Onte chufei ao meu amigo Miguel Vázquez con motivo do seu nomeamento como socio de honra de Galix. Un serán emocionante no que fixemos memoria e homenaxeamos a un dos fundadores e piares da literatura infantil e xuvenil galega. Parabéns, Miguel!
O texto da gabanza pode baixarse aquí.
Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao chamado «Vigo noir» dentro do Vigo literario:
Na emocionante homenaxe que o Club Faro de Vigo tributou a Domingo Villar, ademais de salientarse a dimensión humana e os valores éticos do escritor vigués, destacouse o seu papel decisivo na ampliación do territorio do «Vigo literario», unha xeografía literaria que Iolanda Galanes Santos, profesora da Universidade de Vigo, chamou «Vigo noir», sintagma acuñado por Xaquín Núñez Sabarís nun traballo publicado na revista Tintas. Quaderni di letterature iberiche e iberoamericane (Universidade de Milán, 2019). Un texto académico no que o profesor da Universidade de Minho estuda o papel da novela negra no campo cultural galego, dende a publicación de Crime en Compostela (Xerais 1984), a novela alboral deste xénero de Carlos G. Reigosa. Artigo no que Sabarís focaliza o seu interese nas achegas de tres vigueses, o propio Domingo Villar, autor de Ollos de auga (Galaxia 2006) e A praia dos afogados (Galaxia 2009), Pedro Feijoo, autor d’ Os fillos do mar (Xerais 2012) e Francisco Castro, autor de Tes ata as dez (Galaxia 2014), nas que en todas catro identifica unha localización e ambientación viguesa como marca específica de espacialización do texto literario capaz de construír unha certa cosmovisión dunha narrativa cooperativa co lector ou lectora.
Coma fixera Camilleri coa súa Vigata siciliana, nas súas tres novelas protagonizadas polo inspector Leo Caldas e o seu axudante Rafael Estévez, Villar fixo do Vigo metropolitano unha cidade literaria en clave do xénero policial. Dende a súa primeira novela, na que recoñeceu a Reigosa apelidando así a súa primeira vítima, deseñou a paisaxe dunha xeografía literaria propia con paradas na Taberna de Elixio, no Bar Puerto de Areal, na Escola de Artes e Oficios, no Pirulí (o vello Xeral), na lonxa do Berbés, no quiosco das Almas Perdidas ou no xardín histórico da Alameda. Unha xeografía estendida sobre a ría no porto de Panxón, no faro de Monteferro, na parroquia de Tirán na banda do mar, que tiña previsto ampliar a Santa María de Oia onde anunciara se localizaría a cuarta entrega, Ondas de inverno. Como exaltou nas novelas o coidado artesanal das vides, un xeito de homenaxear ao seu propio pai, debullou as mellores receitas da nosa culinaria popular (viva a pata con garvanzos!), reivindicou a conservación da arquitectura pétrea viguesa do Ensanche ou homenaxeou a Carlos Oroza, o noso poeta peripatético. Expresións todas dun espazo emocional, no que destilou o espírito máis xenuíno de Vigo como urbe metropolitana de fronteira, portuaria e mariñeira, estendida sobre a ría, posuidora dun elixir propio presente no recendo do salitre.
Esta transformación da xeografía metropolitana viguesa en espazo literario e emocional, «relato noir da cidade», en palabras do profesor Núñez Sabarís, da que Domingo Villar foi destacado pioneiro, tivo continuidade durante a segunda década do século nas novelas xa citadas de Pedro Feijoo e Francisco Castro, como nas doutros autores e autoras que asumiron a ambientación viguesa como marca cultural específica das súas tramas policiais. Unha relación da que forman parte Manuel Esteban, autor de tres novelas protagonizadas polo inspector Carlos Manso, A ira dos mansos (Xerais 2016), O meu nome é Niguén (2018) e A vinganza dos homes bos (Xerais 2002); Beto Luaces, autor da triloxía formada por Vicus, un lugar común (Bolanda 2017), Vicus, un lugar aquelado (Bolanda, 2019) e Vicus, un lugar afastado (Bolanda, 2020); María Xosé Porteiro, autora de Covardes (Ir indo, 1999); Elena Gallego, autora de Sete caveiras (Xerais 2014); Alicia Borrás, autora de La voz rota (Elvira 2018); Daniel Cid, autor de La gabardina azul (Ediciones B, 2017) e Óscar Vázquez de Lima, autor de Ángeles robados (Maluma 2018), entre outras.
Títulos de thrillers aos que se podía poñer a etiqueta de «Vigo noir», que forman parten dun fenómeno máis amplo e vizoso, o do «Vigo literario» en lingua galega, recollido no excepcional proxecto do «Mapa literario de Vigo» deseñado pola Biblioteca Pública Xosé Neira Vilas. Un amplo catálogo que ofrece dende títulos pioneiros da escritora María Xosé Queizán, como Amor de tango (Xerais 1998), a outros máis recentes de Ledicia Costas, como Infamia (Xerais 2018) e Golpes de luz (Xerais 2021), pasando por aqueloutros convertidos en clásicos modernos como Panificadora (Xerais 1994) e Unha historia que non vou contar (2009) de Cid Cabido, Cemiterio de elefantes (Xerais 1994) de Fran Alonso ou Cabalos e lobos (Xerais 2015) de Fran P. Lorenzo, entre outros dunha relación máis ampla.
Vigo, a cidade amada de Domingo Villar, para el «un animal durmido ao bordo da auga» (O último barco, 2019), configurouse nas dúas últimas décadas como un espazo literario propio, e polo tanto emocional, ese «Vigo noir» e «Vigo literario», do que os vigueses e viguesas podemos sentirnos orgullosos.
Xosé Ramón Pena, coordinador de Faro da Cultura, convidoume a participar no número que celebra o viséximo aniversario do suplemento cultural e artístico de Faro de Vigo:
O 9 de maio de 2002 publicábase o primeiro número de Faro da Cultura (FdC), o suplemento de oito páxinas, coordinado polo escritor e catedrático Xosé Ramón Pena, que durante dúas décadas e de forma ininterrompida publica todos os xoves Faro de Vigo (FdV). Oitocentas corenta e dúas entregas, 6736 páxinas en lingua galega inseridas no Decano, nas que se realizou un seguimento amplo e plural da actualidade literaria (protagonista, pero non en exclusiva) e artística galega. Unha auténtica rareza no noso feble panorama cultural, tamén unha proeza a contracorrente, que contou co compromiso e amparo das diversas direccións de FdV, dende a de Pedro Pablo Alonso (2002-2006), Juan Carlos Da Silva (2006-2019) á actual de Rogelio Garrido (dende 2019), así como coa teimosía e independencia de Xosé Ramón Pena e do seu cadro de colaboradores, que termaron do proxecto contra vento e marea e actualizaron periodicamente os formatos e os contidos desta publicación única na prensa galega contemporánea, tanto polo seu carácter monolingüe como pola súa antigüidade e continuidade.
O precedente de Faro das Letras
O Faro da Cultura tivo o seu precedente máis próximo nas cento trinta e unha entregas de Faro das Letras (FdL), un suplemento literario de catro páxinas publicado entre abril de 1993 e setembro de 1996, coordinado tamén por Xosé Ramón Pena, sendo director de FdV Ceferino de Blas. Unha publicación literaria que dalgún xeito tomaba o relevo de Galicia literaria, o suplemento de Diario 16 de Galicia dirixido por Manuel Forcadela e o propio Xosé Ramón Pena, coincidindo cun dos períodos de máis intenso desenvolvemento da edición en lingua galega que precisaba como auga de maio do acompañamento e visibilidade proporcionada pola crítica literaria xornalística. Contando cun consello de redacción, en certa medida tamén un grupo literario xeracional vigués, formado, ademais do coordinador, por Xosé María Álvarez Cáccamo, Carlos L. Bernárdez, Estro Montaña, Gonzalo Navaza, Ramón Nicolás e o tan prematuramente desaparecido Ramiro Fonte, Faro das Letras acuñou un modelo de crítica literaria xornalística de libros galegos que recollida por FdC cumpriu as funcións de informar das novidades editoriais, ser testemuño da recepción e valoración das obras e constituír un índice das mudanzas valorativas dun tempo histórico determinado.
