Serpentín kitsch

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal en Faro de Vigo ao debate entre o kitsch e o contemporáneo na cultura en Vigo

Avanzada a remuda dun treito do bulevar da Gran Vía, xa apareceron os primeiros nomes cos que a cidadanía o bautiza co xenio da retranca viguesa. Entre os que coñecín gustoume moito o de «serpentín da Gran Vía», sintagma que procura unha intelixente connotación co carácter industrial da cidade, identificando a estrutura retorcida de ferraganchos pintados coa gama do arco da vella co nome da espiral utilizada nos alambiques ou nos equipos de refrixeración, peza que permite ao fluído circulante polo seu interior absorber ou ceder calor. Imaxe que ben lle acae ao desproporcionado tinglado de ferro e cristal baixo o que circularán en rampas eléctricas ringleiras de peóns camiño do Corte Inglés. Unha intervención urbana, que a alcaldía cualificou como «obra de arte», mais sobre a que tamén se pronunciaron diversas voces veciñais e os grupos da oposición decepcionadas tanto polo resultado estético renxente como pola perda irreversible do arborado patrimonial tanto do bulevar como das beirarrúas, modificando así as características orixinais dun espazo urbano emblemático deseñado hai setenta e cinco anos como a primeira avenida bulevar da nosa cidade.

O caso deste estridente serpentín da Gran Vía únese ao doutras intervencións urbanas de carácter semellante, como o da instalación (aparentemente casual) da dinosebe na Porta do Sol (2015), introducindo no noso primeiro espazo comunitario unha icona alternativa á do Sireno de Francisco Leiro; un espazo selfie, que como era previsible, despois das brincadeiras iniciais dos días de novidades, pasou a formar parte do percorrido polo Vigo kitsch, que non falta en guía ningunha dos itinerarios frikis por Galicia. Intervención replicada agora en Samil (2020), coa instalación doutro «photocall», unha nécora xigante de granito, xustificada para promover a imaxe das illas Cíes nas redes sociais. Espírito kitsch que impregna o alarde de luces de Nadal, co seu despregue de millóns de leds, noras e árbores, a todas luces desproporcionado, como inoportuno neste ano de dolorosa pandemia, tanto polo seu custo para as arcas municipais, polos riscos para o patrimonio e inconvenientes que ocasiona para a veciñanza durante case cinco meses, como polo incremento da contaminación luminosa, facendo caso omiso ás medidas de loita contra o cambio climático como ás recomendacións polos ceos limpos, incluída a aprobada por unanimidade polo Parlamento Galego (2015).

Intervencións municipais que convocan a milleiros de persoas, como sucede tamén na cabalgata de reis, nas comitivas do entroido ou nos concertos de Castrelos, presentadas polos responsables do concello como alternativas populares á arte e cultura de vangarda, que só interesa a unha elite, apenas uns poucos culturetas e señoritos. Un vello debate, entre o kitsch e o contemporáneo, que durante o século XX afectou á arquitectura, deseño e ás diversas artes, que en Vigo tamén deixou a súa pegada. Velaí a desfeita dos anos do alcalde Portanet, no que se derrubaron alfaias da arquitectura pétrea, para substituílas por construcións que hoxe consideramos vulgares. Velaí aqueloutro surto de estética kitsch –se prefiren, «vulgar», «cursi» ou «chapuza»– nos mandatos en minoría de Soto, que permitiu ao concelleiro Agustín Arca intervir sobre o espazo de Castrelos ou deseñar da súa propia man a primeira versión dos volcáns de Coia. Esperpentos urbanos que con bo criterio emendou o compañeiro Soto no seu derradeiro mandato deixando cinco grandes esculturas contemporáneas, emblemas do Vigo de entre séculos. Novo abrocho kitsch reaparecido coa «cidade das flores» pola alcaldesa Corina Porro, promotora da aparición da actual cultura das macetas ou das arboriñas sen raíces.

