Na noite de San Xoán

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal en Faro de Vigo á noite de San Xoán

Como xa sucedera hai uns días coas festas da Coca e do Corpus en Redondela e Ponteareas, que celebran a tradición medieval dos gremios e cadansúas danzas e alfombras florais, neste ano tan minguadas e cativas pola distancia social esixida para combater a pandemia, esta noite de san Xoán, que inaugura o verán co seu lume novo, será distinta a calquera outra das que lembramos. A pesar de vivirmos na mal bautizada «nova normalidade», neste primeiro San Xoán do Covid-19 non poderemos acudir ao corazón da nosa abella da ribeira a gozar do lucerío natural da fogueira do Berbés e todo o seu ritual pagán de benvida do solsticio no día máis alto do ano, no que cómpre ver bailar o sol no chan.

Unha renuncia obrigada a compartir o rito principal de acender as fogueiras ou cacharelas (noutros lugares de Galicia chamadas brasedos, cachadas, cachelas, cacholas, fachareadas, fumazos, garadas, laparadas, laradas, lumaradas, lumeiradas, luminarias ou queimas, que así de diversa é a lingua de noso) coa intención de como ven sucedendo dende a noite dos tempos de darlle máis pulo ao sol e purificar a quen o contemplase, a quen bailase ao seu arredor ou saltase por riba das súas lapas un número determinado de veces.

O poder purificador e protector do lume non poderá ser o protagonista desta noite sempre máxica xa que dende o luscofusco á media noite nas encrucilladas e prazas non se poderán prender os trastes vellos e a leña verde, a que levanta máis fume. Lumes que serían a mellor protección para espantar o meigallo de bruxas e toda clase de mal de ollo, para protexerse de animais daniños, mais tamén para curar algunhas doenzas de persoas e animais ou para evitalas, para agardar por boas colleitas ou simplemente para procurar gozar de días máis propicios ao longo de todo ano.

Velaí a sabedoría acumulada no noso refraneiro agrario para explicar o carácter desta noite: «Se San Xoán chora, a silveira non dá mora»; «Ver o lume, ver o pan, / deus che dea bo gran / polo mes de san Xoán / espigas como rebolas / e grauciños como olas»; «En San Xoán, a sardiña molla o pan»; «Pasade os lumes de San Xoán / para que nos vos morda cadela nin can,/ nin cantos males han»; «Salto por riba / do lume de San Xoán, / para que non me morda / cadela  nin can / nin bicho vivente / que ande polo chan». Protección que boa falta nos faría nun ano de calamidade como o que estamos vivindo, mais que teremos que adiar canto menos para o vindeiro, no que agardamos que o esforzo da ciencia mundial compartida consiga amparar a humanidade dos males de tan perigoso andazo.

E se non poden acender as fogueiras é probable que tampouco se fagan cacenadas, as trasnadas que facían noutrora os mozos nesta noite de San Xoán. Sempre lembrarei aquela que nos fixeron hai trinta e moitos anos cando viviamos na casa escola de Balinfra, na que nos levaron a cancela para deixala ao pé da estrada, o que diante do abraio noso moito celebrou a rapazada camoesa. Trasnada dun día de festa onde tamén lembro se colocaban ramallos de flores nas portas das casas como mellor protección para os que alí moraban. Como lembro que tal día coma o de hoxe a miña avoa Maruja, que tiña un posto de froita no mercado do Progreso, gardábanos unha presada de perillotes (ou perotes) de San Xoán, aquelas periñas as primeiras da tempada, inesquecibles polo seu rabo longo e un sabor fresquísimo, que se papaban nun par de chanchadas e que a avoa preparaba tamén con xarope.

Cadora, nada impide que neste San Xoán continuemos coa aqueloutra tradición, tamén da infancia nosa, de comezar o día lavando a cara coa auga de herbas de San Xoán, unha combinación de diversas plantas aromáticas (como herba luísa, abeloura, fento, fiúncho, romeu, malva e codeso, para Taboada Chivite as que formaban parte do cacho da tradición galega) que mamá compraba ás amigas floristas do mercado e deixaba macerar na talla do baño toda a noite anterior. Semellante combinación de herbas milagreiras que arrecendía que daba gloria mais probablemente a súa razón de ser era protexernos a cativada de doenzas e convocar os días felices.

Unha tradición familiar inserida no importante papel que a auga ten na celebración da festa de San Xoán, carga simbólica presente nas augas de fontes, ríos, lagoas ou nas propias ondas do mar, onde se localizan moitos relatos lendarios. Velaí a lenda da flor da auga, para Vicente Risco un dos misterios máis estraños e máis poéticos da noite de San Xoán. Lenda aínda viva que comeza no alborexar do día de hoxe cando nas fontes e nas augas do mar as mozas poden coller esta flor misteriosa, en forma dunha estrela de luz formada polos raios de sol reflectidos sobre a auga, capaz de afastar o mal e as meigas da casa. Unha lenda que explica o milagre do eterno renacer da vida cada ano. A pesar de non contar co remedio purificador das fogueiras, celebremos coa maxia da auga a tradición do noso San Xoán.

A derradeira oportunidade para Samil

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a reclamar unha oportunidade para as praias de Samil:

Vía GCiencia souben da recreación interactiva da elevación do mar publicada na rede por Afundación. Unha recreación virtual para un total de 62 puntos da beiramar da península ibérica, na que se compara unha fotografía da situación actual (2020) e a estimación do terreo que quedaría baixo o mar no ano 2100, segundo a interpretación dos estudos realizados por Climate Central, unha organización  independente que investiga e informa sobre o cambio climático. Máis alá da alarma que poidan provocar estes prognósticos, que tratándose de grandes conxuntos de datos poden incluír algúns erros, chama a atención que no Atlántico galego, onde son comparados 22 espazos de beiramar, os territorios asolagados debido a elevación estimada do nivel do mar nun metro, modificarían completamente a paisaxe actual até facela irrecoñecible. Sucedería na illa de Arousa, cuxo territorio quedaría severamente reducido ou no Val Miñor onde as praias de Ladeira, Lourido e Gaifar estarían ameazadas. Prognósticos que obrigan a tomar conciencia de que a rexeneración dos océanos é unha tarefa urxente, sendo responsabilidade das xeracións actuais reducir a acidificación das augas e a contaminación dos ecosistemas terrestres e marítimos.

