O Vigo primeiro

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a algunhas das pezas da exposición «Vigo no tempo»:

Nas visitas guiadas á exposición «Vigo no tempo» (VT) entre as fontes documentais varias pezas chaman moito a atención das visitantes: o primeiro documento onde aparece citado Vigo (1097), procedente do Arquivo Histórico Nacional de Madrid, Tombo I de Melón; o primeiro plano da vila de Vigo (1597), procedente do Arquivo Xeral de Simancas; e a concesión outorgada por Fernando VII do título de «cidade nobre, leal, fiel e valorosa» a favor de Vigo (1810), procedente do Arquivo Municipal de Vigo. Documentos orixinais nos que a veciñanza viguesa máis curiosa pode indagar no celme da súa identidade, tres pezas que funcionan como chaves explicativas doutros tantos momentos decisivos da súa historia. O de 1097, a constitución da vila e o despregue intenso da poboación na ría e no Val do Fragoso do século XI en diante, como amosa a extensa rede de igrexas románicas (presente no apartado do «Miradoiro»). O de cinco séculos despois,  a necesidade de amurallar a vila para defendela durante a Idade Moderna dos ataques que chegaban polo mar. E o de 1810, confirmado con outro posterior de 1819, ambos os dous asinados polo rei felón, o comezo da maioría de idade de Vigo como cidade e a súa consciencia colectiva de constituírse como tal.

O datado o 9 de agosto de 1097 trátase dun pequeno pergameo manuscrito en latín transcrito íntegro por José de Santiago Gómez na súa Historia de Vigo y su comarca (1896), e citado despois por Xosé María Álvarez Blázquez en A cidade e os días (1960), que constitúe o documento máis antigo que se coñece referido a Vigo. Trátase do testemuño da sentenza sobre o litixio mantido entre os veciños de Vigo e os de Canadelo respecto aos lindes de ambos os dous lugares, que eran o alto da Besada, o Carballo e a Mámoa, así como outros accidentes naturais e lugares de cultivo (o arroio, o cerro, o mar e os campos de herba…). Unha acta notarial na que aparecen os nomes dos que hoxe podemos considerar os primeiros vigueses, Afonso Vigoyz e Ramiro Oduariz e Cencoy, protagonistas deste litixio de marcos, e os primeiros veciños do barrio do Canadelo, Eñego Vermuiz, Petro Vermuiz e Ramiro Petriz. Nomes aos que engadir os das testemuñas, Petro Nebula, Petro Toeriquiz, Osevo Golester, entre outras, que foron, segundo a cédula, «pondo os seus pés ao longo da demarcación en litixio», asinada polo notario Joannes e os abades Morio e Nigro.

Ten tamén grande interese para a nosa cidade que sexa exposto por vez primeira en Vigo o «Plano esbozo de Vigo (1597)» atribuído a Leonardo Turriano, enxeñeiro militar italiano ao servizo de Filipe II, depositado no arquivo de Simancas, primeiro coñecido, sen escalas, mais con distancias indicadas. Amosa unha vila de Vigo pletórica, cuxa fasquía apenas variará en 250 anos, debuxada probablemente antes de ser arrasada por Drake, que segundo o arquitecto Xaime Garrido contaba con 650 casas e unha veciñanza aproximada de 4.500 habitantes. Tiña unha forma de «H» inclinada, cos brazos saíntes unha cara ao Berbés e outro cara ao Areal, onde se identifica o fondeadoiro. Distínguese o centro da vila, a actual praza da Constitución, e ao seu redor as prazas da Herba e da Leña; a rúa Real que chega á praia do Berbés, a rúa da Ferraría e a súa prolongación na de Santiago até a Falperra. Na liña de costa polo norte envolve o núcleo urbano, entre dúas enseadas, a formada polo «porto das barcas e todos os xéneros de naos e navíos» (hoxe recheo do ensanche de García Olloqui), e o oeste a da praia do Berbés, onde aparece rotulado «porto das Barcas». Identifícase o nome de Santa Marta, capela fundada polos cistercienses de Melón  (hoxe igrexa e convento de San Francisco). O máis curioso deste perfil de costa é o «muelle» (embarcadoiro) que aparecía no cabo da Laxe, para Xaime Garrido, quizais o primeiro peirao construído en Galicia. As vivendas aparecen en socalcos en paralelo á ría e no outeiro identifícase a ermida de Santa María do “Clastro”. Na lenda dáse conta da existencia de apenas «cinco pezas de ferro labrado, perdidas sen ningún aprecio nin valen nada», o que advirte das dificultades para a súa defensa.

Vigo primeiro do que se identifican outras pegadas novidosas en «Vigo no tempo», dende os expedientes citados de declaración de cidade, pasando polas mudanzas do seu escudo, do que decaeu en 1811 a vieira, tras a abolición do señorío do arcebispado de Compostela, e no que se mantivo a oliveira como a primeira icona viguesa, até a exposición do primeiro número do Seminario Patriótico de Vigo de 2 de maio de 1823, o primeiro periódico de Vigo nacido para apoiar a causa liberal e defender a capitalidade provincial viguesa, aprobada durante o Trienio Liberal, ou do primeiro número de Faro de Vigo de 3 de novembro de 1853, comprometido xa aquel día «en canto o permitan nosas forzas ao fomento dos intereses de Galicia».

