Independentes

Gustei da profunda mudanza do elenco de editoras premiadas nos Follas Novas 2025 con respecto a edicións de hai unha década. A ducia de obras gañadoras este ano quedou repartida entre unha decena das editoras que pertencen a AGE, o 90 % do sector empresarial do libro galego. Un resultado novidoso para un gremio creado hai corenta e dous anos como unha alianza estratéxica entre as editoras de tradición galeguista (Galaxia, Ediciós do Castro e Xistral) coas novas editoras, como Alvarellos, Xerais e Sotelo Blanco, creadas no inicio da Autonomía e da oficialización do idioma. O feito de que fosen recoñecidas a excelencia das producións infantil e xuvenil de Cuarto de Inverno, a poética da colección Cera labrada de Apiario (que o mesmo día acadou o Premio da Crítica), a banda deseñada de Retranca editora, a tradución de Irmás Cartoné ou a edición literaria de Positivas, Kalandraka e Alvarellos amosa a madurez do sector destas chamadas «editoras independentes» e a normalización dun gremio que vive á intemperie nun mercado moi reducido e sofre a anomalía institucional de non ser recoñecido polo goberno como sector estratéxico. Por ventura, en Galicia edítase moito mellor que hai trinta e cinco anos, como existe por vez primeira unha edición especializada (educativa, infantil, traducida, poética, literaria…) dirixida a públicos diversos. Unha fortaleza destas editoras independentes, nas que traballan apenas dúas ou tres persoas comprometidas cun proceso artesanal de edición e un forte compromiso co emprego do galego. Modelo editorial facilitado posibilidade de reducir o volume das tiradas, utilizando os medios da impresión dixital e dunha reimpresión case baixo demanda, como pola apertura dunha canle de subscrición de novidades ou da visibilidade achegada polas novas mediacións das redes sociais, nas que participan con altas doses de creatividade e continuidade. Velaí o carácter insurxente  e o pulo entusiasta e contaxioso das editoras galegas independentes, merecedoras de apoio.

Publicado en Nós diario: 07/05/2025

Discurso Premio Follas Novas

Queda para o arquivo o discurso que pronunciei o sábado 26 de abril de 2025 con motivo da aceptación do Premio Follas Novas honorífico da edición outrogado pola Asociación Galega de Editoras.

A miña beizón polos agarimos recibidos.

O texto pode baixarse en pdf aquí.

Respecto

Ás portas do 23 de abril do día do libro e dos dereitos de autor, a consellaría de cultura e lingua presentou no parlamento un plan quinquenal de dinamización da lectura. Documento estratéxico, identificado no marketing político como «Lemos+», recolle nun ton triunfalista máis dun cento de medidas e un orzamento de 32 millóns de euros destinadas a incrementar a porcentaxe de persoas lectoras en Galicia en ambas as dúas linguas oficiais. Mágoa que tan aparentes boas intencións non se refiran de forma explícita ao aumento das cativas cifras da lectura en galego, reducida no mellor dos casos ao 8 % das vendas en librarías e ao 3 % de lectorado habitual familiar, nin se concreten nun documento apoiado (ou sequera consultado) polo conxunto do sector do libro e da lectura, tanto das editoras privadas, librarías e distribuidoras, como das diversas asociacións de profesionais da escritura, tradución, ilustración, mediación lectora, arquivos e bibliotecas. Unha nova decepción, tamén o enésimo incumprimento da Lei do libro e da lectura de 2006, tan antipática para os gobernos de Feijoo e Rueda, presidentes que nunca recoñeceron o carácter estratéxico do sector do libro e nin sequera tiveron a cortesía de recibir as directivas da asociación de editoras. Unha anomalía democrática, inexplicable desconsideración en calquera outro sector económico estratéxico do país. Imaxinan un plan quinquenal para a construción naval do goberno Rueda, de costas ao sector empresarial das empresas do metal? Pois no sector do libro iso acontece. Ás portas da entrega dos premios Follas Novas, organizados pola AELGA, AGE e Federación de Librarías, outra edición que non será emitida pola Televisión de Galicia, a pesar de constituír o acto máis relevante do calendario profesional do libro, cómpre reclamar con enerxía RESPECTO e dignidade para o sector do libro galego, coma fixo con verbas emocionadas hai sete anos na tribuna dos Follas Novas o escritor Xabier Docampo na súa derradeira intervención pública.