Neste prognóstico a recreación sobre o que podería suceder co porto de Vigo non pode ser máis preocupante xa que grosso modo serían anegados a maior parte dos espazos portuarios que, non o esquezamos, foron gañados ao mar ao longo dos sucesivos recheos da ría ao longo do século XX. Un xeito de xustiza poética da propia natureza que devolvería ao mar o que se lle foi roubando. No en tanto tratándose dunha predición a tan longo prazo debería ser utilizada apenas como unha referencia para orientar a organización e optimización do uso dos actuais espazos portuarios e, canto menos, evitar novos recheos. Porén, ese non semella ser o criterio da actual Autoridade Portuaria que meses atrás anunciou no marco do Plan Estratéxico do Porto de Vigo 2018-2018 a ampliación dos espazos portuarios con novos recheos. Velaí o anuncio dun de 5.000 metros cadrados coa intención de ampliar a lonxa, o que afastaría do mar o edificio do auditorio deseñado polo arquitecto César Portela como unha grande fiestra sobre o mar. Por non falar dos proxectos de novos recheos en Bouzas (165.000 metros cadrados) ou no propio peirao do Areal sobre os que os responsables do concello de Vigo e do Ministerio de Fomento teñen que decidir.

Pese a todo o espazo da beiramar viguesa máis ameazado polos efectos do cambio climático e ao mesmo tempo con máis posibilidades de recuperación é o da praia de Samil. Abandonado o proxecto de recuperación medioambiental integral da praia, previsto no PXOM de 2008, que contemplaba aumentar a anchura do areal até en cen metros e obrigaba a desprazar o actual paseo nalgúns casos até 60 metros, é imprescindible desenvolver decontado un novo proxecto que evite a desaparición a medio prazo da praia e do seu espazo intermareal. O areal de Samil agoniza debido a estrada que destruíu a duna nos anos e 50 e ao muro de formigón construído en 1971 que foron modificando o perfil natural e a dinámica da duna de xeito que xa hai zonas sen área durante os actuais temporais. Aquel Samil da praia da Argazada que coñecimos na nosa infancia como unha praia aberta e dunas con piñeirais converteuse hoxe nunha franxa de área de apenas 20 metros nos mellores casos, que chega a desaparecer nalgunhas zonas en inverno. Non hai volta de folla, os areais de Samil precisan e poden volver a recuperar o seu espazo e fasquía roubados.

Por ventura, para salvar a nosa primeira praia urbana contamos co precedente da intervención con éxito sobre o Vao, un proxecto dos servizos municipais de medio ambiente que con visión estratéxica e moita paciencia conseguiu ampliar de forma moi considerable tanto o areal como o espazo e a flora intermareais. Unha estratexia que debe emularse para devolverlle a Samil o que durante cinco décadas o formigón lle roubou. Unha intervención medioambiental que pasa inevitablemente, como propuxo o enxeñeiro vigués Pablo Brea, por desprazar o paseo actual 25 metros, derrubar as cafetarías e prescindir das piscinas e outras instalacións deportivas, o que permitiría gañar metros ao areal e rexenerar parte das dunas. Certo é que haberá que solucionar o futuro da incomprensible concesión recente dunha nova cafetaría (con licenza municipal até 2044), mais non pode ser obstáculo para acometer unha actuación prioritaria de interese xeral. Como tamén o é que semellante actuación sobre o areal debe estar integrada no ordenamento urbanístico da zona e no proxecto de mobilidade (á praia habería que chegar sobre todo en bicicleta e en transporte urbano eléctrico). Samil debe contar cunha derradeira oportunidade.

Onte 2077: Árbores caídas

/en , , , , , /por

Na Ronda perdéronse onte para sempre dous cedros de máis de cincuenta anos que abrigaron coa súa sombra a alamediña da estatua de San Xoán Bosco do escultor Camilo Nogueira. Un espazo, que frecuentamos dende o día da súa inaguración en 1966, transformado pola mudanza da pel da cidade nunha pequena e xeitosa illa de terra chamada a desaparecer. Lemos que segundo fontes municipais o «desplome foi accidental, provocado ao partirse unha árbore sobre outra». Onte quedamos parvos coa oportunísima foto do xornalista Teo Andrés, un chío que prendeu decontado a nosa indignación, máis aínda cando no proxecto anunciado de «humanización» da Ronda aparecía que se conservarían as árbores, catalogadas polo seu porte e idade. Semella que tanto ten que figurase ou non figurase a súa preservación, o feito é que as árbores caídas e tronzadas pola motoserra volveron ser onte as protagonistas dun novo arboricidio que a cidadanía avergonza. Sucedeu co arboricidio do pasado ano na Gran Vía das tileiras de setenta anos xustificado pola mala saúde e o perigo que ocasionaban aos peóns, o que as fotos demostraron falso na maior parte dos casos. Volveu suceder hai un par de meses no Castro nas inmediacións da Muralla, xustificado pola preservación e iluminación do baluarte, o que non parece incompatible con arrasar con carballos de cincuenta anos. Sucedeu no paseo de Coia, xustificado polas obras do carril bici… No monocromo Vigo actual sempre existen razóns de estado para perder árbores chantadas con raíces no tempo e na memoria para substituílas por arbustiños en maceteiros ornamentais. A estratexia da dinosebe. Cadora, sendo unha miga sensatos e desapaixonados, a das árbores caídas non parece ser a mellor estratexia para iniciar a revolución verde que precisamos para saír da pandemia. Non ao arboricidio!