Vigo no tempo

/en , , , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición «Vigo no tempo», comisariada por Manuel Gago, e da que tiven a honra de ser coordinador local:

Dende a pasada semana e durante dous meses recala en Vigo o proxecto expositivo «Cidades no tempo», comisariado polo profesor Manuel Gago e organizado pola Xunta de Galicia, a través da Fundación Cidade da Cultura, coa colaboración de Afundación, co obxectivo de reivindicar a cultura urbana como chave da identidade contemporánea de Galicia. Despregado cunha exposición en cada unha das sete principais cidades, foron deseñadas de forma coidadosa coa intención de que cada visitante puidese gozar dunha experiencia singular explorando a complexidade urbana, social e simbólica de cada unha das cidades dende perspectivas diversas: os seus fitos históricos destacados, os seus mitos fundacionais ou seu desenvolvemento urbanístico, económico e cultural. Mostras que conforman cadanseu relato e indagación sobre a súa identidade, dende as orixes até o inicio do século actual, que se vai debullando por medio da interacción cun cento de pezas (obxectos, obras de arte, documentos, planos, mapas, fotografías e publicacións) e da recreación de ambientes, escenografías e textos sonoros e audiovisuais.

Convidado polo comisario Manuel Gago, tiven a oportunidade de participar como coordinador local no equipo que preparou a mostra «Vigo no tempo» (VT) na que coa estrutura, a metodoloxía e os recursos expositivos do proxecto «Cidades no tempo» pretendemos indagar na identidade de Vigo, a primeira cidade de Galicia. E abofé que lonxe da pretensión de ofrecer unha historia de Vigo, o que quedaba fóra das nosas posibilidades e corresponde a un aínda inexistente museo de historia da cidade, resultou unha tarefa apaixonante e moi gratificante identificar algunhas das hélices do ADN dunha cidade que dende hai dous séculos, tras a súa declaración como «cidade leal e valorosa» e a abolición dos privilexios do señorío da mitra compostelá (1811), asumiu unha profunda vontade colectiva de constituírse nunha grande cidade e de ofrecerse como o primeiro motor urbano da Galicia moderna e resume de todas as morfoloxías nas que o noso país pode revelarse. Unha indagación na identidade, porén, que desmonta o prexuízo acuñado por Manuel Murguía de que Vigo carecía de historia de interese, que tanto dano fixo e chegou a callar na sociedade viguesa e na historiografía galega. Unha ollada mudada desde que en 1953 apareceron as estelas romanas do Areal (coas que iniciamos a experiencia expositiva), e moito máis desde que nas tres últimas décadas as achegas historiográficas documentadas polos membros do Instituto de Estudios Vigueses amosaron que a cidade medrou nun territorio intensamente ocupado moito antes de que existise a propia idea de cidade.

Tirando do fío do nobelo da súa capacidade permanente de transformación, que o poeta Ramón González Alegre identificaba como «Vigo nace sempre», a visitante de VT pode seguir a expansión urbana polas pezas senlleiras da planimetría viguesa, dende a primeira imaxe de 1597, o plano de Turriano (que viaxa por vez primeira a Vigo), pasando polo plano dun Vigo fortificado (1667), até a proposta de ordenación portuaria (1919) de Eduardo Cabello; sen menoscabo de coñecer proxectos que nunca chegaron a saír adiante, como o curioso plano de 1810 para facer unha base naval nas illas Cíes. Como pode tirar do fío desoutra transformación constante dos emprendementos industriais, comerciais e portuarios, outras tantas hélices do ADN vigués, interpretadas en óleos presentes na mostra como «Vigo traballa» (1986) de Manuel Moldes, «Recollida de algas no Berbés» (1892) de Juan Martínez Abades ou a «Vista de Vigo» de Urbano Lugrís, un dos murais de cinco metros rescatado do Hotel Moderno.

Na súa proposta, a exposición VT incorpora a tecnoloxía para mergullar ao visitante na indagación a través de instalacións audiovisuais e interactivas. Entre elas son de salientar a experiencia proposta no «Miradoiro», unha gran mesa que permite seguir a evolución de Vigo dende a época romana até a actualidade. Como tampouco debe perder o visitante a experiencia de identificar os «Padróns», as pautas que definen a gramática visual da cidade, nas fotografías de ornatos pétreos, costas e guindastres. Outrosí sucede cos espazos dedicados a presentar a reinvención creativa e musical dos anos 80, A Movida, coincidindo co período da reconversión industrial, e a escoitar seis voces que representan outras tantas memorias da nosa veciñanza, as da escritora Ledicia Costas, a avogada Elvira Landín, a fundadora das Cantadeiras do Berbés Loli Hernández, a fundadora de Alecrín Ana Míguez, o profesor Xosé Henrique Costas e o membro da Asociación Casco Vello Fiz Axeitos. Convido a participar nesta experiencia viguesa, aberta no primeiro andar da sede social de Afundación até o 20 de xaneiro.

Presentación «Vigo no tempo»

/en , , , , , , , , , , /por

Deixo para o arquivo o texto da presentación da exposición «Vigo no tempo» que lin o venres 10 de novembro en calidade de coordinador local:

Conselleiro de Cultura, autoridades, amigas, boas tardes.