O primeiro número de Faro da Cultura
Abría os contidos do primeiro número de Faro da Cultura unha páxina do tradutor Moisés R. Barcia sobre «Os eidos de Tolkien», coincidindo coa publicación na colección Fóra de Xogo de Xerais das dúas primeiras entregas d’ O señor dos aneis, tradución que daquela supuxo un fito para a edición galega. Ademais de dar ampla noticia biográfica do autor, Barcia ofrecía unha novidosa nota tradutolóxica sobre as escollas da versión galega do texto tolkieano, abrindo o que sería unha das singularidades máis atractivas do FdC as reportaxes de divulgación metaliteraria. Tratamento que se ampliaba cunha entrevista con quen este texto escribe, entón director da editora de Doutor Marañón, abrindo a sección de entrevistas literarias e editoriais que non faltou en semana ningunha, o que supón a creación dun arquivo de voces de autores e autoras, mais tamén de editoras e críticas, extraordinario e de consulta obrigada. Un número alboral que dedicaba o seu amplo repertorio crítico a novela Ganga (Xerais 2002) de Antón Lopo, reseñada por Francisco Martínez Bouzas, o libro de relatos Un rabaño de ovellas brancas (Galaxia 2002) de Xerardo Quintiá, comentado por Joaquim Ventura, e o poemario Eclipse (Espiral Maior 2002) de Xabier R. Baixeras, lido por Román Raña. Textos críticos de tres dos colaboradores máis habituais ao longo das dúas décadas de FdC que sen renunciar a presentación atractiva das obras ofrecían valoracións literarias e establecían relacións con outras.
O primeiro FdC inauguraba unha páxina de Literatura Infantil e Xuvenil, entón un tratamento novidoso para un subxénero que adoitaba ser infravalorado e considerado menor, prexuízo aínda non superado na súa totalidade. Páxina na que no apartado de críticas María Navarro se ocupaba da novela O faro de Arealonga (Xerais 2002) de Uxía Casal, Domingo Tabuyo d’ As aventuras de Said e Sheila (Xerais 2002) de Ramón Caride, mentres que no «Andel de novidades», sección da que ocupaba o meu admirado M. Blanco Rivas, aparecía Gracias a Win-Dixie de Kate di Camillo, un dos títulos máis orixinais da primeira Kalandraka, editora infantil galega creada en 1998. Suplemento que dedicaba tamén unha páxina a lembrar ao escritor e editor Carlos Casares, falecido apenas uns meses antes, cun texto referencial do profesor Manuel Rosales, no que repasaba a obra narrativa casariana, abrindo outra das liñas características do FdC, a da memoria literaria.
Vinte ano despois volvo sobre a miña resposta á pregunta de Ramón Nicolás sobre o papel que para un editor galego tiña un suplemento como Faro da Cultura. Reitérome sobre o que dixen entón: a razón principal deste tipo de suplementos culturais dos xornais é contribuír a facer lectores, a formar un criterio e itinerario lector singular e renovado e a de seducir a novos lectores e lectoras para que se atrevan coa literatura galega. Naquela entrevista contáballe a Nicolás unha anécdota que continúa emocionándome, acababa de recibir a fotocopia do suplemento literario de Washingtohon Post, onde se comentaba a edición inglesa d’ O lapis do carpinteiro de Manuel Rivas. O contido da crítica sinalaba que o autor era un dos máis importantes escritores europeos. Un comentario, sen dúbida, extraordinario para vencer os prexuízos que na edición galega tantas veces tinguiron de sospeita os libros literarios na nosa lingua. Lembro que remataba saudando entusiasmado a aparición de FdC expresando que agardaba fose unha magnífica embarcación para perderlle o medo a navegar ou voar coa literatura galega. Abofé que a pesar das dificultades o conseguiu. Azos para continuar a longa e venturosa travesía para o Faro da Cultura.
Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a reflexionar sobre 0 23 de abril tamén como día da lectura:
A celebración do 23 de abril, día mundial do libro e do dereito de autoría, efeméride creada pola Unesco en 1995 coincidindo co día de San Xurxo, facilita a reflexión sobre o poder dos libros e o valor da lectura como competencia clave para a formación individual e o desenvolvemento comunitario que toda a cidadanía sen excepción debe adquirir e utilizar ao longo da vida. Unha efeméride cívica e escolar que, máis alá da mobilización comercial do sector da edición e a libraría presentando as súas novidades de primavera, actividade que por desgraza en Galicia é cada ano máis cativa e discreta, constitúe un motivo para celebrar a importancia social da lectura e do seu fomento entre as crianzas e a mocidade nos centros escolares e bibliotecas públicas, así como a promoción da creación literaria como a súa expresión artística, a visibilización nos medios e redes sociais dos autores e autoras como os seus protagonistas, e a presenza do libro impreso e electrónico no espazo público, sexa analóxico como dixital.
Semella que tras os días de confinamento e anos de pandemia medrou en España o número de lectoras habituais no seu tempo de lecer. Canto menos iso expresan as cifras do barómetro de hábitos de lectura e compra de libros máis recente (Federación de Gremios de Editores de España, marzo 2022): o 64,40 % das persoas maiores de 14 anos, 61,90% en Galicia, en ambos os dous casos dous puntos por riba que en 2019, ano anterior á Covid-19. Porcentaxe claramente maior no caso das mulleres, que chega ao 69,40 %, o que consolida o fenómeno da feminización do hábito lector ao longo da década. Cifras esperanzadoras tamén na compra de libros impresos, actividade que realizan o 52,30 % das consultadas, sobre todo en librarías e cadeas de librarías (55,40 %) que, coa excepción comprensible da baixa de asistencia a bibliotecas públicas (25,30 %), expresarían unha repunta do hábito de lectura de libros na pandemia. Un crecemento que tamén se produce nas crianzas, tanto entre as de 10 a 14 anos, cun 77,50 % de lectoras, como as de 6 a 9 anos, cun 83,70 %, que dedicarían en ambos treitos, tanto o dos que aprenden a ler como os que aprenden lendo, máis de tres horas semanais á lectura.
Datos que por ventura convidarían a un certo optimismo, nun entorno tan escasamente esperanzoso como o actual, xa que a revolución silenciosa da lectura é das poucas capaces de mudar a nosa forma de vivir e de interactuar no mundo. Alex Quigley, investigador en formación lectora e autor de Todos somos lectores (Plataforma editorial, 2022), salienta que «vivimos nunha época na que o acto de ler está mudando a máis velocidade ca nunca na súa curta historia de cinco mil anos». A hibridación da comunicación textual, na que lemos de forma xa habitual sobre soportes impresos e pantallas hipertextuais, está modificando tanto os nosos comportamentos e preferencias lectoras como a propia aprendizaxe da lectura, unha competencia que actualizamos decontino, mais tamén un proceso arduo e complexo, un desafío para a aprendizaxe para o que Quigley estima cada lectora precisa dedicarlle dous mil días da súa vida, o tempo necesario da infancia á adolescencia para adquirir na escola e no instituto esta destreza mestra, a máis grande e importante das invencións da humanidade. Eis o reto principal (e complexo) da escola actual, a de formar lectoras híbridas e críticas a un tempo, lectoras estratéxicas, capaces de enfrontarse con éxito a todo tipo de textos e soportes, dende os informativos aos propiamente literarios.
A lectura hoxe é fráxil e máis importante ca nunca o foi. O acto de ler –ao que a escritora Eva Mejuto e a ilustradora Bea Gregores acaban de dedicar un fermoso álbum, Cando leo (Xerais 2022)– forma unha parte fundamental do tecido da nosa vida. Cando lemos non existen portas nin fronteiras, cando lemos sabemos que hai alguén que nos fala, como sempre lembraba o mestre Agustín Fernández Paz, citando a Guy Montag, o bombeiro de Fahreint 451 (Xerais, 2000), a distopía de Ray Bradbury que aos activistas da lectura nos continúa emocionando. Mais non podemos esquecer que a lectura para todas non é tan natural como podemos supoñer como tampouco obviar a existencia de fendas lectoras que están comprometendo o éxito dun de cada catro escolares. Pechar esas fendas lectoras na aula e proxectar a lectura máis alá das portas dos centros educativos como actividade transversal son dous retos esenciais para emprazar a lectura na súa dimensión comunitaria, que deben asumir tanto a administración educativa como o resto das administracións públicas nos seus plans de lectura. Non o esquezamos: todas as persoas somos lectoras ao longo das diferentes etapas da vida, unha condición indispensable para exercer cidadanía. Velaí o sentido de celebrar o 23 de abril, tamén como día da lectura.