Covid 19 e acción ambiental

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á celebración do día mundial do medio ambiente no contexto da pandemia pola Covid 19:

Coa esperanza de estar saíndo da situación máis severa de confinamento, celebramos este 5 de xuño o día mundial do medio ambiente arredor do tema da biodiversidade, a data anual máis importante das Nacións Unidas para fomentar a acción ambiental. Biodiversidade que abrangue as oito millóns de especies do planeta, os ecosistemas que as albergan e a diversidade xenética entre elas. Biodiversidade concibida como piar que sostén toda a vida na terra e debaixo da auga, tecendo unha complexa rede que afecta a todo o sistema de vida, con especial incidencia sobre os aspectos da saúde humana. A deforestación, a invasión de hábitats de vida silvestre, a agricultura intensiva e a aceleración do cambio climático alteraron nos últimos anos o fráxil equilibrio da natureza. Ao ritmo do consumo actual de recursos naturais as Nacións Unidas estiman que se precisarían cada ano dos 1,6 planetas. Catástrofes recentes como os incendios forestais no Brasil, California e Australia, a invasión de lagostas no Corno de África e sobre todo a pandemia da Covid 19, cuxa orixe é moi probablemente zoonótica (transmitida de animais a persoas), testemuñan a estreita relación entre os seres humanos e as redes de vida nas que vivimos.

A aparición da Covid 19 demostra que cando destruímos a biodiversidade destruímos tamén o sistema que sostén a vida humana. Os responsables da OMS insisten en que a menor biodiversidade corresponde maior capacidade de propagación de patóxenos (virus e bacterias). Outros científicos estiman que mil millóns de persoas son contaxiadas cada ano por doenzas relacionadas con algúns dos tipos de coronavirus e que arredor do 75 % de todas esas novas doenzas infecciosas transmítense de animais a persoas; razón pola que manter intactas a natureza e a diversidade de especies é unha forma moi eficaz de protexernos das pandemias. Como tamén existen evidencias para investigadores da Universidade de Harvard da existencia dunha asociación de maior mortalidade por coronavirus e niveis máis elevados de contaminación ambiental por concentración de partículas, feito que outros cuestionan, mais recoñecendo en todo caso que a longo prazo a contaminación contribuiría a debilitar o sistema respiratorio. A natureza está enviándonos unha mensaxe clara: protexer a saúde do planeta e preservar a súa biodiversidade é a vacina máis eficaz para evitar o colapso alimentario nalgunhas zonas do planeta e para protexer a toda a poboación mundial de futuras pandemias.

Por outra banda, é un feito coñecido que o confinamento e a paralización da actividade nalgúns sectores, medidas adoptadas nos dous últimos meses polos diversos gobernos para frear a pandemia do Covid 19, diminuíron de forma significativa as emisións de gases de efecto invernadoiro ao tempo que melloraron a calidade do aire nas cidades. Un estudo da consellaría de Medio Ambiente observou en Vigo unha redución de até o 76 % dos niveis das emisións de dióxido de nitróxeno, cuxos niveis elevados están asociados ao agravamento de doenzas respiratorias e cardiovasculares. E o que aínda é moito máis esperanzador, fomos moitos os vigueses asombrados polo acontecemento inédito de poder escoitar o canto dos paxariños que nestes días de reclusión volveron pousar no alfeizar das ventás das nosas casas.

En cidades como a nosa, a saída da pandemia, a «nova normalidade», é unha oportunidade para deixar de facer as cousas como sempre se fixeron e darlle unha profunda virada á acción ambiental. E iso tanto polos compromisos asumidos na axenda 2030 de desenvolvemento sostible como pola necesidade de preservar a propia biodiversidade na contorna urbana. Materia na que en Vigo hai moito aínda por mudar, dende a redución das emisións, para o que imprescindible diminuír de forma drástica o tráfico de vehículos privados que utilizan combustibles fósiles, como se fixo con éxito rotundo pechando durante os meses de confinamento algunhas arterias (como a que atravesa a Porta do Sol), pasando polo reordenamento do sistema de mobilidade interna no Vigo central, no periurbano como nos concellos da área metropolitana, en base a creación de rotas de camiñantes e ciclistas, coches híbridos e eléctricos compartidos e a un novo transporte urbano eléctrico, o que diminuiría a polución e a contaminación acústica. Sen esquecer que nesta mudanza en clave verde é imprescindible en Vigo a redución da contaminación luminosa, procurando ceos nocturnos tan limpos como os de Cíes, e un plan de reforestación con milleiros de árbores urbanas, abandonando a política ornamental de maceteiros e dinosebes das dúas últimas décadas. Se de verdade queremos apostar polo obxectivo dunha cidade sostible e inclusiva é obrigado saír desta pandemia acometendo as mudanzas verdes que Vigo precisa.

Un bosque para o Castro

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo en reclamar un plan integral de protección natural e patrimonial para o monte do Castro:

Nos paseos dos seráns de confinamento son moitas as persoas que suben polas escalinatas do Castro procurando a frescura das pegadas nos carreiros e o espectáculo do solpor dende os miradoiros do adarve. E madía leva que ben afortunada é a veciñanza viguesa de contar para o seu goce con este extraordinario parque urbano de recreo (de propiedade municipal dende o 14 de abril de 1934) que dende hai pouco máis dun século foi cubrindo con árbores e vieiros o monte do Castro, un outeiro rapado, coroado a 147 metros por un castelo abaluartado do século XVII, o bastión da defensa viguesa antes os exércitos portugués, inglés e francés que nos visitaron. Corazón e celme vigués por excelencia, onde se asentou a primitiva poboación castrexa, unha das orixes da cidade, investigado polo arqueólogo Xosé María Álvarez Blázquez e o arquitecto Xaime Garrido, o monte do Castro constitúe tamén unha das súas alfaias verdes, xunto ás Cíes, a coroa vexetal do periurbano, o xardín da Alameda e o bosque da finca da marquesa en Castrelos.