Foi Manuel Murguía quen acuñou a lenda de que Vigo era unha cidade con escasa historia, sen identidade. Aquel tópico comezou a ser superado hai 70 anos grazas á moderna historiografía e arqueoloxía viguesas que identificaron vestixios en tempos moi pretéritos. Con todo, o prexuízo romántico callou na sociedade viguesa que non valorou a súa historia nin o peso da súa memoria, reducida aos acontecementos da Reconquista, mito fundacional da cidade.

O Vigo contemporáneo desenvolveuse como cidade portuaria, que medra ao ritmo das súas actividades vinculadas a pesca, a conserva e o tráfico transatlántico. Unha cidade que, dende a segunda metade do século XIX, duplicou en varias ocasións a súa poboación, construíu un perfil pétreo no seu ensanche burgués, desenvolveu sectores industriais e transformou súa morfoloxía de núcleo portuario á actual cidade espallada sobre a ría e o val do Fragoso sobre o Lagares.

O nome de Vigo aparece por vez primeira nun documento (presente na exposición) pertencente ao mosteiro de Santa María de Melón, datado o 9 de agosto de 1097, no preito que o xuíz Sandino Sagániz dirimiu entre os veciños de Vigo e os de Canadelo respecto aos límites de separación entre ambas as dúas poboacións, que formaban parte da freguesía de Santiago de Vigo, situada no Areal. O Vigo da freguesía de Santa María de Vigo, que conformaba o que Cunqueiro chamou a vila creada por Martín Codax, autor que fixou a hélice da lingua galega e de todas as Galicias posibles no ADN vigués.

O impresionante Vigo románico, do que desapareceron as igrexas de Santa María de Bouzas, San Miguel de Oia, Santo Estevo de Beade, Santa Cristina de Lavadores (da que se conserva a antefixa presente na exposición) e a propia Santa María. O Vigo que dende 1237 pertencerá á mitra compostelá até 1811, cando foron abolidos os señoríos e Vigo estreara nomeamento como cidade.

Foi o poeta Ramón González Alegre quen asegurou que Vigo nace sempre, para salientar así a capacidade de pura transformación que a cidade amosou dende o derradeiro terzo do século XIX no que incrementou a súa poboación ao ritmo da súa actividade industrial, portuaria e comercial, tres das hélices do seu ADN. Velaí a cerna desta mostra de Vigo no tempo. Como as edificacións residenciais e industriais comezan a estenderse polo ensanche gañado á ría e fóra das murallas seguindo as dúas estradas de saída da cidade, que modifican o perfil da cidade. Ao tempo que tece unha tea de medios propios, Faro de Vigo e La Oliva (presentes na mostra), mais tamén asociativa, tanto na incipiente sociedade de industriais, de espírito cosmopolita, cultural e deportivo, como nas emerxentes sociedades obreiras de traballadoras da conserva e das factorías navais.

Foi Vigo para Otero Pedrayo «cidade de límites, flexibles, variables, sensibles, con reaccións vitais de tipo vexetal e de tipo humano que a foron transformando en comarca». Incorporou os concellos de Bouzas (1904) e Lavadores (1940), nun proceso de transformación metropolitana impulsado polo tranvía (1914), que identificara Antonio Palacios no seu plan urbanístico no que concibía Vigo como capital de Galicia, quizais porque, como máis tarde afirmaría Méndez Ferrín, «resumía as diferentes morfoloxías nas que Galicia pode revelarse».

Vigo mantén o carácter impreciso dos seus territorios e súa nomenclatura clandestina cos nomes arcaicos indemnes (Peniche, os Choróns, as Travesas, os Caños, a Barxa, o Calvario, a Calzada e Casablanca), que nunca apareceron no rueiro, ou coa utilización de viguismos léxicos que máis alá de faros, manises ou patatillas expresan unha forma singular de mirar o mundo dende Galicia.

Dende hai sesenta anos cidade do automóbil, continúa mantendo o recendo a salitre que lle imprime o porto alongado de Coia ao Areal, perfil do Vigo guindastre no que Paz Andrade identificaba que se iniciaban «os camiños do progreso» de Galicia. Daquel Vigo sen historia do queixoso Murguía apenas queda unha severa dificultade de mobilidade provocada polas súas costas e o seu carácter de serea deitada no anfiteatro da ría, á que non foron alleos erros como a desaparición do tranvía en 1968.

Non se entende o Vigo actual sen o seu afán de encabezar a Galicia moderna (outro dos eixos desta mostra). Pulsión de mudanza cosmopolita tecnolóxica, artística e das formas de vida expresada por moi diversas formas de emprendemento de industriais como Antonio Sanjurjo Badía, empresas como o Cable Inglés e Alemán, estaleiros Barreras, Conservas Alfageme, Massó, Curvera, La Artística, sociedades como La Oliva, o Mercantil, o Náutico, fotógrafos como Filippo Prósperi e Cándida Otero, cineastas como José Gil, deseñadores como Federico Ribas, deportistas como Emilia Docet ou Manuel de Casto Handicap, ourives como os irmáns Hernández, pintores como Serafín Avendaño, Urbano Lugrís ou María Victoria de la Fuente, escultores como Camilo Nogueira, sindicalistas como Heraclio Botana ou a longa nómina de arquitectos vigueses, encabezada por Manuel Gómez Román, Jenaro de la Fuente, Michel Pacewicz, Francisco Castro Represas, entre outras persoas presentes ou ausentes nesta mostra de síntese que é Vigo no tempo.