Publicado en Nós diario: 23/04/2025.

Piares da Lectura

Pechou o Salón do Libro de Pontevedra dedicado ao cine coa homenaxe a Xavier Senín e Isabel Soto, piares da tradución e activistas da lectura nas últimas catro décadas. Cun discurso literario fermoso e documentado, foi a bibliotecaria Ánxeles Roca quen debullou a súa traxectoria e méritos, salientando que concibiron a tradución como ferramenta capaz de desfacer fronteiras e indispensable para a normalización do galego. Ademais de conformar cadanseu impresionante currículo profesional e catálogo tradutolóxico, coma outro compartido non menos interesante, modelo de traballo colaborativo rigoroso e teimudo, con fitos senlleiros no cento de obras anosadas ao galego dende o francés, entre as que destacan as súas versións xeniais de Asterix (con Alejandro Tobar), Senín e Soto son activistas da lectura e facilitadoras con grande xenerosidade da construción de proxectos colectivos. Velaí as súas achegas a Galix e Oepli, a termar de publicacións como Golfiño ou O correo da Unesco, a proxectos como «Imos xuntos camiñar» ou á intensa colaboración literaria e acompañamento aos membros da Xeración Lamote (Agustín Fernández Paz, Xabier Docampo e Paco Martín), sendo para min outros membros máis deste grupo fundador da nosa lix. Mención á parte merecen os seus compromisos e méritos individuais. Sexan os de Isabel Soto como crítica literaria, especialista en educación literaria e formación de mediadoras ou como biógrafa e coidadora da obra e legado de Fernández Paz, entre outros. Sexan os de Xavier Senín os de modélico xestor do público, ao longo de dezanove anos como subdirector xeral do libro na Xunta de Galicia, primeiro valedor do proxecto de modernización do sector editorial galego, ademais de teimosa intelixencia activa do consenso forxado na Mesa do Libro (2003-2004) arredor do texto inicial da Lei do Libro e da Lectura, aprobada despois en 2007, que continúa sendo referencia para a edición galega. Xustísimo recoñecemento para Senín e Soto, piares da tradución, da lix e da lectura.

Publicado en Nós diario: 09/04/2025

Herdanza de Docampo

Na porta da casa na que viviu Xabier P. DoCampo na Coruña, a AELG colocou en 2019 unha placa na que aparece a confesión máis coñecida do escritor chairego: «Sen dúbida, o acto máis íntimo que coñezo é contar unha historia». Frase afortunada de quen fixo da súa viaxe relato, aprendida a carón da lareira onde o seu pai, o muiñeiro Raimundo, transmitiulle unha tradición e unha cultura na que a palabra oral era referente, e onde a mai mentres cosía recitaba a San Juan de la Cruz ou cantaba os cuplés do momento. Herdanza de infancia de quen viviu un mundo de historias ao pé dunha cerdeira enorme que pousaba as súas ramas no lousado da súa casa de Castro, árbore que escolleu para representar as súas raíces na homenaxe coa que foi recoñecido, outra vez pola AELG, cando lle entregou a Letra E. Homenaxe actualizada, dende o pasado ano, cada 5 de abril, arredor do día do seu nacemento, na Polavila Docampo, iniciativa itinerante das súas amizades para lembrar a súa figura e o seu activismo educativo e de fomento da lectura, ademais de compartir e poñer en valor o seu extraordinario legado literario de trinta libros e centos de textos ensaísticos. Serán no que, sobre todo, se pretende celebrar o desexo de que nos conten historias e a autoridade do narrador que a fai verosímil a, na cerimonia máxica da contada. Polavila Docampo 2025, que se celebrará mañá, 3 de abril, no edificio da sede da Deputación de Lugo, que se iniciará coa lectura de fragmentos da súa última novela A nena do abrigo de astracán (Xerais 2017), que dará paso a unha gala literaria na que de forma altruísta participarán as súas amizades lucenses, poetas, contadores e cantoras. Outro serán onde a lingua volverá ser escudo para o libro galego, como reclamou o mestre de Castro de Ribeiras de Lea na súa derradeira intervención o 19 de maio de 2018, cando recibiu o premio ao mellor libro de narrativa do ano, que finalizou denunciando aos que deixan a intemperie o libro e a cultura galega, outra herdanza de Docampo.