O máis triste do conto é que a aparición deste novo surto de cultura kitsch coincide na última década co colapso de Vigo como cidade de cultura contemporánea, perdendo unha hexemonía que a caracterizou durante o século XX. Vigo está desaparecida nas táboas de actividades e equipamentos culturais, moi lonxe das súas competidoras naturais (Porto, A Coruña e Santiago). Velaí o auténtico drama que vivimos nun concello sen rede de bibliotecas ou sen un museo da cidade que se pode chamar como tal. Velaí unha cidade que deixou morrer, entre outras convocatorias do seu tecido artístico, o festival Are More de música clásica, a Fotobienal de fotografía, o ImaxinaSons de Jazz, o ALT de artes escénicas, ou deixou marchar o festival Sinsal. Velaí unha capital editorial de Galicia sen un festival de literatura galega.

O Vigo efémero do photocall, do serpentín e da paquetería de Nadal non pode agochar a existencia dunha cidade con vontade de liderar a cultura da Galicia contemporánea, unha posición de privilexio que debería ser recuperada.

Escola con máscara

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ás condicións de regreso á escola presencial:

Non lembro nas últimas catro décadas un regreso ás aulas con maior nivel de incerteza e risco co do curso que comeza hoxe. Pasados case seis meses daquela abrupta interrupción provocada polo inicio da pandemia do Covid-19, que recluíu aos escolares na casa e obrigou ao profesorado a improvisar durante tres meses e cos seus propios medios un modelo de educación a distancia, a volta á ensinanza presencial non se pode adiar máis, xa que é imprescindible para o desenvolvemento das aprendizaxes e do estado emocional do alumnado, sobre todo do máis vulnerable (o das primeiras idades e aquel con necesidades educativas especiais ou necesidades de apoio educativo), mais tamén para o conxunto da propia sociedade que, a pesar de que a doenza está aínda moi lonxe de ser vencida, pretende recuperar a mal chamada «nova normalidade».

Un regreso ás aulas, porén, que non se pode facer a calquera prezo, xa que se trata dunha manobra moi complexa que require dunha estratexia meditada e asumida por todos os membros da comunidade educativa con altos niveis de consenso e da mobilización de importante recursos económicos por parte da administración educativa competente. Unha apertura de escolas e institutos que pasa por garantir a seguridade das condicións sanitarias para o seu alumnado e persoal docente e non docente, mais tamén das condicións de igualdade e equidade nas que se van desenvolver as ensinanzas, tanto as presenciais como a distancia (no caso de producirse algún abrocho que obrigue a unha corentena), sen esquecer a conciliación coas familias (o que ten moito que ver co funcionamento das aulas matinais, comedores e actividades vespertinas) nun contexto de gravísima crise social e laboral.

Mágoa que a esta altura, xa metidos no mes de setembro, a pesar do esforzo extraordinario realizado polos equipos directivos, que elaboraron no mes de agosto cadanseus plans de adaptación, continxencia e acollida, non contaramos até onte cun protocolo definitivo das Consellarías de Sanidade e de Educación que regule nos centros educativos as condicións da etiqueta sanitaria das 3M (Metros, Máscara e Mans). Distancia social de seguridade que as autoridades educativas e sanitarias galegas desde que publicaron o seu protocolo de 22 de xullo (o que foi modificado onte) interpretan de forma restritiva, xa que utilizando a fórmula de manter «un metro e medio entre o centro de cada unha das cadeiras» reduciría a distancia social entre cada estudante a unha distancia inferior á recomendada pola OMS, lonxe tamén dese metro e medio e medio asumido tras a recente conferencia de responsables educativas das CC.AA.