Tras a folga de 1972, coa chegada da reforma política, Vigo afronta unha dolorosa reconversión industrial, ao tempo que culturalmente se converte en capital editorial de Galicia e berce da Movida, con expresión musical, nas artes plásticas e na moda. Unha reinvención que mobilizou durante anos difíciles tanto o teatro cívico de Urzaiz como a actividade artística dunha xeración con vontade de atopar o celme da identidade viguesa… Reinvención cidadá da reconversión e da Movida que se lembra de forma novidosa nesta exposición.

Por último, expreso a miña gratitude ao comisario do proxecto «Cidades no tempo», Manuel Gago, por convidarme a acompañalo na apaixonante angueira de ofrecer unha ollada afastada de tópicos e inzada de sorpresas dunha cidade ‘revolcada’ (como a definía a poeta Xela Arias), mais que sempre deitou unha ollada no porvir. Grazas.

 

Educación dixital

/en , , , , , , , , /por

Tras máis dunha década de educación dixital en Galicia, a Consellaría de Educación non presentou aínda a avaliación do seu modelo. O que chama a atención xa que dende 2009, inicio do programa Abalar,  leva investido 84 millóns de euros destinados na súa maior parte a dotar de infraestrutura informática (portátiles para o alumnado, carros de recarga, pizarras interactivas, puntos de acceso wifi e entorno virtual de aprendizaxe para as aulas) aos 469 centros que imparten 5º e 6º de Primaria e 157 de ESO participantes no curso 2023-2024 no programa E-dixgal, case un 60 % da rede de centros públicos. Unha estratexia dixital coa que desapareceron de raíz destas aulas de Primaria os libros de texto impresos, da que se descoñece se foi avaliada algunha vez polas autoridades educativas, tanto no referido ao nivel de adquisición das aprendizaxes e competencias do alumnado, como da súa adecuación ao proceso de hibridación dixital da sociedade galega. Programa, no caso de E-dixgal, iniciado en 2014, que obriga ao profesorado a escoller os contidos dixitais, as secuencias curriculares e a metodoloxía didáctica só entre as tres propostas ofertadas pola Consellaría de Educación  (Aula Planeta, Edebé e Netex), que supoñen apenas o 5 % dos fondos investidos no programa, deixando fóra as do resto das editoras. Máis alá da limitación da liberdade de cátedra que para o profesorado isto supón, os estudos académicos que se ocuparon de E-dixgal coinciden en que o profesorado participante sinala, entre outras propostas, a necesidade de introducir cambios no relativo á calidade dos contidos ofrecidos, mellorar a formación do profesorado, incrementar a calidade de conexión e renovar o deseño do Espazo Abalar, fomentando que as aulas compartan as súas actividades interactivas e obxectivos didácticos dixitais. Polo que se ve a educación dixital non vai só de contar con portátiles e pantallas. Urxe que a Consellaría lle dera unha volta, como comezan a facelo outras administracións educativas.

Publicado en Nós diario: 08/11/2023

Mary Quintero no Museo do Mar

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición antolóxica do traballo de estudio da fotógrafa Mary Quintero:

Tras as homenaxes recibidas en 2015 cando foi recoñecida como «fotógrafa histórica» pola Deputación da Coruña, cando o Consello da Cultura Galega lle dedicou unha xornada de estudo e as súas amizades tributáronlle un xantar de homenaxe no Balneario de Mondariz, a fotógrafa Mary Quintero (Melide, 1931) conta no Museo do Mar de Alcabre coa exposición «A imaxinación no interior do estudio», unha escolma do seu fondo documental, que vai de 1947 a 2001, incorporado o 2 de maio de 2022 ao Arquivo histórico provincial de Pontevedra mediante comodatio. Unha excelente oportunidade, despois da publicación do seu libro antolóxico, Mary Quintero. Retratista desde os 15 anos (Xerais 2015), con textos da estudosa da fotografía galega de muller Fernanda Padín, de volver achegarse a obra monumental desta pioneira e mestra da fotografía profesional en Galicia, a primeira que utilizou aquí a cor e as técnicas do retoque, conformando unha obra propia e singular, na que asumiu que a mudanza constante das posibilidades técnicas achegaba novas utilidades creativas, o que a situou na cimeira da fotografía galega durante seis décadas, desde que aos 15 anos realizou en Lugo a súa primeira exposición e aos 21 anos abriu o seu famoso estudio na rúa Urzaiz polo que pasaron milleiros de familias de varias xeracións viguesas a encargar o seu retrato fose no día da comuñón, do casamento ou dun aniversario sinalado.

