No segundo parágrafo de Non te amola! (Galaxia 2021), texto no que dende a voz dunha rapaza de nove anos rememora os días de infancia, Xela Arias lembra que «na [súa] casa os estantes rozan os teitos do cuarto, e non teñen máis ca libros». Referencia que páxinas máis adiante repite como a súa responsabilidade de «meter libros e libros en caixas» no primeiro dos traslados de domicilio da súa familia. Confesións de quen sabe pertence a unha estirpe lectora dende o berce viviu entre libros, moitos deles libros en galego, nos que leu dende os catro anos e entre os que agromou o seu celme literario.
Foi Xela Arias unha rara avis da nosa xeración de galeguistas neofalantes dende a adolescencia, xa que ela mamou o galego como lingua familiar en Ortoá, na granxa escola de Barreiros, herdanza idiomática dos Castaño de Mouzós e dos Arias da Vilerma; sendo con toda naturalidade a súa lingua primeira, que aos seis anos xa dominaba, tamén como a castelá, por escrito. Historia lingüística da que con toda a fachenda deu conta o seu pai Valentín no artigo «Xeliña fala galego» publicado no libro das festas de San Xoán de Sarria de 1968. Unha valiosa declaración a prol da educación plurilingüe en pleno tardofranquismo que non perdeu actualidade tanto pola afirmación da «lingua como o meirande logro colectivo dun pobo» como pola utilidade dunha educación lingüística onde o galego como lingua primeira facilita tanto adquirir outras linguas como poder entenderse [daquela] con «máis de cen millóns de portugueses e brasileiros», xa que, salienta Valentín, «entre portugueses e galegos non hai cuestión por mor da lingua».
Competencia galegofalante que Xela Arias non perdeu nin agochou a súa chegada aos sete anos a aquel Vigo de fronteira que comezaba a despregarse de forma desordenada sobre o Val do Fragoso. Unha cidade da que Xela xa se manifestaba orgullosa nun texto manuscrito en galego de carácter escolar, «O meu pobo», cando aos nove era alumna da Escola Graduada de Sárdoma onde cursou a vella Primaria e a segunda etapa da EXB. Lectura e escrita en galego que xa nunca abandonaría, tanto polo acceso na biblioteca familiar aos primeiros libros infantís en galego, dos publicados por Galaxia, como A galiña azul (1968) de Carlos Casares, que cita en Non te amola!, ou dos publicados polo poeta Manuel María, bo amigo da familia, como Os soños na gaiola (1968, Cartonaxes Anni), que ela e o seu irmán Xoán ilustran para o autor, tamén un dos seus libros de poemas preferidos, ou Barriga Verde (1968, Castrelos) que o de Outeiro de Rei dedicará aos Arias Castaño.
Actividade preliteraria de Xela Arias que a levará a asinar o conto «A pobreza e a negrura da aldea» (1 de decembro de 1972), que permanece inédito, e a presentar o conto titulado «A fraga dos paxaros faladores e a fraga leopardicia» ao VI Concurso O Facho, resultando gañador o 17 de maio de 1973, texto que no mes de xullo acompañado dunha entrevista con ela será publicado no Boletín da Asociación Cultural de Vigo. Primeira publicación e recoñecemento literario que lle abrirá ás páxinas de Faro de Vigo, onde entrevistada por J. Hortigüela expresa con apenas once anos unha conciencia lingüística precoz e un compromiso xa inquebrantable coa escrita en lingua galega.
Aqueles anos como estudante, primeiro de EXB no Colexio Público de Moledo-Sárdoma, despois de BUP no Instituto mixto do Calvario, coincidirán co traballo do seu pai como xerente da editorial Galaxia (1975-1978), o que incrementará o seu coñecemento do mundo do libro galego e o coñecemento de figuras referenciais deste ámbito, singularmente a de don Paco Fernández del Riego, «un vello afable cabelo cano», a quen respectará ao longo de toda a súa vida, mesmo convidándoo a participar na presentación do seu derradeiro libro, Intempériome (2003), e dedicándolle o poema «Na retina, desde nena» (2002), e a de Xulián Maure, daquela responsable comercial de Grupo Anaya en Galicia, quen anos despois a convidaría a incorporarse ao primeiro cadro de traballo de Edicións Xerais de Galicia.
Anos de adolescencia nos que Xela Arias vivirá experiencias editoriais marcantes como a de axudar ao seu pai, xunto ao seu irmán Xoán, no traslado en 1976 dos libros da biblioteca persoal de Otero Pedrayo doados á Galaxia dende o piso de don Ramón na rúa da Paz de Ourense aos locais vigueses da Fundación Penzol. Como o foron tamén para ela a participación nas excursións organizadas pola Asociación Cultural de Vigo, citadas nas páxinas de Non te amola!, como a visita as ruínas de Caaveiro, recordadas tamén como inesquecibles experiencias construtoras do galeguismo por Xosé Luís Méndez Ferrín, un dos seus membros, cando en 1987 saudaba a publicación de Denuncia do equilibrio (Xerais 1986), o seu primeiro libro de poemas.