Protagonista da primeira fotografía da cidade, tirada en 1867 por un viaxeiro inglés, identificada apenas coa lenda «Fort near Vigo, Spain», o parque do Castro é froito da ansia colectiva da cidade de contar cun bosque urbano para o seu lecer en situacións e condicións excepcionais. Así o considerou Jenaro de la Fuente autor en 1903 do primeiro proxecto de axardinamento que respectaba os dous recintos superiores do castelo e cadanseus paseos que o circundaban, o primeiro que coincidía máis ou menos co actual paseo de Rosalía de Castro, e o segundo, máis exterior, polo camiño que subía dende o Campo de Granada ao Couto curvándose alí para baixar polo que hoxe é o paseo do cronista Álvarez Blázquez. Entre ambas as dúas avenidas concibía o arquitecto municipal a plantación de xardíns e arborado, que non terían problemas de rego pola situación do depósito de augas en construción, que comezaría a prestar servizo un ano despois a máis de catro mil abonados. Aquela proposta de Jenaro de la Fuente quedou apenas na arquitectura de papel. Como aqueloutra grandiosa de monumentalismo utópico de  Antonio Palacios no seu «Plan de Extensión e Reforma Interior de Vigo» (1932), que concibía o Castro como o espazo verde do centro da futura cidade, colocando no seu cume o Pazo Rexional de Exposicións e Asembleas (na cota de 136 metros).

Xaora, o proxecto de axardinamento e urbanización que iría por fin adiante foi o deseñado polo enxeñeiro Manuel Cominges (1943), que conservaba os dous recintos defensivos pétreos e o seu paseo circundante, abría unha escalinata central dende o Campo baixo de Granada (onde se chantou a tan desafortunada cruz dos caídos) e unha avenida lateral no Camiño Alto do Couto. Dende entón a plantación un tanto indiscriminada e ás veces desafortunada de diversos tipos de arborado foi responsabilidade dos servizos municipais de parques e xardíns. Dende entón, o devir do noso primeiro parque urbano estivo determinado pola conservación das edificacións históricas, o que se conseguiu só hai pouco co derrube de «El Castillo», nefasta construción acaroada durante décadas á muralla, a musealización das escavacións castrexas (hoxe case abandonada), como pola conversión dos seus principais viarios interiores en aparcamento gratuíto para o centro urbano. Problemas aos que se unen as afeccións medioambientais en diversas zonas, sobre todo no entorno da muralla da fortaleza, que supuxeron talas de árbores adultas e podas abusivas denunciadas por diversos colectivos cidadáns e ecoloxistas.

Ademais da conservación e iluminación da muralla, proxecto en marcha, froito do acordo entre o ministerio de Fomento e o concello, o monte do Castro precisa dun plan integral de protección do patrimonio natural, arquitectónico e histórico que o converta nun espazo completamente verde destinado aos peóns e ciclistas, libre da circulación interior de vehículos a motor. Un documento que deseñe o Castro do século XXI, elaborado por servizos técnicos de arquitectura e urbanismo, sometido tanto ás suxestións e críticas da cidadanía como a aprobación da corporación, que estableza as medidas de protección da flora e fauna e os usos especializados dos diversos espazos do parque (lecer, deportivos, culturais, medioambientais, entre outros). Un proxecto estratéxico, inserido nas actuacións da estratexia europea da axenda 2050, que, como propón o grupo vigués de Ecoloxistas en acción, obrigaría a unha reforestación planificada do monte con árbores autóctonas para convertelo no horizonte das vindeiras décadas nun bosque urbano de referencia internacional dende o punto de vista medioambiental e cultural, á altura do Parque da cidade de Porto ou o Calton Hill de Edimburgo. Un novo Castro é posible.

50 anos do «Polycommander»

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao cincuentenario da marea negra do Polycommander:

Hai medio século da semana inesquecible do Polycommander, que marcou a memoria da miña xeración. Todo comezou cando o petroleiro noruegués de 230 metros de eslora, pretendía saír da ría pola canle Norte. Ás catro e vinte da madrugada do martes 5 de maio de 1970, cargado con 49.414 toneladas de cru da variedade arabia lixeiro, bateu nas pedras de Cíes, á altura da Punta Muxieiro, diante da praia de Figueiras na illa norte. Un encallamento de causas dificilmente explicables que destruíu a sala de máquinas e abriu unha fenda de tres metros no casco do costado de babor, pola que comezou a verterse o contido dos tanques 5 e 6, onde se aloxaba case un terzo da carga.

Derrame que, tras varios estoupidos de orixe nunca aclarada, deu paso a un incendio pavoroso da embarcación, fabuloso espectáculo seguido con asombro e preocupación polos vigueses durante corenta e oito horas dende o outeiro do Castro ou os miradoiros de Camelias ou do Paseo de Afonso (como no caso noso), e que foi cubrindo cunha densa nubada tanto a ría como a propia cidade. Marea negra, na que se derramaron até 18.000 toneladas de petróleo, que durante anos deixaron as súas inconfundibles pegadas de «pichi» (chapapote) en todas os nosos areais e da que medio século despois se conservan aínda pequenos vestixios nalgunhas rochas dos cons de Mougás e Monteferro.

Daquela primeira gran traxedia ecolóxica da ría de Vigo conservamos algunhas fotos impresionantes tiradas con enorme afouteza dende unha lancha de oito metros por Magar e por Freire, os reporteiros gráficos de Faro de Vigo e El Pueblo Gallego, así como algunhas crónicas xornalísticas moi valentes para a época sobre a precariedade dos traballos de extinción do incendio por parte dos bombeiros vigueses, das dificultades das tripulacións de varios pesqueiros para conter a marea cos medio artesanais que idearon ou dos efectos do orballo de cinzas sobre os cultivos do Val Miñor.