Unha artista, Mary Quintero, de espírito radicalmente innovador na utilización dos avances técnicos e audaz en comprobar que non ten límites para a fantasía, capaz de atreverse aos 91 anos (si, leron ben) a expoñer por vez primeira a súa foto-pintura e abrir o pasado verán con éxito o ciclo «Vigueses con huella», un programa de Ámbito Cultural El Corte Inglés que pretende recuperar artistas nosos. Unha mostra na que Mari Quintero, baixo o título «Inspiración», emprega as fotografías do ámbito cotián, que confesa realizar co móbil, para pintar sobre elas con óleo, acrílico e pastel obtendo resultados visuais sorprendentes e moi vistosos. Unha técnica fotopictórica dalgún xeito continuadora daqueloutra consistente na aplicación de cor ás imaxes en branco e negro, a fotografía coloreada, que desenvolvería durante a metade da súa carreira, nos anos 50, 60 e 70, presente nalgunhas grandes pezas da mostra do Museo do Mar, como o seu propio retrato (1949), coloreado por ela e realizado polo seu pai, o da presentación en sociedade das fillas de Enrique Lorenzo (1952) ou de picariños comendo ou cortando o cabelo.

Seguindo o fío cronolóxico dos avances técnicos que introduce Quintero, dende o retoque analóxico ao coloreado, a exposición do Museo do Mar é representativa da súa concepción do retrato fotográfico dos anos corenta aos sesenta do pasado século, nos que «sabe captar os cambios na moda e na sensibilidade estética da clase media-alta e alta da sociedade viguesa». Como tamén o é da súa utilización da fotografía a cor, a partir dos setenta, combinada con técnicas como o proxector de fondos, no que Mary tamén foi pioneira, ou tamén da súa época romántica, influída por David Hamilton, pasando pola creación de ambientes e sofisticados escenarios e vestiario de entroido, até chegar ao seu cambio de estilo a partir dos anos 80, influído pola estética punk e os anos da movida, consolidado nos 90 en retratos moi característicos como os do grupo de teatro Queizán, o actor Moncho Borrajo, a escritora María do Carmo Kruckenberg, o escultor Juan Oliveira, ademais de personalidades viguesas daquel período como Corina Porro, Horacio Gómez e Carlos González Príncipe. Remata a antolóxica de Quintero en Alcabre coa súa fotografía experimental, nunha autora que procurou a súa inspiración no cine, revistas e rótulos, deixando fóra da mostra a dimensión da súa fotografía social, tanto o retrato de grupos familiares como de cerimonias.

Chama a atención do visitante que semellante fondo documental fotográfico de Mary Quintero, milleiros de retratos de tres xeracións de familias viguesas, teña que ser conservado en Pontevedra, no Arquivo Histórico Provincial, institución estatal transferida á Xunta de Galicia. Algo que xa sucedeu co arquivo Llanos de tres xeracións de fotógrafos vigueses, conservado no Museo Etnolóxico de Ribadavia da Xunta de Galicia. Como tamén preocupa o destino que poidan ter os arquivos doutros fotoxornalistas vigueses como Magar e Cameselle, esenciais para construír o relato do Vigo das últimas seis décadas. Como preocupa o desleixo no que se atopa o Arquivo Pacheco atendido na Casa das Artes por persoal de seguridade, un tesouro esquecido e escasamente valorado polo seu propietario, o concello de Vigo. Que sucede co patrimonio fotográfico vigués, fonte inesgotable da memoria da cidade?

Avenida de Beatriz

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a polémica da denominación Avenida de Beatriz e a reedición do libro de Ramón González-Alegre Por entre el arpa y la saudade:

Na primavera de 1961 abriuse no barrio das Travesas unha polémica veciñal de interese poético sobre o nome que debería levar a nova avenida, entón non inaugurada, prevista xa no Plan Palacios e urbanizada a partir do Plan de Melloras de 1953, coñecida logo como Avenida das Camelias. Foi unha columna en Faro de Vigo de Fernando Alonso Amat, escritor e técnico fiscal, despois presidente do Club Náutico, quen sacou a luz un asunto que intrigaba aos veciños das Travesas desde que nas paredes dun dos poucos edificios da nova avenida apareceu un letreiro que rezaba: «Avenida de Beatriz». Decontado apareceron polas Travesas os comentarios sobre a orixe de semellante iniciativa, as especulacións sobre quen era aquela Beatriz, pintada que tiña todas as trazas de ser apenas a declaración dun namorado a súa amada, unha veciña de nome idéntico ao daqueloutra Beatriz de Dante Alighiere, filla de Folco Portinari, símbolo da vida, da paz e do amor.

Polémica popular e literaria na que terzou o poeta Ramón González-Alegre tamén noutro artigo ben xeitoso, publicado en Faro de Vigo o 4 de xullo de 1961, baixo o suxestivo título «El bello nombre de una gran avenida», no que se unía ao seu amigo Amat reclamando á corporación que fixera oficial tan fermoso nome literario, escollido na fala popular da veciñanza (por certo, tamén utilizado de forma habitual nas páxinas de Faro de Vigo até ben entrado 1965). O poeta berciano vigués argumentaba coa súa fina ironía e a súa voz lírica cultísima que os concelleiros vigueses sabían que «Beatriz é, no máis extraordinario poema universal, a nota sobresaínte da humana Virtude», razón polo que o valor poético de introducir o seu nome no rueiro vigués contribuiría a alzar a propia cidade, «tan tristemente desgobernada até agora en espírito», e a constituír «un símbolo para os mozos galegos de Vigo que un día deixaron pintada unha parede con este nome».