Tras Escarlatina, a cociñeira defunta (Xerais 2014), recoñecida co Premio Merlín (2014) e co Premio nacional de lix (2015), Ledicia Costas recunca no Merlín (2022) con outra obra extraordinaria, O neno de lume (Xerais 2022), unha novela con atmósfera de conto dickensiano e vontade de clásico. Empregando a estrutura do conto marabilloso, na que os protagonistas, Morgan («o neno de lume») e Anna («a nena morcego»), conviven de xeito natural con seres sobrenaturais e máxicos (as tres irás Luminaria), Costas artella unha aventura que explica o funcionamento do tempo atmosférico, a orixe do sol e as razóns dos ventos, das choivas, neboeiros e saraibadas. Unha peripecia fantástica na que será clave tanto unha pequena lapa chantada no ombro dereito de Morgan, como o feito de que ao longo dos seus dez anos de vida fose acollido e educado cada mes por unha das familias de Lilitown, a cidade onde apareceu nunha cesta pouco depois de nacer coma novo Moisés.
Empregando os recursos que lle son propios a toda a súa narrativa infantil (humor retranqueiro a esgalla, creación brillante de personaxes protagonistas e secundarias femininas, coidado na construción de tramas complexas e da procura de solucións orixinais para os conflitos, localización en entornos urbanos dun tempo pasado ou nun tempo e espazo míticos, homenaxes intertextuais, agarimo pola tecnoloxía…) e engadindo as convencións do conto tradicional de carácter marabilloso, Ledicia ofrece n’ O neno de lume un dos seus textos literarios para o lectorado autónomo mellor concibido, máis logrado e sorprendente.
O neno de lume é un libro escrito co alento imaxinativo e a liberdade creativa das grandes narradoras como Ana María Matute que confirman a Ledicia Costas como narradora natural e mestra da lix galega do noso tempo. Recomendabilísimo este Premio Merlín 2021, ilustrado coa agudeza visual de Iván R. que consegue ofrecer en cada unha das suas imaxes unha metáfora gráfica do texto. Parabéns, admirada Ledicia, conseguiches crear outro universo propio, unha nova proeza.
Tirando dos fíos que deixara soltos en Carrusel (Galaxia 2019) e Illa decepción (Galaxia 2020), Berta Davila completa n’ Os seres queridos (Xerais 2022) unha triloxía narrativa sobre os conflitos dos vínculos afectivos. Novelas curtas, todas as tres premiadas, está co Xerais 2021, a autora compostelá utiliza a estratexia da autoficción para esculcar nos conflitos do íntimo e dos coidados, desas redes afectivas que se tecen e destecen a diario no eido do privado. Narrando dende a experiencia, Berta Davila desta volta reconstrúe sen idealizacións nin imposturas a memoria do relato do primeiro ano de crianza do seu fillo, mais tamén dos coidados e rotinas da convivencia de parella como dos lazos e marcas da familia e desas amizades longas sostidas no pouso dos afectos e da economía das palabras. Unha achega dende o literario aos espazos neuroemocionais da toma de decisións transcendentes e da perda e do olvido (das persoas maiores), furados e cicatrices invisibles que suturan cada unha das nosas vidas.
Páxinas extraordinarias pola súa beleza, crueza e emotividade. Unha voz narrativa penetrante, cálida e natural, unha escrita miniada co punzón da claridade para ofrecer un dos mellores premios Xerais da última década. Parabéns á autora por un texto memorable, como o cualificaría o que foi o seu primeiro mestre, Agustín.
Agradezo a Manuel Veiga a súa xenerosidade para recoller en Biosbardia seis horas de conversas nas que falamos de ensino, edición, lectura e política. Queda para o arquivo do blog.
Manuel Veiga Taboada.
Naceu en Vigo en 1959. É o maior de seis irmáns. O seu avó paterno era un emigrante zamorano de preto de Toro. A súa avoa Maruxa, e despois a súa nai, traballaron vendendo froitas e legumes na praza do Progreso. Empezou a vida laboral sendo mestre e ten previsto acabala da mesma forma, a pedagoxía sempre foi unha das súas inquietudes. Entre medias traballou 28 anos na editorial Xerais, os últimos 24 como director. A súa actividade, intensa e bastante diversificada –hoxe é presidente da Fundación Luzes e secretario dos Premios da Crítica–, levouno a ser un dos principais referentes da cultura galega. Unha escolma dos seus artigos en Faro foi publicada en 2019 co título Vigo, puro milagre. Velaquí o resumo de seis horas de conversa, distribuídas en cinco sesións, que tiveron lugar na cafetaría do Museo de Arte Contemporánea (Marco) de Vigo. Manuel Bragado fala, por primeira vez, da súa saída da editorial, dá repaso á súa militancia cultural e política e di o que lle gustaría para o futuro.
A súa é unha vida de editor, pero comezou como mestre.
O meu primeiro emprego foi en Vivas, unha academia da rúa do Príncipe, en Vigo. Foron tres meses de 1983. O 23 de febreiro produciuse a expropiación de Rumasa, cando Miguel Boyer era ministro e Felipe González, presidente. A directora da academia pasou por todas as clases dicindo: “Niñas, acaba de llegar el comunismo a España”. Eu entrara naquela academia en teoría como psicopedagogo, pero daba clase de lingua española. Outro día, a directora paroume nas escaleiras e díxome: “Mire como va vestido, van mejor los albañiles”. Na Semana Santa decidín preparar as oposicións de Preescolar. Púxenme a chapar e díxenlle a dona Remedios Vivas que marchaba. Montoume un cristo. Aprobei co número un. Sempre fun moi vehemente cando me comprometía con algo. Por certo, era a primeira vez que se convocaban e a primeira vez que se lles permitía aos homes dar clases de preescolar.
Antes tivera na facultade algúns profesores moi progresistas.
Herminio Barreiro e Antón Costa Rico foron os meus mestres. Eu son da xeración ERGA que tiña oitenta afiliados na facultade de Filosofía e Ciencias da Educación. Barreiro daba Historia da Educación. Os alumnos de primeiro xa iamos ás súas clases aínda que non nos correspondía. Tiñámoslle devoción. Costa, que debía ter 24 ou 25 anos, estaba relacionado co movemento pedagóxico Freinet. Aquilo chamábase Movemento da Escola Popular Galega. Os meus dous credos foron a galeguización educativa e a renovación pedagóxica. Na facultade coñecín a Rafael Ojea, a Suso Jares, a Xosé Manuel Cid, a Mariló Candedo…
Foi fundador de Nova Escola Galega.
E o seu presidente do 86 ao 88.
E fixo tamén o percorrido clásico dos mestres por varias escolas…
A primeira en Budiño, no Porriño, despois estiven sete anos nunha unitaria da parroquia de Camos, en Nigrán. En medio pasei un ano en Bande, que era onde tiña o destino definitivo a miña muller. Ese tempo de Bande foi inesquecíbel.
Por que?
Aprendín moitísimo. Non tiña a experiencia dun lugar así. No café de Benita estaba sempre o alcalde, Amador de Celis, que era de Vitorino [Núñez, fundador de Centristas de Galicia e antecesor dos Baltar], estaba o da Caixa, os médicos que viñan de Ourense… Alí coñecín a Elixio Rodríguez [autor de Matádeo mañá]. Dixéronme que ía chegar un galeguista de México, de conversa moi interesante. Coñecino da man de José, un crego galeguista tamén. Eu non ía á igrexa, pero con aquel cura pasei moitas horas. En Bande dei clase de EXB e tiven de alumna, en oitavo, a Ana Belén, era boa estudante, pero foi o meu maior fracaso como pedagogo [Risos. Ana Belén Vázquez é na actualidade deputada polo PP no Congreso, de verbo moi acendido]. Despois volvín coa praza definitiva para a miña escoliña de Nigrán.
E despois xa veu Xerais.