Porén, carecemos aínda dun relato contrastado capaz de explicar as razóns que provocaron o accidente e o alcance dunha marea negra, que chegou á portada da revista The New Yorker en maio de 1973, mais que as autoridades franquistas de Mariña pretenderon minimizar e reducir ao vertido controlado de apenas mil e pico toneladas de petróleo. Un naufraxio iniciado, como tantas outras veces, por unha circunstancia inesperada, nesta caso a necesidade dunha arribada forzosa ao porto de Vigo para desembarcar á tripulante Karin Alstad, que corría o risco de sufrir un aborto e quedaría ingresada no sanatorio de Troncoso. Unha situación que obrigou ao capitán Mr. Strom Olsen a recalar en Vigo na noitiña e unhas poucas horas despois, xa de madrugada, recuperar a rota iniciada en Sidón (Líbano) cara ao seu destino, o porto bretón de Donges, a carón de Saint-Nazaire.

Un sinistro absurdo do que se descoñecen aínda as súas causas, xa que resulta inexplicable como foi ás pedras unha embarcación que contaba co moderno sistema de navegación Decca e con axudas suficientes. Non se comprende como dende a ponte, na que debería estar aínda Joaquín Miller, o veterano práctico do porto de Vigo, asesorando ao capitán, ao primeiro oficial e ao temoneiro, non se iniciou coa antelación necesaria o cambio de rumbo a estribor. Unha manobra equivocada que a Autoridade Militar de Mariña atribuíu ao capitán noruego, mentres que para aseguradora Lloyd’s e para os organismos internacionais de loita contra contaminación mariña, como o CEDRE francés (ao que tantas veces acudimos procurando información na marea negra do Prestige), correspondeu a unha neglixencia do práctico do porto de Vigo.

Un naufraxio no que se salvaron os 39 tripulantes, entre eles tres mariñeiros de Ribeira, cuxo bote salvavidas foi remolcado nunha arriscada manobra polo pesqueiro Centinela, un dos primeiros en acudir ao auxilio do petroleiro. No entanto, foron algúns os feridos e catro os queimados de importancia (mariñeiros de reemprazo) das tripulacións dos buques da armada, como o cruceiro Canarias, a fragata Legazpi e o remolcador de altura RA-1, participantes nas tarefas de extinción, xunto aos remolcadores do porto Elduayen e Serviola. Como tampouco se dispón dun informe técnico que explique a actuación con máis vontade que acerto de oito avións do exército do aire e dun helicóptero que pretenderon axudar nos labores de extinción, antes da chegada da aviación norteamericana e a súa choiva nociva de dispersantes aromáticos sobre a ría, o que provocou danos para a flora e a fauna mariña, o que supuxo importantes consecuencias para a pesca de baixura e nas colonias de aves.

50 anos despois, paga a pena recuperar a memoria daqueles días do Polycommander, axuda a mellor valorar o tesouro da ría, o noso primeiro patrimonio da humanidade.

A liberdade está no mar

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar o bou Eva con motivo do octoxésimo terceiro aniversario da traxedia do Berbés:

Entre as diversas efemérides desta derradeira semana de abril, mes por excelencia dos libros e da liberdade, está a do octoxésimo terceiro aniversario do suicidio colectivo de nove republicanos galegos no bou «Eva» atracado no porto pesqueiro do Berbés. Un dos episodios máis dramáticos da Guerra Civil en Vigo, silenciado durante décadas e hoxe aínda insuficientemente investigado, protagonizado por oito homes e unha muller que vivían coma toupeiras naquel perigoso Vigo de 1937 e argallaron unha fuga por mar nunha das embarcacións, que ía iniciar a súa marea ao Gran Sol, coa intención de desviar o seu rumbo a un porto da España leal para dende alí incorporarse ao exército republicano. Un relato tráxico con tintas heroicas sobre o que deita nova luz o historiador Xoán Carlos Abad, presidente do Instituto de Estudios Vigueses, nun dos capítulos do seu libro máis recente, «O soño crebado. Da República á Guerra Civil en Vigo e na súa bisbarra» (IEV, 2019), atractivo e utilísimo volume de intencionalidade didáctica iluminado de forma moi emotiva por Evaristo Pereira, un dos mestres da ilustración viguesa.

Como xa fixera Dionisio Pereira no seu libro «Loita de clases e represión franquista no mar (1864-1939)» (Xerais 2011), Xoán Carlos Abad encadra o intento de fuga do «Eva» na proeza que mediado o mes de marzo de 1937 protagonizara a tripulación doutro bou, o «Emilio Márquez», o arrastreiro en parella do «Manuel Vieira Manzanares», que conseguira burlar o férreo control das autoridades militares franquistas sobre o tráfico na ría de Vigo e despois de dous días de travesía atracara no porto de Bilbao, onde desembarcaron os seus doce membros. Un mes despois argallouse unha nova fuga por mar dende o porto vigués, desta volta protagonizada por un colectivo de polisóns republicanos, que representaban a pluralidade política da Frente Popular na cidade.

O relato daquela fuga, como sinalou o profesor Xesús Alonso Montero, un dos investigadores que máis afondou no caso, posúe todos os ingredientes dun filme dramático. Na noite do 22 de abril foron entrando no «Eva», burlando o servizo de control de acceso ao peirao vigués, até nove persoas, que axudadas por un membro da tripulación foron ocupando agocho na zona de proa, no sollado existente baixo o dormitorio, arredor do alxibe de auga, onde se gardaba a cadea da áncora. Cando xa estaban no agocho, os polisóns foron sorprendidos por outro mariñeiro da tripulación, Juan Lamas Varela, que deu aviso de semellante irregularidade ao patrón. Aí comeza o operativo das autoridades policiais que abortaron a evasión no que participaron un importante continxente de forzas mixtas, composto por gardas civís, gardas de asalto e falanxistas, baixo o mando de Gumersindo Salinas, capitán da Garda Civil, e Cándido Santos, tenente dos Gardas de Asalto.