A polémica da Avenida de Beatriz alongouse varios anos, nos que seguindo as páxinas de Faro de Vigo comprobamos se popularizou o nome, como amosa unha clarificadora fotografía de Magar tomada en 1963 no que aparece pintado a brochadas sobre unha pedra, á altura das escaleiras de acceso á rúa Ourense. Mágoa que o daquela alcalde José Ramón Fontán, nomeado en xuño de 1963, no seu mandato de apenas quince meses, no que xestionou a traída da auga do Oitavén para Vigo, carecese porén da sensibilidade poética que precisaba a cidade de Martín Códax, cando foi preguntado por un reporteiro de Faro de Vigo (15-11-1963) sobre a súa posición no caso Beatriz. A resposta administrativa do alcalde malogrou a viabilidade do que el mesmo chamaba abrazar a hipótese romántica de Beatriz: «respectando todo o moito e  bo que se dixo e escribiu ao respecto, non se debe esquecer que existe un acordo municipal para non denominar ningunha rúa en canto o plan de ordenación urbana non estea aprobado». Para engadir Fontán con retranca que el propoñería o nome de «rúa do viandante descoñecido, que mellor soaría en galego como “rúa de Xan Ninguén”».

Lembrei a fermosa polémica da Avenida de Beatriz, que lle escoitara contar, entre outros, ao crítico Alberto González-Alegre Burgueño, a raíz da recente reedición do libro do seu pai, Ramón González-Alegre Bálgoma, Por entre el arpa y la saudade. Hombres y tierras de Galicia (Ediciones A.B. 1965; 2ª edición Alhenamedia 2023), unha estraña marabilla como libro de viaxes fragmentario, un retrato certeiro da Galicia dunha época, a de finais da década de 1950, escrito co alento do poeta e a ollada curiosa do vagabundo. Unha primeira edición a do sesenta e cinco nacida nas Travesas, onde vivía o autor, impresa nos talleres de Faro de Vigo, contando coa axuda e alento cultural do empresario Antonio Alfageme del Busto, impulsor de Ediciones A.B. de Vigo, un selo editorial ao coidado do propio González-Alegre, que contaba con longa experiencia como editor da revista Alba (1948-1956) e do seu maior logro Antología de la poesía gallega contemporánea (Colección Adonais, Rialp, 1959).

Xaora, particular interese ten para nós no libro de González-Alegre o capítulo «Vigo: bello mar y caudaloso puerto (Páginas para un diario)», título recollido de Jovellanos, textos escritos en xullo de 1957, un brillante retrato poético do impulso vigués, no ton das prosas publicadas en Faro de Vigo nas seccións «Los viajes gallegos», «Notas de apremio» ou textos ocasionais como o citado sobre a Avenida Beatriz. «Vigo é unha pura transformación. A Vigo fáltalle vellez, sóbralle vida fresca, como se tivese sempre un nacemento. Vigo nace sempre. Que ledicia saber que o traballo fortalece o pulso da cidade..» escribe para salientar que as raíces que comeza a sentir Vigo, a súa identidade, están no seu pulo de permanente mudanza e emprendemento industrial.

Lembrando «A Pizarra»

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a publicación hai corenta anos do primeiro número d’ «A Pizarra», o semanario de educación de Faro de Vigo

O 5 de outubro de 1983 apareceu “A Pizarra”, o semanario de educación de Faro de Vigo, coordinado polo xornalista José Antonio Perozo, que contaba co consello asesor dos pedagogos e educadores Antón Costa Rico, Manuel Janeiro, Antón Lamapereira, Rafael Ojea e Miguel Vázquez Freire. Catro páxinas de temática educativa, a maior parte en lingua galega, que se publicarían de forma ininterrompida ao longo de case catro cursos (do 1983-84 ao 1986-87), que tras 141 números puxeron o seu ramo o 6 de xaneiro de 1987 cun número excepcional dedicado a contos de nadal e reis, asinados por Xabier Docampo (“Os xoguetes vellos”), Michel Tournier (“A mamá Noel”), Pere Calders (“Noite queda”) e Alberto Avendaño (“Sol pasou o Nadal na casa”), elenco literario excepcional daquel inquedo Faro de Vigo dirixido en tempos de Reconversión e da Movida por Francisco Armesto Faginas.

No seu número alboral, os promotores confesaban a súa intención de «contribuír ao progreso do ensino moderno, achegando un órgano de debate no ámbito educacional», até entón inexistente na prensa diaria galega. Vontade de servir ao ensino en Galicia e de contribuír «a potenciación dos caracteres diferenciais deste na nosa terra», nun momento no que a Xunta completaba as súas transferencias educativas, o Parlamento de Galicia aprobaba a Lei 3/1983 de Normalización Lingüística, o concello de Vigo montaba o seu Departamento de Educación e comezaban a súa andaina os movementos de renovación pedagóxica como Nova Escola Galega e a Asociación Sociopedagóxica Galega. Primeiro número no que centraba a súa atención, toda unha declaración de intencións, na situación das escolas de verán, os encontros de ensinantes, que constituían unha forma de reciclaxe e formación do profesorado, cando non a proporcionaba a Consellaría de Educación.