Publicado en Nós diario: 02/04/2025

Audiolibros

Cando se van facer quince anos da publicación por Xerais dos primeiros libros dixitais en galego en formato epub, Dime algo sucio de Diego Ameixeiras e Sete palabras de Suso de Toro, o sector editorial anda as voltas cun novo intento de popularizar o audiolibro. Un formato dixital en auxe nos mercados editoriais próximos, que  conta cun catálogo de 25.000 títulos en español e unhas vendas do 3 % das do sector. Foi a publicación da magnífica edición de Pel de cordeiro (Xerais 2024) de Ledicia Costas, nas voces de Ana Lemos e Chelo Díaz, á que se engadiu á oferta pioneira iniciada en 2011 por Rinoceronte, abandonada pola editora do Morrazo hai unha década. Catálogo en galego ao que en 2021 se sumaron tres títulos de María Reimóndez, O club da calceta, Corredora e Usha, na voz da autora e distribuídos en Audible, a plataforma de Amazon, onde está publicada Beleza vermella de Arantza Portabales. Publicacións ás que tamén tras a pandemia se engadiron dez títulos en dominio público de Léocho?, a primeira editora galega só de audiolibros. Oferta mínima e fragmentada explicable polos custes de produción elevados, que poden superar os 3.000 € por título, o que fai imposible ás editoras recuperar o investido. Con todo, a problemática introdución deste novo formato nun mercado lector xa hibridado, volve residir nos baixos índices de lectura en galego, abaixados até o 3,90 %, outra cifra dramática para o futuro da lingua, a metade da cota de mercado do 8,00 % para o libro galego, considerada até hoxe fiable. De moi pouco axudan os discursos triunfalistas dos que alardean do momento excepcional da literatura galega cando o seu público non ten conta dela. No caso do audiolibro, como sucedeu hai quince anos coa ampliación dun catálogo suficiente do formato epub, para saír do enredo de se é antes a oferta ca demanda, é imprescindible que as editoras privadas conten con axudas públicas atractivas para producir títulos de calidade e promocionalos na canle bibliotecaria de GaliciaLe.

Publicado en Nós diario: 12/03/2025

Nova temporada

Co día de Rosalía e a chegada ás librarías dos libros de Entroido, como o precioso número do último Sermos, «Entroido. A raíz do pobo», comeza a nova temporada para o libro galego. Primeira xeira na que destacan a publicación de Rosalía oculta (Galaxia 2025) de Paula Mayor, cómic biográfico sobre a Rosalía máis transgresora, Premio Castelao de Banda Deseñada (2023) e do ensaio Vidas e historias LGBT da Idade Media (Xerais 2025) do profesor Carlos Callón, precedido por unha lamentable campaña homófoba de acoso ao autor. Xaora, neste entrega teñen particular relevancia as novidades relacionadas coa celebración das Letras Galegas, publicadas en boa medida para a abordaxe da efeméride nos centros educativos. Oferta sobre as cantareiras que, pola moi atractiva e variadísima primeira fornada, aventura unha grande mobilización popular o 17 de maio. Eis o volume colectivo, Somos pandeireteiras (Xerais 2025), prologado por Mercedes Peón, ou o álbum precioso, Sei cantar, sei bailar (Xerais 2025) de Eva Mejuto e a ilustradora Lucía Cobo. Xeira que inicia potente a tempada narrativa, cos debuts memorables das viguesas Cynthia Menéndez con Son coma glaciares os barcos de aceiro (Galaxia 2025) e María Besteiros con Ítaca (Xerais 2025). Outra tanto sucede coa poética na que volven voces xa clásicas como as de Xavier Seoane con A árbore desvelada (Tambo, Kalandraka 2025) e Calros Solla con herba de Vigo (Morgante 2025). Sen esquecer o atractivo inicio da tempada de narrativa traducida con clásicos como Asasinatos, S.L. (Huguin e Munin 2024) de Jack London, novela traducida por Iago Nicolás Ballesteros e En canto agonizo (Rinoceronte 2025) de W. Faulkner traducida por Moisés Barcia. A pesar da inevitable melancolía do noso sector editorial, achacoso pola súa mala saúde de ferro crónica, como pola emerxencia da situación da lingua, esta excelente estrea de temporada, por arriscada, diversa e moi coidada, amosa que a edición galega nin procrastrina nin baixa os brazos como agoiran algúns.