Diante da negativa dos acosados a saír do seu agocho, os mandos da operación inundaron a sala de cadeas, para o que empregaron a bomba de auga dun dos buques alxibes que abastecía no porto. Antes que a auga comezase a bordar pola sala da tripulación escoitáronse oito tiros e máis un. Ás catro da madrugada, cando se abriu a trapela atopáronse nove corpos no interior, todos con feridas de bala nas súas tempas. Os polisóns decidirán suicidarse antes de entregarse. Conxurada a evasión comezaron as pescudas para identificar aos posibles cómplices da fuga. Pronto estas apuntaron ao cociñeiro José Andrés e ao paleiro Ignacio Iglesias del Río, quen sería condenado a morte e fusilado na Base Naval de Ríos o 21 de maio de 1938.

Coñecemos cada vez un pouco máis das vidas dos polisóns do «Eva». Os dous mestres nacionais galeguistas de Rianxo, curmáns de Afonso R. Castelao –José Losada Castelao (45 anos) e Manuel Rodríguez Castelao (31)– estiveran agochados durante uns meses en Vigo na casa de Ramiro Isla Couto, como está acreditado que Domingo Pombo López, secretario do Partido Galeguista en Ferrol, salvou a vida grazas a que chegou un pouco tarde á cita do embarque. Sabemos da militancia socialista de Manuel Martínez Moroño (44), coñecido por «Manuel Fernández», e dos albaneis e irmáns Fernando (37) e José Rodríguez Lorenzo (30), que segundo a nota do xulgado de garda levaba «un cinto cunha chapa onde estaban as insignias da fouce e do martelo». Como a militancia comunista de Luis Álvarez González (30), carpinteiro de Barreras, de Camilo Campos Méndez (33), barbeiro, e de Ángel Nogueira Nogueira (30), contable da conserveira Gándara y Haz, casado con Carmen Miguel Agra (24), membro de Mujeres Libertarias, a quen se lle incautou un aro axustador de 4,20 gramos. Eles e ela acreditaron que a liberdade estaba no mar. Reconstruír o relato e recuperar as súas biografías anónimas son formas cada abril de sementar ronseis de liberdade. A liberdade esta no mar.

Peonalización sen túnel

/en , , , , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo propoño a peonalización da Porta do Sol, Paseo de Afonso e rúa Elduayen para as que entendo é innecesario o túnel previsto

É unha excelente noticia a peonalización da Porta do Sol, á que se debería engadir a do Paseo de Afonso, o noso espazo máis fermoso, o miradoiro de solpores incribles que en palabras de Valentín Paz Andrade abren as rotas do mar de Galicia. Peonalizacións que deberían incluír, ademais, a da rúa Elduayen, coa que se pecharía a ferida aberta no Vigo vello entre o barrio Alto e o barrio do Berbés desde que se trazou en 1879 unha nova rúa, chamada inicialmente Travesía, que unía a recén aberta Porta do Sol co barrio da Falperra e coa estrada de Camposancos. Peonalizacións que suporían un fito na historia da cidade xa que se gañaría para o paseo o espazo existente entre a Farola de Urzaiz e o comezo da rúa Pi e Margall, alongando tamén o eixo comercial de Príncipe até a Oliveira.

Unha peonalización que se converte nunha oportunidade para abordar cos criterios da Axenda 2030 das Nacións Unidas de desenvolvemento sostible un modelo de mobilidade para Vigo orientado a reducir as emisións de CO2 e o consumo de enerxía, o que obriga a limitar a entrada de vehículos no espazo concibido como «Vigo central». Un plan de mobilidade no horizonte de 2050 para unha cidade metropolitana intercomunicada, inclusiva e accesible para todas as persoas, baseado no funcionamento dunha rede de transporte público funcional, intermodal e non contaminante (coincidindo coa finalización do contrato de Vitrasa) e unha nova planificación urbana, recollida no Plan Xeral de Urbanismo, na actualidade en proceso de elaboración, que contemple a apertura de viais horizontais e verticais, de carrís bici, vieiros peonís escolares… Senllas oportunidades para poñer en marcha en Vigo neste mandato tamén as recomendacións do obxectivo 11 da Axenda 2030 da ONU no que atinxe ao pulo da participación activa da cidadanía na gobernanza e xestión da cidade.

Unha peonalización entre o Paseo de Afonso e a Porta do Sol que apenas precisaría para poñela en marcha dun corte do trafico semellante ao que se ven realizando en Nadal ou Entroido. Peche que, porén, debería estar contemplado no novo modelo de mobilidade e no seu correspondente plan de tráfico da cidade. O que obrigaría a implementalo de forma gradual, afectando primeiro aos vehículos privados, permitindo a circulación aos vehículos públicos e de reparto en función do calendario de posta en marcha do novo modelo de transporte urbano e da finalización das actuacións urbanísticas pendentes na zona (Panificadora, Barrio do Cura…).

Unha peonalización gradual que facilitaría a recuperación progresiva da rúa de Elduayen co seu estilo histórico de finais do dezanove. Mais sería unha medida incompatible coa construción do túnel previsto e a súa insólita sucesión de muros, ramplas de pendente ascendente do 14 % e bocas que pola súas dimensións obrigarían ao estreitamento das beirarrúas con dimensións inferiores ás existentes, o que impediría o paseo dos peóns. Obras cunha profundidade equivalente a dúas plantas dun edificio, o que podería afectar ás estruturas de edificios históricos protexidos. Un túnel que probablemente incrementaría a circulación do número de vehículos polo Vigo central, o consumo enerxético e as emisións, o que é incompatible tanto co fixado na Axenda 2030 para a mobilidade en cidades sostibles como cos eixes de Transición Ecolóxica nos espazos urbanos para evitar gases de efecto invernadoiro e as consecuencias do cambio climático.