Completaban as páxinas interiores da primeira entrega un anaquel de novidades bibliográficas de temática educativa e de literatura infantil e xuvenil, ademais de dúas entrevistas, a primeira a Carlos Herans, responsable da área de expresión dramática do movemento Acción Educativa de Madrid, a outra a Xosé Martínez Blanco sobre a anovación no ensino das matemáticas. Pechaba o semanario a que se convertería nunha das seccións máis emblemáticas, “Viaxe polos colexios galegos”, dedicada ao Colexio Emilia Pardo Bazán (Chouzo), do que era entón director Manuel Garrido González. Repasar os datos da ficha técnica do centro e a entrevista co equipo directivo –1.600 alumnos e alumnas, 48 profesores e profesoras, de 32 a 38 alumnos por aula, 44 aulas, 12 fóra do colexio, das que oito estaban instaladas de forma provisional– amosa a mellora das cifras do sistema educativo nestas catro décadas.

“A Pizarra” tiña o seu “deciamos onte…” naquela “Página Pedagógica”, voceiro da Asociación Provincial de Maestros Nacionales, que dende o 6 de marzo de 1926 publicaba tamén Faro de Vigo coa intención de alertar sobre a indiferenza social e política das cuestións educativas e reclamar melloras nas escolas. Páxina que dende o 12 de outubro de 1927 aparece como “La enseñanza y los maestros”, nova sección educativa de El Pueblo Gallego. Páxinas as dúas nas que deixou a súa marca, coa súa sinatura e sen ela, Apolinar Torres, o mestre socialista mártir, fusilado o 27 de agosto de 1936, que para Antón Costa Rico converteu estes espazos xornalísticos de información educativa en «voceiro oficioso do movemento internacional da Escola Nova en Galicia e medio de difusión das súas innovacións e realizacións». Sección escrita no seu conxunto en castelán, mais que acolleu algúns textos escritos en galego por profesores vinculados co galeguismo político e cultural.

E non podemos rematar esta lembranza d’ “A Pizarra” sen citar aqueloutras catro páxinas en galego d’ “O Pizarrín”, un espazo dirixido ás crianzas, un semanario lúdico utilizable tanto na escola como na familia, publicación infantil en galego, como foran «As Roladas. Folla dos rapaciños galegos» (1922), e máis recentemente «Axóuxere» suplemento de La Región (1974-1975) e a revista Vagalume (1975-78). Primeiro “O Pizarrín” que ofrecía na sección O faiado de Francisco Santomé a construción dun barco de vela con materiais de refugallo, na de Tesouros novos e vellos a recuperación do conto de «Gatipedro» de Álvaro Cunqueiro, así como a primeira páxina d’ As aventuras dun neno galego, cómic de Xesús Franco e debuxos de Bofill, que se publicaría ao longo do primeiro curso e a sección A Trabe de ouro de Ramona Trabazo dedicada á natureza. Como en números posteriores terían entrada a construción de títeres de Eduardo A. Rodríguez Cunha “Tatán”, o cómic No corral de Don Mundo de Pepe Carreiro ou a sección Mareira na bañeira de Severino Gestoso, ademais da recomendación dun libro infantil. Unha regalía.

 

Datos da edición en galego (1983-2023)

/en , , , , , /por

Para arquivo e consulta pode baixarse en pdf o documento Datos da edición en galego (1983-2023) que utilizarei no Simposio O Libro e a lectura da AGE (27/09/2023).

Que pasa co galego en Vigo?

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos datos do estado da lingua en Vigo:

Das sete cidades galegas, Vigo é onde menos galego se fala: apenas o 15,4 % da poboación viguesa afirma ser usuaria prioritaria do galego (o 49,3 % en Galicia), segundo datos da enquisa do Instituto Galego de Estatística de 2018, recollidos por Fernando Ramallo, catedrático de Lingüística da Universidade de Vigo no seu libro recente (recomendabilísimo e referencial), Que pasa co galego. 32 preguntas sobre a situación social da lingua (Xerais 2023). Porcentaxe da cidade olívica que hai dez anos era do 24,7 %, o que para o sociolingüista vigués constitúe «un exemplo paradigmático de castelanización» e supón unha «evolución demoledora que de continuar coas condicións que favoreceron esta castelanización recente, o uso do galego será case residual nas xeracións seguintes».

Situación dramática para o galego, semellante á de Ferrol (17,7 %), A Coruña (20 %) e Pontevedra (23 %), cidades tamén moi castelanizadas, que contrasta coas dos núcleos urbanos máis galegófonos Lugo (44,7 %) e Santiago (43,9 %), como en certa medida sucede en Ourense (33,5 %). Porcentaxes desacougantes dunha presenza xa anecdótica do galego en Vigo ás que se unen as non menos significativas do 2,1 % dos fogares vigueses nos que todos os seus membros maiores de cinco anos falan galego habitualmente, cando a media galega é do 22,7 %, e de que en máis do 90 % dos fogares vigueses ningunha persoa fala habitualmente galego, como sucede tamén en Ferrol e A Coruña, cando a media de Galicia é do 60,4 %.