Publicado en Nós diario: 05/03/2025

Don Xesús

Acompañei como editor a Xesús Alonso Montero durante vinte e cinco anos presentando por Galicia adiante os seus libros, comprometidos coa memoria republicana de Galicia e coa patria común da lingua. Admíroo dende entón como orador de verbo aceirado, quizais o mellor da cultura galega do noso tempo; tamén como polígrafo e erudito, investigador textual, sen menoscabo da súa actividade como articulista literario, autor de milleiros de bosquexos e defensor de teses incómodas e críticas cos poderosos. Máis alá da súa condición de profesor de lingua de afán didáctico na dicción, no xesto e na ollada, como de fistor popular ateo, a maior consideración que merece don Xesús é a súa condición de activista antifascista e militante do Partido Comunista de Galicia dende hai máis de seis décadas. Compromiso político e cívico inquebrantable coa Galicia mártir, humilde, perseguida e emigrante representada na súa insignia do triángulo vermello ou na súa inseparable bufanda encarnada. Con este currículo, difícil de entender é a negativa do grupo municipal do BNG de Lugo de apoiar o seu nomeamento como fillo adoptivo da cidade da muralla. Posición polémica á que acudiron ao rescate nacionalistas que na rede dubidan que 16 anos como profesor de instituto e da escola normal sexan suficientes para adquirir suficiente arraigo lucense ou acusen sen argumentos a quen foi presidente da RAG (2013-2017) de deixamento na defensa do galego. Postura coa que o BNG de Lugo deixa nunha posición delicada a credibilidade da dirección de Ana Pontón recuperando prácticas sectarias da organización frontista liderada pola UPG. Fóra do xuízo que a cadaquén lle mereza a figura poliédrica de Montero (96 anos), Pontón e o seu equipo saben que a única intransixencia admisible é a que cuestione o fascismo e a persecución da lingua nosa. Lonxe xa de rancores e coitas, que criamos superadas, a construción da nación é unha tarefa colectiva á que estamos todos convocados e á que don Xesús contribuíu cun admirable traballo.

Publicado en Nós diario: 26/02/2025

Edición discreta

Richard Charkin, o lendario editor de Oxford University Press, lembra nas súas memorias que na metade da década dos setenta había unha «norma curiosa» na súa editora que prohibía aos autores dar as grazas aos editores polo seu nome na sección de agradecementos do libro. Procedemento consuetudinario que se baseaba no principio de que os membros da empresa –dende o maquinista da imprenta até o editor de mesa do texto– contribúen na edición e fabricación do libro e por tanto «non correspondía eloxiar a ninguén en particular». Conclúe que non lle parecería mal rescatar aquel costume, sobre todo, cando «en moitos libros actuais hai listas de agradecementos que semellan as do gañador dun Óscar». E a Charkin, editor pioneiro na introdución da tecnoloxía na edición lexicográfica, non lle falta razón, cando reivindica a edición como unha tarefa en man común, na que participan diversas profesións –dende as que se ocupan da escolla e tratamento do texto, da ilustración, da maqueta e do deseño, a aqueloutras da fabricación, distribución, promoción e comunicación do libro– que ceden todas o seu nome ao título do libro e o da súa autoría. Convenzámonos, no mercado editorial do capitalismo tardío, o principal xuíz e propagandista dun libro, dende a súa existencia até a súa duración nos andeis da libraría, é o lectorado. Neste mercado da atención, con máis cifras ca letras, a ningún dos que no seu día asumimos a responsabilidade última de edición pode estrañarnos ser permanente cuestionados, vivir sempre na corda frouxa. Como sabemos que a discreción é un valor imprescindible dun oficio de risco no que, ademais, de procurar a excelencia no tratamento do texto e na calidade do obxecto libro, cómpre acompañar ás autorías e comprometerse no complexo proceso de comunicación pública, asumindo os riscos ineludibles deste difícil labor. O mundo editorial galego teceuse sempre con afouteza. Cando o editor perde esa coraxe, indispensable no oficio noso, sei que debemos deixar o espazo a outros.