Aínda é posible reconsiderar a execución dunha obra que ameaza constituír un erro histórico que condicionaría de forma irreversible o futuro do Vigo central nas vindeiras tres ou catro décadas, como no seu día sucedeu coa instalación no Areal da emerxente industria conserveira, o que pechou para sempre o Vigo pétreo ao mar, ou coa destrución do patrimonio pétreo durante os mandatos de Portanet e Ramilo, ou o que puido suceder co Scaletrick de Lepanto, por ventura reconsiderado in extremis polo alcalde Manuel Soto. Aínda é posible un trasacordo cando tan relevante actuación non aparece contemplada en ningún dos plans xerais nin sequera pode ser considerada unha obra prioritaria, cando existen puntos negros na mobilidade da cidade, que precisarían unha actuación semellante máis urxente, como a conexión entre as avenidas Antonio Palacios e Castrelos, por poñer un caso dun atoamento estrutural.

Hai marxe para reconsiderar a construción do túnel de Elduayen e ao mesmo tempo continuar coa peonalización e co arranxo previsto para a Porta do Sol e agardemos que tamén para o Paseo Afonso así como para dotar á cidade metropolitana dun novo plan de mobilidade. Un proxecto ilusionante para a toda a cidade que polo seu carácter estratéxico debería contar co apoio unánime dos grupos políticos e colectivos veciñais. A alcaldía debería valoralo.

 

Vigo metropolitano primeiro

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao conflito do transporte metropolitano de Vigo

A resolución do Xulgado do Contencioso Administrativo nº 1, que admite a querela interposta polo concello de Redondela en 2018, cando era alcalde Javier Bas (PPdeG), solicitando que fose eliminado o requisito do empadronamento para poder obter a tarxeta de transporte urbano de Vigo, é outro capítulo da batalla política e xudicial entre o PPeG e Abel Caballero arredor da Área Metropolitana de Vigo (AMV). Unha interminable liorta política, que prexudica á veciñanza da rexión urbana de Vigo, máis que para os protagonistas constitúe outra oportunidade para enrocarse nas súas posicións. Unha sentenza que carece de utilidade práctica xa que dende abril de 2018 as persoas residentes noutros concellos, grazas a un auto ditado polo mesmo xulgado, poden solicitar este moedeiro electrónico ao concello de Vigo, sabendo que se lle proporcionará nun formato distinto (unha tarxeta branca) ao do coñecido como PassVigo reservado para as empadronadas nas oficinas do Campo de Granada.

Como tampouco mudou o debate xurídico, xa que para ambas decisións, o xuíz se baseou na Lei 2/2017 de medidas fiscais, administrativas e de ordenación, de 8 de febreiro, texto xurídico que Abel Caballero considera foi promulgado polo Goberno de Feijoo coa intención de castigar aos vigueses, xa que só se aplica en Vigo. Unha «lei Feijoo», que se axusta coma unha luva ás posicións do PPdeG desde que a ausencia de acordo sobre o transporte metropolitano abortou a posta en marcha da AMV, prevista na Lei 14/2016, de 27 de xullo. E dende aquela negativa da Xunta de Galicia en 2017 a inscribir á área metropolitana viguesa, este conflito político e xudicial deixou en auga de castañas o funcionamento da institución política máis relevante para o futuro da primeira rexión urbana de Galicia.

Mágoa que neste debate sobre o futuro metropolitano, onde non lle faltaron nunca os argumentos, o alcalde Abel Caballero, obsesionado coa súa estratexia de «Vigo primeiro», non sempre acertase coa mesura e coa altura de miras necesarias na construción do proxecto histórico do Vigo metropolitano. Esa obsesión, á que non foi allea tampouco na defensa dos intereses de Vigo e da súa veciñanza a utilización do seu característico e retador ton ditirámbico, explica erros de pé de banco como pretender converter a PassVigo, apenas un moedeiro electrónico xestionado por unha entidade bancaria, nunha especie de dni vigués polivalente, capaz de ser utilizado no vitrasa, no acceso privilexiado aos concertos de Castrelos ou servise de forma experimental como chave dixital para abrir os colectores marróns, que esixen a utilización de bolsas cen por cen reciclables. Un exceso de entusiasmo que deixa polo camiño algunhas afirmacións pouco afortunadas nunha cidade onde todos dunha ou doutra maneira somos xentes de fóra, nun viguiño que ao longo de máis dun século acolleu cos brazos abertos aos nosos bisavós, avós ou pais sen preguntarlles pola súa condición ou facer diferenza ningunha sobre a súa procedencia.

A exitosa estratexia electoral do «Vigo primeiro» do alcalde Caballero prendeu en terreo moi fértil abonado polo desamparo da Xunta de Galicia de Alberto Núñez Feijoo, que someteu a Vigo e a súa rexión a un durísimo illamento institucional e orzamentario, do que o problema do transporte é apenas a punta do iceberg. Mais indo ao caso que nos ocupa, nas bonificacións do transporte urbano é inadmisible facer distincións entre as persoas usuarias empadronadas en Vigo, Redondela, Cangas, Mos, Nigrán, por citar algúns dos concellos da AMV, cando todas acceden en vitrasa ao Cunqueiro ou a Povisa, ou cando acuden a traballar a calquera dos polígonos industriais radicados neles. Empregando o transporte colectivo todas contribúen a facer unha cidade sostible e saudable, sexa no anel central ou nas contornas periurbana ou metropolitana. Velaí a cerna para establecer un sistema de mobilidade metropolitana intermodal, capaz de reducir de forma efectiva a utilización do vehículo privado, onde na mesma rede se articulan o uso do autobús, o transporte de ría, o tren de proximidade, o carril bici e a mobilidade a pé, tanto horizontal como vertical. Un modelo de mobilidade que pola súa dimensión e importancia require o acordo e o compromiso económico entre a Xunta de Galicia e todos os concellos da AMV.