Non obstante, en Vigo o cativo uso do galego non é uniforme en todo o concello, como sucede tamén no resto das cidades e áreas urbanas onde o galego xa non é a lingua que máis se escoita, xa que continúa habendo barrios, parroquias ou actividades onde hai moitos máis galegofalantes ca noutros e nas que se manteñen variedades diatópicas non sempre visíbeis no resto da cidade. Por ventura en Beade, Candeán, Matamá, Sárdoma, Castrelos ou Zamáns, entre outras parroquias citadas por Fernando Ramallo, ou nas festas populares de San Brais ou San Roque ou nos mercados dominicais de Bouzas ou durante a representación da Reconquista ou mesmo nas bancadas do estadio de Balaídos, «escoitaremos un galego vivo, sobre todo entre a poboación de máis de 50 anos».

Non é doado explicar o devalo desta presenza do galego en Vigo intensificado no que vai de século XXI, un período no que o castelán consolidouse como lingua predominante na rúa, tanto nos usos familiares e coloquiais como nas interaccións comerciais e administrativas, ademais de ser a lingua empregada habitualmente nas emisións da radio e televisión locais por parte do alcalde e dos concelleiros e concelleiras, coa excepción dos nacionalistas. Dende hai oito décadas, coincidindo coas primeiras décadas da ditadura franquista, o castelán foi devorando ao galego que quedaba nas cidades galegas, probablemente, por ser considerada como a lingua do progreso e do benestar, facilitadora da mobilidade social, un proceso que coincidiu coa imparable urbanización da sociedade galega, que en Vigo supuxo se duplicase a poboación e se fose reducindo progresivamente o número de galegofalantes.

Secasí, o problema principal para o futuro do galego non é tanto que non sexa utilizado pola mocidade como que o galego xa non se escoita nos seus fogares. Unha cuestión relevante xa que, salienta o profesor Ramallo, «a lingua aprendida en espazos alleos ao núcleo familiar non garante o seu uso, ficando, mesmo residual». Unha inseguridade que ten moito que ver cos prexuízos cuñados sobre o uso do galego que conforman toda unha ideoloxía que deforma a percepción do idioma, dende que o galego é unha lingua que proporciona menos oportunidades laborais, educativas e sociais ca o castelán e o inglés, pasando de que falar galego é cousa de vellos ou de persoas de aldea até que é sinal inequívoca de militancia no bloque ou do pertencer ao colectivo do profesorado de galego.

Falemos galego ou falemos castelán, dificilmente contaremos os vigueses e viguesas (como o resto de galegos e galegas) cunha singularidade tan nosa que ao mesmo tempo nos diferencia e identifica como é a do idioma galego, unha alfaia milenaria de valor incalculable, patrimonio colectivo (material e inmaterial) que a todos define e a todos corresponde evitar a súa desaparición. Unha situación que non é doado reverter, mais que debe ser considerada polo concello de Vigo como unha das súas actuacións patrimoniais preferentes. Respectar a vixente e modélica Ordenanza Municipal de Normalización Lingüística de 1988, poñer en marcha un estudo para coñecer en profundidade a actual situación sociolingüística na cidade e fortalecer o funcionamento do Servizo de Normalización Lingüística e do Consello Social da Lingua son actuacións que non poden ser adiadas.

Amamos a escola

/en , , , , , /por

Sigo con admiración a mobilización do profesorado portugués iniciada o pasado curso en defensa da escola pública de calidade e da dignidade da súa carreira profesional. Utilizando a etiqueta «Amamos a escola» nas cartelas das manifestacións diante das escolas e na comunicación en redes, a campaña intensificouse esta semana co retorno ás aulas, agravado pola falta e inestabilidade endémica do profesorado e os seus baixos salarios, apelando o apoio das familias xa que loitan polas súas crianzas. Reclamacións, ademais das económicas, que afectan a cerna do servizo público: redución do número de alumnado por grupo, promoción dunha educación inclusiva, incremento de investimentos na modernización dos centros e na dotación de aulas, laboratorios, bibliotecas, comedores e áreas deportivas e de lecer, ademais de respecto (palabra clave na convivencia do centro) pola figura do docente e redución da sobrecarga de tarefas administrativas que rouban tempo a actividade principal de ensinar. Táboa semellante á do profesorado galego neste inicio de curso, sobre todo no que atinxe a redución de ratios (en Secundaria a niveis anteriores á pandemia), a conservación da rede escolar pública en todo o territorio galego e ao aumento das prazas do catálogo do profesorado dos departamentos de orientación (tanto mestras orientadoras como de PT e AL), fóra  dos parches de programas sen estabilidade como Proa + ou Arco; medidas de atención a diversidade imprescindibles para afrontar con rigor o obxectivo dun modelo de educación inclusiva e dos centros como espazos seguros e de benestar. Secasí, ademais do necesario compromiso da administración educativa galega, que non dexergamos por ningures, o profesorado galego precisa novas doses de entusiasmo e compromiso profesional e empatía participativa en cadansúa comunidade escolar, como a iniciativa lusa #AmamosAEscola, para reactivar así o modelo de escola pública galega. O futuro da educación galega depende tamén dos que amamos a escola.

Publicado en Nós diario: 20/09/2023