Foi un pouco casual. Chegoume pola vía da Revista Galega de Educación, o meu primeiro proxecto importante. Como era o membro do Consello de Redacción que vivía máis preto da editorial, encargábame de facer o seguimento de cada número. Así, no 86, coñecín o equipo de Xerais de Luís Mariño, a Xosé Manuel Crego, Celia Torres, Siro Iglesias… A min chamábanme “o da revista”. Xerais publicábaa porque quería que a súa liña educativa, que levaban Agustín Fernández Paz e Xosé Lastra, fose o máis coherente posíbel. Nun momento de relanzamento buscamos un director para ela e pensamos en Vítor Freixanes, pero tivo un accidente de tráfico. No verán do 90, sendo xa Freixanes o director da editorial, faloume de incorporarme ao equipo para levar a parte educativa. Era o momento da Logse, unha oportunidade para as editoriais porque había que renovar todos os libros. Díxenlle que non, pero en setembro volve insistir, dime que vai marchar Xela Arias e que necesitan ampliar o persoal de edición. E así entrei no oficio, de forma un pouco fortuíta, e aqueles dous primeiros anos convertéronse en 28.
Tamén militaba.
Aquela década está vinculada a Esquerda Galega, partido do que formei parte desde que se formou, no 1980, até que se disolveu, xa como PSG-EG, no 92. Fun «camilista» [por Camilo Nogueira] ao longo de todo ese tempo. É unha familia e unha comunidade de afectos da que me sinto corresponsábel, nos acertos e nos erros.
Despois volvemos a iso. Pero agora quería saber algo máis da experiencia en Bande.
En febreiro do 89 fomos ao antroido de Laza, ao de Xinzo e ao de Verín, onde coincidimos con Xabier Docampo e María Xesús Bello. Quedamos impresionados, era brutal, nada sofisticado. Nestes trinta anos a cultura popular refinouse moito, destilouse. Iso tamén é unha conquista colectiva. Había carrozas tiradas por vacas, obscenidade, homes vestidos de muller con compresas manchadas. Lembro a visita que nos fixeron o músico Henrique Macías e María Justel, moi amigos nosos. Teño unhas fotos de Macías no Monte do Viso que identifico cos seus momentos de ledicia, el que vivía tan atormentado e que tivo un final tan abrupto. Tamén lembro o avance do encoro de Lindoso, foi tremendo cando desapareceu a aldea de Aceredo. Hai unha curta impresionante do fillo de Antón Avilés de Taramancos sobre iso. Durante un tempo vivimos en Celanova. Pasei alí a folga de mestres do 87 que durou 31 días. Alí escribín o borrador do que foi o «Manifesto da Escola Pública Galega».
Que máis lembranzas ten dos tempos de ERGA na facultade?
Xosé Miranda e Bieito Iglesias eran os comandantes, os que dirixían. ERGA foi unha escola política e sentimental que nos marcou moito. Eu entrara no galeguismo en agosto do 1975, con Henrique del Bosque, compañeiro de colexio e co meu amigo do corazón Xosé Luís Nieto Pereira, Pelos. Aos 14 anos foramos xuntos á Universidade Laboral da Coruña. Alí estaban Xosé Manuel Pazos, que era galeguista, e Antón Lama Pereira, do Partido Comunista, e un grande educador que nos abriu o mundo do teatro, do cine e dos libros. Empecei a ler moito e a falar en galego. Cando volvín nas vacacións, a familia quedou asombrada. En agosto do 75 asistimos a un curso de galego do ILG na Escola de Mestría de Torrecedeira que impartía Carme Panero. Ademais de Del Bosque e Pelos había un tipo que se chamaba Antón Reixa. A nosa xeración intentouno: ERGA, aquel primeiro BNPG, a ANPG. No verán do 77 formei parte dos expulsados de ERGA, nunha xuntanza na Asociación Cultural de Vigo. Uns foron con Xosé Luís Méndez Ferrín e outros fomos con Camilo Nogueira. Sobre todo, o importante foi a autoorganización. As transformacións sempre son colectivas e as salvacións individuais. Esa xeración xa non está na política.
Algúns si, Jorquera, Néstor Rego…
Si, certo. Francisco Jorquera, Rego, Manolo Barreiro, Lourenzo F. Prieto e outros, como o meu irmán Eduardo, forman parte dunha gran xeración da facultade de Historia.
A experiencia como profesor foille útil no mundo editorial?
O que lle dá sentido á miña vida profesional nas dúas etapas é o interese pola lectura e a escritura. A lectura como competencia clave que permite ser cidadán. Como profesor de Infantil estaba especializado en grafomotricidade, que é a combinación de movementos que se acaba transformando en texto. Eu como lector nunca fun sistemático, lía de todo e iso contaxiou a miña forma de editar. Nunca fun dunha escola senón máis ben ecléctico, que é o que precisaba Xerais e o sector até o seu momento máis álxido que foi no 2008. A partir de aí foi especializándose. Sempre entendín que non toda lectura é estritamente literaria.
Que quere dicir?
Hai edición literaria e outra que é unha lectura necesaria para todos os públicos. A literatura é para un sector afeccionado á arte. Non todo cidadán ten que ler a William Faulkner, pero todo o mundo debe entender un prospecto ou un formulario para ser atendido.
Que peso tiña o libro de texto daquela en Xerais?
O texto facturaba case o 40%, era o que permitía desenvolver un catálogo xeneralista. Foi a grande idea de Xulián Maure, deseñar unha empresa cunha proposta educativa propia e un modelo de educación comprensiva. Daquela era un mercado en moito crecemento. O tronco da editora era o texto, o que permitía crear as outras coleccións: a infantil e xuvenil que daba beneficio, a literaria que era a máis vistosa e a que daba identidade, aínda que en rendementos non era a mellor; despois viña un caixón de xastre que incluía os dicionarios que chegaron a facturar o 10% e que tamén crearon marca. Por último estaban os libros de cociña, as axendas, etc.
“O lector literario hai que formalo, con flexibilidade e deixando que cada quen siga o seu itinerario persoal”
Dixo antes que o momento máis álxido foi o 2008. Que pasou despois?
Caeu a parte educativa, a consecuencia da implantación do modelo de libro de préstamo. Os libros, en vez de venderse cada curso, pasan a venderse cada catro ou cada seis. No 2008 facturamos seis millóns de euros. No 2009-2010 pouco máis de tres. A partir de aí houbo que resistir, cun esforzo moi grande por parte do persoal e da empresa. O decreto de plurilingüismo de Feixoo tamén nos afectou. Facturabamos 200 mil euros cos libros de matemáticas e, da noite para a mañá, desapareceron. Pode que non semelle moito pero equivale a vender dez mil exemplares dunha novela. Co decreto tamén se reduciu o uso do galego na educación infantil. A nosa presenza entre ese alumnado pasou do 20 ao 5%. Dos 22 mil escolarizados a esa idade, uns catro ou cinco mil usaban o galego. Co decreto pasaron a mil e agora aínda son menos. Pero, ademais do préstamo e do decreto, estivo o ámbito dixital co servizo que agora proporciona directamente a consellaría a través de Edixgal. Foi unha reconversión moi difícil e coincidindo en plena crise global. Foron anos moi malos para todo o sector. Como presidente da Asociación Galega de Editores tiven que loitar en moitos despachos. Un alto cargo da Xunta chegou a dicirme que había que acabar coa burbulla editorial galega e cos altos salarios dalgúns directivos. Unha tolería.
Con todo, o mundo dixital está aí.
Eu sempre quixen hibridar o dixital co texto. Empecei o blog no 2005 precisamente para aprender e para ensaiar a escritura hipertextual. E con iso volvo á miña preocupación de sempre pola escritura. Pero esa reconversión sucedeu tamén con outros produtos como os dicionarios. Agora as referencias son o da Academia e o de Rinoceronte, os dous dixitais. Pero boa parte do traballo de minaría anterior fixémolo nós en Xerais, e o ILG por suposto. Nunca fomos capaces de facer rendíbeis os dicionarios dixitais. A consulta na internet, na lectura global, tende ao gratuíto. Aínda que non sucede con todo, por exemplo non ocorre no ramo da medicina ou no xurídico, onde hai que pagar polas bases de datos. Este problema tamén o ten a edición en castelán: tamén Planeta, Random e as independentes. É un problema global.
