciación e a maior, a Adoración dos Reis Magos. Tras o derrubamento do templo románico en 1813, xa moi deteriorado, salváronse algúns elementos da súa decoración tanto interior como exterior, entre eles este tímpano que coroaba a porta principal e que durante anos estivo decorando unha fonte no xardín da casa de Antonio Mora nas proximidades da Porta do Sol, até que a cedeu en 1897 ao Museo de Pontevedra onde se conserva. Icona viguesa da que en 2017 foi colocada unha copia exacta (en canto as dimensións) labrada na Escola de Canteiros de Pontevedra nunha parede lateral da colexiata.

Nadaliñas viguesas de luz propia como as pinturas murais da igrexa románica de Santa María de Castrelos (1216), ocultas até hai oitenta anos, que representan tamén a Epifanía, e nas que a pesar do seu estado precario poden identificarse as figuras da sagrada familia e dos reis, vestidos ao xeito da época (século XV). Como Nadaliña artística viguesa primeira, probablemente tamén a máis valiosa, é a talla de madeira dourada e policromada, cunhas medidas de 85 cm alto por 81 de largo, pertencente ao retablo do altar maior da igrexa románica de Santa María de Vigo, coñecida como «Adoración dos Pastores», extraordinario altorrelevo de 1681 do escultor redondelán Domingo Martínez, autor tamén dos retablos da colexiata viguesa de 1684 e 1696. Presente na exposición «Vigo no tempo» e conservada no Museo diocesano de Tui, este fragmento do nacemento no portal de Belén, ademais da presenza dos anxos no paraíso, ten as singularidades da representación dunha árbore (quizais unha oliveira) e do protagonismo dos músicos oferentes, entre eles o gaiteiro galego, acompañado da pandeireteira e outros pegureiros, envolvendo a escena así dun clima de celebración popular.

Presenza do gaiteiro nesta singular nadaliña escultórica, oficio e arte do que xa temos noticia en 1566 cando aparece nos libros da colexiata o nome de Joan da Val, con motivo do bautismo do seu fillo, o considerado primeiro gaiteiro vigués. Referencias á importancia dos gaiteiros nosos que se repiten ao longo do século XVII cando eran contratados polas confrarías de mareantes (que tiña dereito de tenteo), alfaiates, carpinteiros ou zapateiros para que tocasen o seu instrumento de gaita e dar tamboril para as catro festas anuais e as súas vésperas, o que debe incluír as de Nadal e Epifanía, como vodas e charangas. Nadaliña musical viguesa actualizada catro séculos despois por Carlos Núñez, o noso primeiro gaiteiro, co seu tradicional concerto de Nadal no teatro García Barbón, seráns que este ano celebrará o 22 e 23 de decembro, nos que estreará os temas da súa marabillosa suite celta creada para Brittany Ferries. Outra nadaliña de luz propia dunha cidade que a pesar da antipática hipérbole do lucerío de millóns de leds non desiste en celebrar o seu nadal tradicional de rondallas e ranchos de Reis e Manueles, o xeito noso de compartir azos, esperanzas e a continuidade da vida. Por un nadal saudoso e que veña mellor 2024!