Esta sentenza sobre a PassVigo reabre o esquecido debate do transporte metropolitano e obriga aos actores políticos, Xunta e concellos da AMV, a acadar (si ou si) un acordo que poña fin a este envurullo interminable. As 600.000 persoas que vivimos e nos movemos na rexión urbana de Vigo non podemos continuar sendo discriminadas. É unha oportunidade de ouro para recuperar o espírito acolledor dunha cidade que se foi construíndo con estrépito deitada diante da ría de Vigo.

 

Colmeiro no Marco

/en , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición de Colmeiro no Marco comisariada por Carlos L. Bernárdez:

O pintor Manuel Colmeiro conta nunha entrevista que lle fixo Carlos G. Reigosa que cando chegou a Vigo en xuño de 1926 procedente de Bos Aires quedara moi impresionado: «Carai, Vigo é azul». Unha lembranza perdurable de quen regresa con vinte e cinco anos, despois de ter emigrado aos 12 á capital arxentina para reunirse cos seus pais, e recoñece que quedou impresionado pola primeira cidade do seu país nun día de primavera. Aquel artista que comezara en Bos Aires a súa formación autodidacta como pintor de bodegóns e escenas portuarias, iniciaba con aquela homenaxe ao Vigo que o acolleu unha relación tanto artística como afectiva, xa que despois do seu regreso de París (1986) tivo estudio aberto na rúa Progreso, que compartía coa súa casa de San Fiz de Margaride, en Silleda, onde naceu.

Foi en Vigo, en 1928, na Sala de Faro de Vigo onde Colmeiro fixo a súa primeira exposición, nun ano decisivo para el, cando recibiu a pensión da Deputación de Pontevedra para ampliar os seus estudos en Barcelona, entón a capital artística. Mostra que repetiu en Vigo nos mesmos salóns do Faro en 1935, nun tempo de entusiasmo político e de renovación da vangarda artística. Vigo ao que regresará cos seus cadros Colmeiro en 1957, que exporá na Sala Velázquez, cando xa comezara a súa estadía parisina de catro décadas. Vigo onde Colmeiro terá a súa primeira antolóxica en Galicia (1978), na Nova Sala de Exposicións da Caixa de Aforros. Antolóxica que se ampliará en 1999, ano do seu pasamento, na mostra «Colmeiro a través da súa obra» instalada entre a Casa das Artes e a Sala de Exposicións do Centro Cultural da Caixa de Aforros. Mostras da obra de Colmeiro que continuarán coa da Galería Montenegro (2011), e coas organizadas pola Pinacoteca Fernández del Riego, a primeira en 2012, e a máis recente en 2018, para presentar o Comodato Colmeiro, legado cedido pola familia á cidade, como quixo o propio artista.

Quizais o pintor do século XX máis admirado en Vigo, xunto a Laxeiro e Urbano Lugrís, Manuel Colmeiro volve chamar a atención da cidadanía cunha nova antolóxica aberta no primeiro andar do Marco de Príncipe que comisariada por Carlos L. Bernárdez e baixo o título «Espazos e encadramentos» propón unha lectura moi novidosa da obra do pintor e debuxante de Chapa. Unha ollada cronolóxica sobre os espazos onde desenvolveu a súa obra (Bos Aires, Galicia e París) máis tamén transversal sobre os contextos artísticos nos que participou. Velaí a súa achega aos debates arredor da figuración, que se deu tanto en Europa e América nas décadas de 1920 e 1930; como a súa contribución á formación do Movemento Renovador da Arte Galega, que compartía con Maside, Torres, Laxeiro ou Souto, acuñando a súa interpretación da estética do granito fundindo a tradición galega coas linguaxes vangardistas. Colmeiro foi creador non só dun modelo de pintura, tamén dun repertorio iconográfico orixinal, que someteu a revisión, como as súas famosas panadeiras e moletes, aos que somete aos máis diversos riscos cromáticos, ao longo de case cinco décadas.

Na mostra do Marco descubrimos algunhas pezas do Colmeiro menos coñecido, como os seus debuxos de guerra, realizados no exilio (1937), que lembran a piedades relixiosas, onde denuncia a represión dos paseos fascistas. Coma os seus debuxos e óleos de temática portuaria e a súa representación da dignidade das clases traballadoras (campesiños, xornaleiros, mariñeiros ou mineiros), sen esquecer o achegamento a figura feminina con valor arquetípico, en cadros como «Muller con neno« (1930) ou «Maternidade« (1931). Outro tanto sucede coa súa pintura mural, que concibía como unha lección de humanidade nos espazos públicos ou o seu tratamento da paisaxe que consideraba formaba parte da experiencia vivida e do espazo de querenza, non exenta dunha certa ollada panteísta e dun cromatismo vibrante. Como moi presente está o valor do debuxo que sempre ocupou un lugar importante no traballo de Colmeiro fose vehículo de comunicación coa realidade ou coa súa abstracción.

Coa magnífica exposición de Colmeiro, completada no mesmo andar con outra excelente de Eduardo Gruber, o equipo do Marco dirixido por Miguel Fernández-Cid dá outro impulso á recuperación do proxecto de Museo de Arte Contemporánea co que naceu o Marco en 2002. Unha magnífica nova para un museo afogado economicamente polos conflitos entre administracións, cuxo orzamento soporta hoxe case na súa totalidade o concello de Vigo. Un centro que con todo merecemento debera contar con achegas económicas do resto das administracións, singularmente da Deputación de Pontevedra e da Xunta de Galicia e mesmo dalgún patrocinador privado, como xa aconteceu no seu día. Parabéns ao comisario e aos responsables do museo. Paga a pena non perder este Colmeiro novidoso.