Tamén se fala moito da crise das librarías.
Para as librarías a facturación do texto aínda era máis importante, se cadra chegaba ao 80%. E se as librarías van mal ou van a menos iso tamén lle afecta á distribución do libro literario. O sistema literario galego sempre pensou que era autosuficiente, que chegaba co talento dos creadores e para min iso é máis complexo. Inflúe a distribución, que se reduciu, cada vez hai menos puntos de venda. Agora colocar douscentos exemplares non é fácil. Podemos chegar ao modelo de ter unha libraría boa, moi bonita, pero só nas cidades. E para o demais está Amazon. Resistímonos a Amazon pero agora é probabelmente o segundo cliente da editorial. O primeiro lugar ocúpao Arnoia, unha das mellores distribuidoras de España, da que as editoras galegas podemos estar ben orgullosas.
E queda outro grillón, o dos medios e as redes.
A prensa é fundamental para informar das novidades e despois está a mediación das bibliotecarias e do profesorado. Sen un traballo sistemático aí non é posíbel a edición literaria. Agora as redes sociais están creando confusión porque se xuntan críticos literarios, académicos e afeccionados que comentan as súas lecturas. Sempre se di que o importante é a visibilidade, pero a mediación ten tamén un aspecto formativo. Uns críticos son máis fiábeis ca outros. Por certo que os mellores lectores da crítica sempre son os editores. De min poderanse dicir moitas cousas, pero non que polemizase cun crítico. En 28 anos nunca o fixen. Sempre os respectei e teñen dito verdadeiras barbaridades sobre os nosos libros. Cando sacamos a colección Fóra de xogo, n’A Nosa Terra titularon: “Chega o lixo á literatura galega” ou algo así. E iso que era unha colección pensada e preparada por xente con moito criterio. Pero hoxe entendo ese recibimento porque abrimos unha liña de literatura de fronteira entre o literario e o produto de lectura. Agora a colección leva 200 títulos e máis dun millón de exemplares vendidos e cónstame que contribuíu a formar xa dúas xeracións de lectores literarios. Igual que se fala da xeración Xabarín, podíase falar da xeración Fóra de xogo. Aí están Sombra cazadora, de Suso de Toro, Cando petan na porta pola noite, de Xavier P. Docampo ou Cartas de inverno, de Agustín Fernández Paz, da que se levan vendidos máis de cen mil exemplares. Son tres libros recomendados pero tamén tres libros literarios. O lector literario hai que formalo, con flexibilidade por suposto e deixando que cada quen siga o seu itinerario persoal. Ledicia Costas, María Reimóndez, Antonio Manuel Fraga, Antía Yáñez ou Andrea Maceiras foron lectoras ávidas desa colección.
Había daquela xente formada para editar?
En Galicia, todos os editores da miña xeración fomos autodidactas. O traballo compartíase coas empresas de fotocomposición. No 90 chegou a autoedición, grazas aos ordenadores. O editor pasou a encargarse de todo o proceso de creación editorial. Custounos algo máis o cambio ao libro electrónico, pero tamén o conseguimos a partir do 2011.
Cantos orixinais recibiades?
Arredor de 200 algúns anos. Todos os días chegaba algo no correo. A miña primeira valoración era intuitiva. En base a ela facía tres grupos: os manuscritos que lle pasaba a outros lectores da editorial, os que, seguindo o meu olfacto, levaba para a casa e os que ían ser devoltos. Estes últimos nunca os valorei, sempre quixen ser cortés, aínda que é certo que ás veces demorábame. A dispersión é unha das características do traballo de editor. Ultimamente lía en pdf e sígoo facendo cos amigos que me envían orixinais.
Supoño que ao principio o galego non era moi bo.
Foi un proceso colectivo de alfabetización. Agora case non hai orixinais con faltas de ortografía.
Asistiu a moitas reunións fóra de Galiza, tanto do grupo Anaya coma doutro tipo. Como se ve a literatura galega desde fóra?
Con moitos prexuízos.
De que clase?
De ser unha literatura menor. O sistema literario español foi moi severo co noso. Aínda custa moito que os nosos autores e autoras sexan traducidos. Tampouco funcionou o transvase ao catalán ou ao éuscaro. Máis alá do ámbito infantil ou xuvenil hai poucas traducións, tamén pasa no sentido inverso. Eu tenteino, con Bernardo Atxaga, Quim Monzó ou Sergi Pàmies, pero quedou no inicio.
Os libros de Ferrín ou Carlos Casares tiveron sempre moi pouca presenza no mercado en castelán.
Con Ferrín tentámolo e foron saíndo, con interrupcións.
Casares, a pesar de ir sempre aos encontros de Verines…
Si, si. A todos lles custou traballo. Igual que custa que os autores galegos saian nos suplementos da prensa de Madrid. Falta empatía. Eu creo que é unha cuestión política. En Madrid miran con receo. E as editoras españolas de Barcelona, como Planeta ou Anagrama, participan dese prexuízo. Sufrín moitas decepcións presentando libros nosos e suxerindo a súa tradución. Creo que é tamén por unha falta de estratexia pola nosa parte, para presentármonos no mundo sen pasar polo funil de Madrid e Barcelona. Sempre defendín a creación dunha oficina da literatura galega, como teñen Irlanda ou Islandia. Certo que eles teñen Estado, pero Islandia é dez veces máis pequena ca Galicia e está presente coas súas editoras e os seus autores nas feiras internacionais. Teñen axudas públicas. Nós tamén as temos pero son insuficientes. Creo que sería bo contar cunha oficina mixta pública-privada. A literatura forma parte do mercado global e hai que entrar aí, aínda que estea moi focalizado. Haberá que buscar unha estratexia de complementariedade, de xogo nas marxes ou de procura de aliados.
“Co bipartito, a axuda ás bibliotecas para compra de libros pasou a 1,2 millóns de euros. Agora anda entre os 150.000 e os 200.000 euros”
Co bipartito houbo o intento de crear o Instituto da Cultura Galega Rosalía de Castro, parecido ao Etxepare que teñen os vascos ou ao Ramón Llull dos cataláns.
A proposta naceu nun bo momento. Uns anos antes, no 2002-2003, as mobilizacións do Prestige subiran o noso nivel de autoestima colectiva. Ademais, houbo acordos unánimes no parlamento, como o do Plan Xeral de Normalización Lingüística, no 2004, con Manuel Fraga, ou a Lei do Libro, do 2007, con Emilio Pérez Touriño. O documento foi obra dunha comisión transversal na que participamos persoas do sector do libro e da cultura e técnicos da administración. A súa función sería coordinar a presenza da nosa lingua e cultura no mundo. Iso incluía o cine, a música, as artes escénicas, a tradución e exportación de libros, etc. Era unha proposta ambiciosa.
Por que fracasou?
Politicamente tiña moito calado. Tratábase de promover a cultura galega como tal, diferenciada. Foi retirado na última versión que presentou Ánxela Bugallo. Na miña opinión, a parte socialista non o asumiu pola súa transcendencia. Era un proxecto galeguista que axudaba a construír país. Con todo, houbo outros elementos da política do libro que si se asumiron. O 2008 foi o ano record de facturación editorial. Con Bugallo, a axuda ás bibliotecas para compra de libros pasou a 1.200.000 euros. Agora con Alberte Núñez Feixoo anda entre os 150.000 e 200.000.
Como ve o papel da prensa galega en castelán?
Os medios en castelán son subsidiarios dos poderes públicos, autonómicos ou locais. Dentro diso hai logros importantes, como a biblioteca de literatura galega da Voz que coordinamos Tucho Calvo, Casares e mais eu. Agradézolle tamén moito a Faro que me publicase en galego durante os últimos 23 anos, igual que escribe Ferrín dúas veces por semana. E hai suplementos como o Táboa Redonda de El Progreso que están a renovar moito o discurso literario. Eu trato de ser positivo, aínda que en Galiza ser positivo non chega.
Polo que leva contado, dá a impresión de que a crise do 2008 está na base da súa saída de Xerais?