Con semellante equipaxe de experiencias editoriais e galeguistas e tras decidir abandonar o instituto onde iniciara COU chegou Xela Arias ás dependencias viguesas de Edicións Xerais de Galicia no mes de outubro de 1980. Incorporouse como oficinista ao equipo que dirixía Xulián Maure e do que formaban parte Roberto Pérez Pardo, Manuel Méndez Batán e o deseñador e ilustrador Xosé Guillermo, co que axiña amigaría, como lembraría no poema «Epístola. Biografía», que en 1993 lle dedicaría ao mestre artenauta e creador da «Fundición Nautilus». Un reducido cadro de profesionais, ao que se incorporarían despois Carlos Blanco, Luís Mariño, Siro Iglesias, Xosé Manuel García Crego e Celia Torres, que asumía o proxecto de xestionar unha nova editora en lingua galega con criterios estritamente profesionais, superadores do voluntarismo que, coa honrosa excepción das Ediciós Castrelos de don Xosé María Álvarez Blázquez, caracterizaba entón ao sector. Unha editora, Xerais, que aberto o recoñecemento institucional do galego no proceso preautonómico pretendía dar resposta ás demandas de materiais didácticos para o ensino da lingua galega e para a súa utilización como lingua vehicular como tamén, en palabras do seu primeiro director, a ofrecer un catálogo onde «todo galego tivese a posibilidade de ser culto na súa propia lingua» e contribuíse a «colaborar para que a produción da cultura galega non estivese presidida nin polo narcisismo ilustrado, nin polos intereses partidarios».
Naquela primeira Xerais que en apenas dous anos de actividade cun catálogo de medio cento de títulos comezou a liderar a produción editorial en galego, tanto educativa como de fondo xeral, Xela Arias axiña pasou da recepción a ocuparse da edición de mesa (preparación e corrección ortográfica e ortotipográfica) dos textos literarios de coleccións como Ventobranco (poesía), Monte e Fontes (narrativa, viaxe e divulgación), Grandes Mestres, Extramuros e con especial interese da colección Xabarín, a primeira de traducións para o galego de clásicos da literatura xuvenil. Tarefas editoriais que Xela Arias compartía coa relación con autores e tradutores (nun entorno literario e editorial entón moi masculinizado), así como representando á editora nalgúns actos de presentación de novidades ou nos debates arredor de cuestións educativas e literarias que convocaba Xerais revolucionando a comunicación editorial.
Ao longo dunha década como editora (até setembro de 1990), que coincide tamén cos anos de entusiasmo da movida viguesa, xeralmente en horario nocturno, e do inicio do seu activismo literario e cultural, Xela Arias forxouse como editora de mesa de formación autodidacta, mantendo unha alta responsabilidade con respecto á calidade da lingua dos textos, sendo as súas interpretacións moi relevantes no proceso de fixación da norma ortográfica de 1983 cos criterios que existían no momento. Obsesionada pola mellora do coñecemento léxico e respectuosa cos criterios do Instituto da Lingua Galega, cando non existían tampouco dicionarios normativos, o Xerais é de 1986, Xela Arias procuraba na edición dos textos alleos idéntica fidelidade e rigor que imprimía cando retorcía e destilaba as frases das súas traducións ou dos seus poemas. Aquela rapaza que comezou metendo libros nas caixas convertérase nunha das pioneiras da edición galega, inventando en Galicia o noble oficio de editora do que fomos continuadores.
(1989): Xela Arias con Celia Torres e Xosé García Crego [instalacións de Xerais, foto Vilar Cardona].
(1989): Xela Arias [instalacións de Xerais, foto Vilar Cardona].
Tras a celebración do ano Lois Pereiro (2011) quedara pendente a edición dos cadernos de viaxe e das notas do diario dos seus derradeiros meses. Asumido inicialmente por Xerais, que encargara a Héctor Cajaraville a transcrición, edición e anotación dos textos, culmínase agora o proxecto editorial da man da editorial Chan da Pólvora, cando este 24 de maio se cumpren 25 anos do pasamento do poeta monfortino. Unha fermosa edición que recolle o texto das notas de viaxe que escribiu en cinco pequenas libretas entre 1989 e 1993, nas viaxes que fixo por Europa, ademais das anotacións realizadas na axenda que lle agasallara Isabel Romero, muller do seu irmán Josito, que constitúen un diario dos derradeiros días da súa vida, entre xaneiro e abril de 1996.