Publicado en Nós diario: 05/02/2025

Brétemas 20 anos

Tal serán como de hoxe dun 3 de xaneiro de 2005 comecei a publicar este blog, utilizando o nome de Brétemas, que recuperaba do meu primeiro ano de carreira (1976), cando aínda formaba parte de ERGA. Dende entón publiquei 6.666 anotacións e recibín 9.558 comentarios, en tres formatos distintos (blogger, blogaliza e o actual, apoiado por Pumpun dixital), correspondendo ao último ano 134 entradas, cifra semellante a dos cinco últimos, que consolida a tendencia do uso do blog como arquivo dixital, que permite o acceso ordenado e o etiquetado semántico, sobre todo das miñas colaboracións semanais en Faro de Vigo e Nós diario, como aqueloutras esporádicas nas revistas Luzes e Tempos novos, entre outros medios, como dos textos utilizados nas actividades formativas das que fun ponente ou doutras intervencións literarias ou textos diversos solicitados.

Ao longo destas dúas décadas, no que irromperon ás redes sociais e informativas, que trasladaron a conversa arredor dos blogs, tamén se melloraron de forma moi considerable as utilidades hipertextuais, o que permitiu que a escritura frecuente no blog, durante anos diaria, se convertese na miña primeira aula de escritura dixital, onde ensaiar con elas. Brétemas, ademais de espazo de aprendizaxe, foi durante catorce anos bitácora do meu traballo como editor en lingua galega e, a partir de setembro de 2018, cando saín de Xerais, da miña experiencia como mestre orientador até o meu retiro en setembro de 2023. En Brétemas, pois, pode seguirse o meu relato en primeira persoa de anos intensos e difíciles da miña vida profesional como editor e mestre, mais tamén as miñas intervencións políticas e as miñas preferencias literarias, musicais, artísticas e deportivas, con especial atención a traxectoria do Celta de Vigo e da divulgación da historia e memoria da cidade de Vigo. Un abano temático diverso, froito (probablemente) da miña paixón pola lectura e pola curiosidade por aprender, que por ventura non perdín nin abandonei.

Brétemas non tería sido posible sen aquela comunidade de entusiasmo que foi o blogomillo, o berce onde naceu, onde compartimos aprendizaxes, descubertas, que nos serviron a cada unha das voces participantes, mais tamén contribuíron ao proceso de dixitalización da comunicación cultural en galego. Confeso con fachenda que de todos os proxectos colectivos de galeguización nos que teño colaborado, que foron uns poucos (Nova Escola Galega, Revista Galega de Educación, «A Pizarra» de Faro de Vigo, Asociación Galega de Editoras, Culturgal, Premios da Crítica de Galicia, Fundación Luzes, Galix,…), o de Brétemas é do que me confeso máis orgulloso, por sincero e teimoso que resultou. Como foi, facendo balance, tamén o meu traballo de escritura mellor recoñecido polos premios da AELG e do Libro Galego (2019).

Brétemas foi debedor do meu perfil de Twitter, onde se enlazaban os seus contidos, o que deixei de facer apenas hai dous meses, cando abrín o de Bluesky, rede informativa vehicular dende entón destas Brétemas, onde celebro a súa continuidade por reducido que sexa agora a comunidade que as segue e comparte. Certo que leo Facebook, Instagram e TikTok, onde teño perfís abertos, mais que non actualizo cos contidos do blog,  non teño tempo abondo, a pesar do retiro, de seguilos e coidar deles. A esta altura da miña vida, confórmome con contribuír ao catálogo galego cos meus textos semanais, arquivados dixitalmente en Brétemas, concibidos como agra de esperanza e horizonte da beleza do porvir.

Xaora, recupero o que afirmaba naquela primeira anotación, tan inocente, de hai vinte anos, na que relataba unha visita á Pisa de Froxán, cando entre o neboeiro escoitei o canto do brelo e as palabras proteícas de Uxío Novoneyra: «Manolo para remoer a pedra hai que facelo dende o fondo da fraga». Nesa angueira seguirei publicando mentres conserve ánimo e lecturas de interese que compartir. Beizón a todas as persoas que continúan lendo nelas. Con todos os meus abrazos.