Si, completamente. A miña saída deriva do esgotamento do modelo de edición comprensiva, a que abrangue todos os ámbitos e se dirixe a todos os públicos. Tamén da perda de liderado dentro do equipo editorial e de apoio da dirección do grupo. Até a miña saída, no 2018, foron dez anos de sufrimento, de perda de facturación, aínda que non de emprego nin de retribucións. Non poder seguir foi unha decepción persoal, pero talvez resultou o mellor para o proxecto. Entrei na edición de forma fortuíta e agora volvín ao traballo educativo de forma natural. Non tentei crear outro proxecto porque a miña orixinalidade, despois de catro mil libros editados, estaba completada, pero a ollada de editor non se perde, por iso sigo presentándome como editor e mestre. Por outro lado, na miña biografía, estes 28 anos en Xerais son os que máis me marcaron. Foi un agasallo que me proporcionou a vida.
Fala de falta de apoio do grupo editorial. Foi debida só á situación económica?
Foron anos con algunhas perdas que iamos levando. Pero no 2016 o colectivo Recortes Cero pediume que asinase un manifesto en contra do recortes e pola formación dun goberno progresista. Fíxeno. Iso causou enfado na dirección de Anaya e a partir de aí percibín inmediatamente unha clara falta de apoio e de confianza.
Xerais sufriu despois tamén importantes recortes, pero puido continuar.
Todos os directores que tivo até agora lle deron continuidade a ese catálogo xeneralista. Iso para min é o máis relevante da empresa. Vontade comercial cuns profesionais comprometidos cun proxecto de construción nacional. Esa é a nosa contribución. Por outra parte, a continuidade é fundamental. Eu herdei a axenda de Xela Arias, con centos de nomes que aínda estaban en fichas de papel. Eses contactos foron para min importantísimos.
Referiuse antes á mirada do editor. En que consiste?
Externamente é ver se o que les o podes converter nun libro. Internamente é a curiosidade e a paixón por saber. Tamén é o intento de procurar a beleza e de facer que o libro sexa un obxecto que se pode usar. Non me gustan os libros pegados. Admiro os que están ben impresos, cosidos en fío vexetal, os encadernados en rústica, os de lombos redondeados. A ollada do editor é de fondo e de forma. E tamén consiste en pensar no longo prazo, hoxe estamos moi condicionados polo inmediato. O libro é o pan da cultura. Non hai cultura sen unha industria do libro potente ou eu, polo menos, non a coñezo. Aínda que é certo que a industria do libro perdeu peso fronte aos videoxogos. Xa hai máis xogadores ca lectores.
Pero son comparábeis?
É a industria do entretemento. Cando se fan números sobre a industria do entretemento inclúese o audiovisual e os videoxogos que hoxe son a parte que máis factura. Pero creo que hai que diferenciar as artes. E tamén ter en conta a hibridación. Por exemplo, as artes plásticas e a literatura sempre estiveron unidas, a través da novela gráfica, o cinema de animación. Agora a hibridación prodúcese a través da pantalla.
Vigo é unha das súas grandes preocupacións, como se pode ver polos artigos de Faro. Como valoras a política cultural de Abel Caballero?
Hai quen di que non a ten, eu penso que si. Comezou a acuñarse arredor do conflito do Marco. Trátase do que o concelleiro Abel Losada, nas súas respostas a Faro de Vigo chama “cultura sen complexos”. No caso do Marco non se trata de facer exposicións de arte contemporánea “que non entende ninguén”, senón de ofrecer “o que lle gusta á xente”. O primeiro concelleiro de cultura de Caballero, Cayetano Rodríguez, xa o expresara en dúas ideas: “Vigo non necesita bibliotecas” e “Vigo ten demasiados museos e moi caros”. Desde aquelas abríronse algunhas bibliotecas, pero sen libros “para que os rapaces estuden”, o que tamén é necesario, e foron pechando, non de iure, pero si de feito, os museos, aínda que por ventura o Marco recuperouse algo. Despois está a cultura como espectáculo, patrimonializada pola alcaldía. Todos os pregóns dáos o alcalde que tamén fala antes dos concertos. As iniciativas de base foron desaparecendo porque non querían ser tuteladas, senón apoiadas. Desapareceu o festival de música clásica, o de jazz, o de artes escénicas. Foise convertendo na cultura do terraceo [polos concertos na terraza do Mar de Vigo]. Non lles importa que a Fundación Contemporánea sitúe a Vigo no lugar 26 entre as cidades do Estado por actividades culturais. A Coruña está no 19 e Santiago entre os 15 primeiros. Ningún dos cinco feitos culturais máis importantes de Galiza ten lugar en Vigo. A alternativa é ese desleixo sen complexos e terceirizar a cidade, dicindo que se beneficia o turismo, con esa invención do mito natalicio das luces que ninguén cre. Aí está a creación silenciosa dunha rede de pisos turísticos polo centro.
E vostede como ve a cidade?
Eu penso que o Vigo do século XX envasou conservas, fixo barcos, coches e libros. Esa é a tradición coa que se enfronta agora. Este ano temos unha data moi relevante, o 50º aniversario das folgas do 1972. Alí naceu o que se chamou “Vigo obreiro”, cando estas palabras tiñan unha eufonía e un orgullo. Esta é unha cidade industrial, fabril, do metal. E despois está a cidade do automóbil, un sector fráxil neste momento no mundo, debido á entrada do coche eléctrico. A sombra de Detroit está aí. E se deixamos de facer coches, cando xa case deixamos de facer barcos, quedamos só cos turistas do Nadal? E conste que hai que asumir que unha parte da terceirización é inevitábel.
“Teríame gustado ter participación na política municipal de Vigo”
Tivo algunha vez a idea de ser candidato a alcalde?
Cando falou comigo Anxo Quintana para me ofrecer esa posibilidade valoreino e teríame gustado. Eu son moi municipalista e gustaríame ter experimentado algunha participación. Naquel momento non puido ser. A organización local do BNG tiña mellores candidatos ou quizais outras figuras suscitaron maior consenso. E agora, como pasa coa edición, esa posibilidade xa quedou atrás, pertence a outra fase da miña vida.
Antes, co PSG-EG, xa tivera participación.
Forxeime no municipalismo naquel equipo de Xesús Costas que, no 1992, participou na primeira coalición de nacionalistas co PSOE de Carlos Príncipe. Estiven naquela noite de negociacións moi recordada. Pero ao tempo estaba no mundo da edición e esta pulsión foi máis forte. O meu primeiro artigo en Faro, no 83, trataba sobre municipios e educación.
Os seus artigos de Faro, máis ca artigos parecen pequenos ensaios ben documentados e tinguidos de afecto, nos que se albisca un proxecto de cidade.
E un espírito didáctico. Gustaríame que os meus textos se puidesen compartir nunha aula de secundaria. Varios deles foron usados xa en exames de selectividade. A xente máis que opinión busca munición. Eu non apunto, pero dou datos. Respecto ao afecto, si, pretendo que a miña voz sexa empática e asertiva, que contaxie outras persoas. Pero claro que despois de case 1.200 artigos semanais é imposíbel non repetirse. Fixen ademais case 300 crónicas de fútbol e uns 200 sobre educación. No blog levo publicados seis mil artigos.
O seu blog Brétemas foi moi seguido, converteuse nunha referencia.
Débollo a Xabier Cid que, no 2004, me falou do seu, As túas balas. Eu seguía o de Fran Alonso, Cabrafanada. Decateime de que necesitaba aprender o formato. Despois encontrei un socio, Santiago Jaureguizar. O 4 de xaneiro de 2005 el abriu o del, Facendo amigos, e eu o meu. O de Brétemas era un nome que usaba cando estaba en ERGA, no 76. Fun aprendendo a escritura hipertextual e foi un momento marabilloso, o do Blogomillo. Estaban os blogs de Manuel Gago, María Yáñez, Martín Pawley, Marcos Calveiro, Aduaneiros sen fronteiras… Agora en Twitter gústame compartir os contidos doutros. A cultura necesita de máis afecto e xenerosidade. Temos aínda moito que medrar e moito público que seducir. O tipo de soporte e de medio determina a voz, o lector é distinto. A voz máis próxima é a do blog, síntome menos mediatizado. Para min funciona ademais como arquivo, grazas á clasificación por etiquetas, temas, datas, etc. Foi o cambio do texto para o hipertexto.
Podía dicir algo máis sobre a política cultural de Feixoo?
A cultural e a lingüística. Feixoo mantén unha política feroz na lingua, sobre todo no educativo. E respecto ao propiamente cultural, a súa política é inane, máis se a comparamos co tempo de Fraga e sobre todo do bipartito, que foi un período de expansión. Feixoo fixo baixar varios chanzos todos os sectores, tanto no estado de ánimo coma na asistencia de público coma na presenza internacional. Certo que coincidiu coa crise, pero el sempre foi moi conformista. Fixéronse moitos recortes que nunca se recuperaron. Aí coinciden Feixoo e Caballero. Non teñen relación de confianza cos creadores, nin participan dos seus éxitos. Hai premios nacionais que nin foron felicitados por Feixoo. Iso cónstame. Non ten confianza nas propias posibilidades de Galiza nin da nosa cultura. Teñen o prexuízo de que a cultura é unha expresión do nacionalismo. Non a senten como propia, coma se os éxitos de Tanxugueiras ou de Chévere en Madrid, poñamos por caso, non fose éxitos dos seus compatriotas, máis alá dalgún chío discreto.
Poderíase falar dunha política específica para o caso de Manuel Baltar en Ourense?
Baltar ten outros prexuízos. Non son eses anteollos de Feixoo. Non ten problemas para colaborar con quen sexa, se iso o axuda a manterse no poder. É o que lle pasa co alcalde de Ourense Gonzalo Pérez Jácome. Tampouco Miguel Santalices [presidente do Parlamento] ten os mesmos comportamentos nin os mesmos lentes ca Román Rodríguez [conselleiro de cultura].
O PSG-EG anticipou moitas ideas do nacionalismo. Por que non puido seguir? En que fallou?
Os que nos formamos aí encarnamos outra maneira de entender o nacionalismo. Non tan diferente da do Bloque, pero si creo que nos anticipamos nalgúns casos, por exemplo nos pactos co PSOE. Vigo, con Nogueira, foi o primeiro lugar onde o nacionalismo asinou un pacto de orzamentos co PSOE e despois, no 92, formamos un goberno tripartito. Eu daquela era o secretario político local. O PSG-EG fixo sempre política de goberno, con moitas iniciativas que logo o Bloque asumiu. Tamén vimos a necesidade de participar en políticas estratéxicas. Nós sempre fomos de longo alcance, o que ás veces nos recriminaban. Pero iso significa políticas como a Lei de Normalización ou conceptos novos daquela como o de participación cidadá, áreas metropolitanas, políticas estratéxicas en urbanismo, territorio, eixo atlántico, dentro dun marco de política europeísta que o BNG foi aceptando progresivamente. Tamén cometemos erros gordos, como pensar que había espazo para outra forza nacionalista. Pero foi unha escola moi valiosa, da que conservo moitos amigos. Cando se decidiu entrar no BNG, eu e mais outros abandonamos a política partidaria, aínda que seguimos contribuíndo ao proxecto nacional desde as nosas posicións. Hai compañeiros que continúan animando iniciativas como Nova Escola Galega, na que eu participo e que xa ten 40 anos. Outros están no sindicalismo nacionalista, no municipalismo ou no mundo da cultura. A referencia de Nogueira aínda non foi suficientemente valorada. É un dos grandes líderes nacionalistas do século XX e foi o primeiro que representou a Galiza contemporánea en Europa. Aparentemente inxenuo, pero sempre lúcido e entusiasta, moi teimudo. É fillo, coma Xosé Manuel Beiras, dun galeguista da República. É a xeración de enlace co Partido Galeguista. Os pais de Beiras e Nogueira eran persoas discretas porque estiveron atados por todas as limitacións da época.
O BNG pasou por maos momentos, por que o PSG-EG non foi capaz de hexemonizar o nacionalismo?
Por falta de recursos organizativos. Pivotou demasiado nunha figura, pero fallou a xeografía. En Vigo chegamos a ter, a finais dos 90, máis dun millar de afiliados, pero foi un caso concreto. Nesta cuestión é modélico o Bloque que, xunto co PP, ocupa todo o territorio. Outra inxenuidade nosa, creo, foi darlle excesivo peso á política institucional. E tamén estaba a imposibilidade de que con ese modelo lográsemos presenza en Madrid. Só as fórmulas amplas e transversais poden ter éxito aí. Aventuro para os próximos anos unha minoría galega en Madrid e quixera un goberno en Galiza arredor do nacionalismo. Para iso necesítanse acordos amplos e unha cultura nacionalista máis acolledora e menos sectaria por parte de todos. Iso é o que me gustaría.
“A produción lexislativa en Galicia é baixísima”
Como ve a política galega en xeral?
Cánsame moito o modelo de Feixoo. Fíxome aborrecer a axenda política, que utiliza a Radio Galega, de constante enfrontamento institucional co goberno de España e con Caballero. Tamén é patente a incapacidade dos socialistas para ofrecer un proxecto para todos os galegos. Vexo con máis simpatía a ampliación de horizontes do BNG e gustaríame que incluíse os non nacionalistas que defenden un proxecto de autogoberno para Galiza. Boto de menos os debates máis programáticos dos 90, na época de Fraga. A oposición daba alternativas sectoriais. Agora o goberno galego ten unha produción lexislativa baixísima. Hai que volver ás políticas sectoriais, a dar alternativas aos anos de conformismo de Feixoo. Non é fácil porque os medios están moi controlados. Resulta difícil abrir a súa axenda a outros temas. É o gran papel que ten a oposición por diante.
Seguirá habendo polémica con Vigo?
Vigo é moi mal entendida en Galiza e Galiza mal entendida en Vigo. Se hai algo que me doe é ver o discurso antigalego de Caballero, porque iso cala coma a choiva e vainos desprendendo desa relación. Para os galeguistas do 1931 Vigo era a Barcelona do Atlántico. O proxecto de Antonio Palacios prevía instalar no Castro o Palacio Rexional e na cúpula un planetario para enxergar as estrelas. Era un mito galeguista. A gran manifestación pola Autonomía de decembro do 1977 foi en Vigo. Vigo foi o motor da Galiza urbana do século XX. E en Vigo estaba a variedade de todas as Galizas, a mariñeira, a aldeá e a cosmopolita. Non é localismo, senón o papel de Vigo dentro do proxecto nacional galego e temo que se deturpe ou que se perda.
Algo máis?
Non falamos de Xabier P. Docampo e de Agustín Fernández Paz. Non tocamos as moitas perdas destes anos.
Nunha tarde de sábado lin dunha sentada Os soños de Miguel (Xerais 2022), a terceira entrega coa que Manuel Iglesias Turnes completa a súa crónica de transformación do mundo rural, iniciada n’ As rapazas de Xan (Xerais, 2012), retrato do desaparecido na década de 1950 e estremecedor relato da emigración e continuada en Que non te aten (Xerais 2016), retrato dos gandeiros do século XXI. N’ Os soños de Miguel o autor de Cabanas homenaxea os gandeiros da súa xeración, os que a finais dos sesenta e ao longo dos setenta protagonizaron a modernización do sector coa incorporación da maquinaria (tractor, segadora, muxidora…), a reordenación dos cultivos, a mudanza no goberno das explotacións, dos criterios económicos utilizados e a súa monetarización, cambios profundos nos costumes e nas familias, en boa medida asociados as transformacións do tardofranquismo e da loita polas liberdades.
Unha novela ditada pola memoria familar e modulada pola profunda experiencia e coñecemento do sector, na que Turnes continúa emocionando na construción dunha trama de ficción orixinal e polo deseño dos personaxes, algúns memorables, como esa tía Carme tan xenerosa ou co inflexible e orgulloso padriño Manuel, concibidos ao servizo do retrato dese tempo decisivo no que se montaron boa parte das explotacións actuais por parte dos avós e dos pais dos gandeiros de hoxe. Un relato no que, coma nas novelas anteriores, destaca a graza na recollida dos diversos rexistros da fala popular e a facilidade coa que o autor ofrece os diálogos de interiores que permiten que narración avance sempre de forma engaiolante e conmovedora. A de Manuel Iglesias Turnes é unha novelística convencional na forma mais moi transgresora, necesaria e singular no fondo, pola súa capacidade para ofrecer un universo propio e un relato alternativo do retrato da aldea, actualizando así a imaxe do mundo rural galego, tanto do desaparecido como do actual.
Recomendo moi vivamente Os soños de Miguel. Aventuro que volverá a entusiasmar ao lectorado (sei que moi amplo) das novelas anteriores. Como aventuro que incitará aos que se achegan por vez primeira aos textos de Turnes a completar tan singular triloxía literaria. Parabéns, meu Manuel.
O pasado ano fixéronse vinte e cinco anos da publicación d’ O pobo da noite (Xerais 1996), libro no que Manuel Rivas escolmaba a súa obra poética primeira, a publicada entre 1980 e 1995, tras a aparición do Libro do entroido (Edicións do Rueiro, 1980), Balada nas praias do Oeste (Sotelo Blanco, 1985), Mohicania (Edicións do Rueiro, 1986), Ningún cisne (Sotelo Blanco, 1986) e Costa da Morte blues (Xerais 1995). Unha publicación hoxe histórica, xa que o libro ía acompañado por vez primeira no catálogo comercial do libro galego dun cedé con trece poemas recitados polo autor, acompañado musicalmente por César Morán. Unha experiencia de edición expandida coa que abrimos o selo Xerais Media, a primeira experiencia de hibridación da edición en galego (1996-2000), na que ofreciamos produtos no que a poesía dialogaba coa música e ensaiabamos os primeiros produtos interactivos en cederrón.O proxecto d’ O pobo da noite, ademais, estendeuse en recitais polo país adiante, o que facilitou que a obra se reeditase ne varias ocasiós, daquela (e creo eu tamén hoxe) un feito pouco usual.
Probablemente, O pobo da noite foi, como ten sinalado a profesora Dolores Vilavedra, un ensaio preparatorio para a edición do macrotexto poético que Manuel Rivas publicaría en Do descoñecido ao descoñecido (Espiral Maior, 2003), no que recolleu os primeiros vinte anos da súa poesía. Daquel celme, ampliado n’ A desaparición da neve (2009), o primeiro libro multilingüe publicado en galego, castelán, éuscaro e catalán por Alfaguara, todo un acontecemento e un modelo (sen continuidade), e madurado no libro esencial que foi A boca da terra (Xerais 2015), agromou O que fica fóra (Apiario 2021), un libro arca, un poemario visual manuscrito na terra, un texto ecopoético, no que un Rivas lucidísimo reclama en plena pandemia o valor da natureza e da linguaxe.
Non é casual que Rivas dedique o libro a Aníbal Otero, «condenado a morte en 1936, cando apañaba fonemas na beira do río Miño, o filólogo biografado por Xesús Alonso Montero (Xerais 2011), pois do que trata é de apañar as palabras que fican fóra, que andan ás ceibas na liña do horizonte. Palabras manuscritas na natureza, na linguaxe críptica das cores, no alfabeto invisíbel dos cheiros, nos idiomas dos ventos… Un libro caligramado con poemas árbore, con poemas estrela, con poemas nacidos da pegada da tinta sobre esa natureza ao desvío do papel. Un libro de haikus secretos dun poeta como UxíoNovoneyra que non ten medo a enzoufar as mans.Un libro arca que queda aberto, un manifesto contra o medo e o silencio enmascarado. Un gran Rivas.
O que fica fóra_Manuel Rivas from apiario on Vimeo.
Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á publicación do libro de Cancións de Xela Arias e ao regreso do grupo Desertores:
A pasada semana celebrouse a terceira e derradeira sesión do Simposio Xela Arias co que a Real Academia Galega pecha as actividades do brillantísimo ano dedicado a homenaxear a escritora viguesa. Un serán literario no que se abordou a súa actividade profesional como editora e tradutora pioneira e na que se salientou o seu carácter como artenauta interesada polo diálogo creativo da poesía con outras artes. Unha pulsión interartística iniciada coas primeiras colaboracións de Xela Arias cos pintores Xosé Guillermo e Pedro Sardiña nas páxinas dos xornais A Nosa Terra (1982) e Faro de Vigo (1984), ampliada coas letras que escribiu para o grupo vigués de rock Desertores, na segunda metade da década de 1980, que chegaría ao seu cénit no libro e na exposición Tigres coma cabalos (Xerais 1990), o seu traballo a medias co fotógrafo Xulio Gil, e que tería o seu ramo coas colaboracións con Jandro, autor da escultura do vendedor de xornais Manuel Castro da rúa do Príncipe, no marco das mobilizacións de Burla Negra (2003), co pianista Alberto Conde (1999), co compositor Antonio Pulido Cid (2000) e co clarinetista Fernando Abreu (2003) cos que ensaiou diversas performances sobre os textos de Intempériome (Espiral Maior 2003, Xerais 2021), o seu derradeiro libro de poemas.
Diálogos creativos nos que Xela se achegou ás linguaxes da ilustración, da pintura e escultura, da música e da fotografía, tamén en menor medida e de forma máis ocasional do audiovisual e do teatro, coa intención de espallar o poema fóra dos límites do libro de papel, rebotándose contra a concepción do libro como un cadáver nun anaquel, explorando nos seus numerosos recitais até onde podería chegar a comunicación poética. Unha actividade literaria expandida e hibridada pioneira, rabiosamente contemporánea, na que a autora de Denuncia do equilibrio (Xerais 1986) arriscou a explorar con escasos complexos as posibilidades creativas achegadas por estas disciplinas no seu diálogo co texto poético, coa idea, nas súas palabras, de abordar dende unha posición de rebeldía a que entendía como «a única revolución pendente: a revolución dos afectos». Unha revolución creativa insurxente que xa emerxía nos seus primeiros poemas publicados en Faro de Vigo e fancines como Katarsis nos que experimentaba de forma provocadora coa disposición dos elementos gráficos e o manexo dos espazos, unha forma de indagación que, como sinala a profesora Chus Nogueira, editora da poesía completa (Xerais 2018), expresaba un rexeitamento a un concepto compracente de poesía que pon en dúbida a orde establecida.
E como outra das serendipias afortunadas deste ano, coincidiu o remate do simposio de estudos xelísticos coa aparición nos andeis das librarías do libro-disco Cancións (Xerais 2021) no que a xornalista Teresa Cuíñas Lavandeira recompilou, traduciu para o galego e contextualizou na música do seu tempo as letras que Xela Arias escribira para Desertores. Un volume que inclúe unha gravación discográfica actual dunha ducia de temas con letras de Xela Arias, tanto os seis incluídos no primeiro disco do grupo, El Desertor (1991), os catro do segundo, El vicio de la carne (1994), como outros dous, «Detrás de ti» («Boogie») e «Nena alcohol», que permanecían inéditos. Un traballo musical excelente do veterano grupo dos oitenta formado na actualidade por Humberto Díaz (Heredia), Juan Díaz, Valerio Araújo e Francisco Araújo, presentado en concerto no Auditorio de Chapela e no Culturgal desta fin de semana, cunha acollida entusiasta do público. Un libro-disco concibido como outra peza contra o esquecemento que actualiza aquelas cancións, cuxos textos Fernando Francio definiu «labrados na area da vida», zumegando o aroma daquel Vigo húmido e revolcado, aquel «lixo de cidade», ao que se refería en «Veña, brinca xa, que o imos rebentar», noutra das letras inéditas escrita para Desertores.
A publicación deste coidado libro-disco de Cancións de Xela Arias, como a do anterior de Intempériome, que incluía a gravación do espectáculo «Vencerse é cousa de se tratar» de Fernando Abreu, no que tamén emancipaba os seus versos utilizando a música como recurso escénico, constitúe un afortunadísimo peche bibliográfico deste ano dedicado á autora que confesou que lle gustaría reencarnarse en «Lou Reed feminino» e se sentía «moitísimo máis influída polo mundo do rock and roll que polos poetas galegos». Unha escritora na que descubrimos á Patti Smith das letras galegas, encarnando a fusión de poesía e o rock. Unha poeta na que toda comunicación con ela, en palabras de Teresa Cuíñas, «sucede no seu discurso do desasosego, experto nos confíns dos rueiros, efusivo, congruente, modelado consonte as súas inclinacións en cada momento e inseparable dos seus eixes vitais».