Atrevida interpretación «espacial» que xunto á utilización extensiva do modelo de grupos de convivencia estable de Infantil e Primaria, as mal chamadas «aulas burbulla», permite ás autoridades educativas galegas reiniciar o curso Covid-19 sen modificar nin a ratio de alumnado por aula (que se mantén nos niveis de 25 en EI e EP, 30 en ESO e 33 en Bacharelato) nin incrementar de forma excepcional o profesorado nin incorporar coidadoras para o alumnado con NEE nin modificar o horario nin sequera flexibilizar o agrupamento nin contratar persoal de enfermaría… Medidas tomadas noutros países, que priorizaron máis ca nós á reincorporación á escola ou noutras CC.AA., como o País Valenciano, tras un amplo acordo dos membros da comunidade educativa. Unha volta á escola en Galicia con todo o alumnado con máscara (velaí a medida estrela anunciada polo propio Feijoo), na que toda a responsabilidade recae sobre as costas do profesorado e das familias. Un regreso, ademais, a custe cero, mesmo a pesar de que a Xunta de Galicia contará con máis de 100 millóns de euros da partida de 2.000 millóns destinados a educación do famoso fondo Covid-19 de 16.000 millóns destinados a CC.AA., dos que non o esquezamos Feijoo, xa tras a conferencia de presidentes de 7 de xullo, solicitou liberdade para destinalos «ao que o Goberno Galego considerase».

Un regreso ás aulas que as autoridades educativas galegas deseñan virando as costas tanto á representación sindical do profesorado, que convoca folga para os días de inicio de curso en Primaria e Secundaria, como ás asociacións das familias que como a viguesa FOANPAS reclama unha volta segura na que se reduza o número de alumado por aula e se incrementen os recursos para prestar os servizos de conciliación, que son responsabilidade tamén da administración autonómica. A pesar do moito tempo perdido, o presidente Feijoo debe asumir que as condicións deste excepcional regreso á escola, que nunca vai estar exento de riscos e incertezas, aconsellan ser compartidas coa comunidade educativa e cos concellos, responsables das competencias de limpeza e mantemento dos centros de Infantil e Primaria.

No centenario de Bradbury e Isaac

/en , , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao centenario de Ray Bradbury e Isaac Díaz Pardo

Non reparara até agora no feito de que Ray Bradbury e Isaac Díaz Pardo naceran ambos os dous o 22 de agosto de 1920 e morreran a comezos de 2012. Unha venturosa serendipia, como todas inesperada e fortuíta, froito de senllos centenarios lembrados en Twitter, que dende agora une a dúas das miñas figuras intelectuais máis admiradas, das que descoñecía tivesen vidas tan paralelas no tempo, aínda que permanecesen afastadas por nove mil quilómetros, a do estadounidense mestre da fantasía e da ficción científica desenvolta en California na meca da industria cinematográfica; a do editor do Castro e creador de Sargadelos entre Compostela e A Mariña. Traxectorias, porén, que representan en cadanseu ámbito algúns dos valores máis primixenios da modernidade e do activismo artístico humanista do século XX, como as guías da razón, da ciencia, da tecnoloxía, mais tamén das diversas artes e da memoria.

Admiración polo escritor de Waukegan que nos levou hai quince anos a publicar en galego no catálogo da colección Fóra de Xogo (Xerais) dúas das súas obras senlleiras, traducidas por María Magdalena Fernández Pérez: Crónicas marcianas (1950), a súa obra inicial, unha colección de relatos que conforma a crónica das seis primeiras viaxes dos habitantes da Terra, desde 1999 a 2026, para colonizar Marte; Fahrenheit 451 (1953), un dos clásicos da literatura do século XX, tamén o título da única obra que aparece na súa lápida, unha fantasía futurista dun tempo no que a lectura está prohibida e todos os libros son denunciados e destruídos, o que leva a un grupo secreto de activistas da lectura refuxiados nos bosques a memorizalos e gardalos nas súas cabezas como forma máis segura de conservación.

Edición en galego, á que non fora allea a recomendación do escritor Agustín Fernández Paz, ao que sempre lembraremos nas súas intervencións orais sobre a lectura recuperando as palabras de Montag, o capitán dos bombeiros incendiarios, protagonista de Fahrenheit 451: «Sinto que detrás de cada libro hai unha persoa que me fala». Irene Vallejo rescata en El infinito en un junco (Siruela 2019), obra extraordinaria (moi rcomendable) sobre a invención dos libros no mundo antigo, o Fahrenheit 451 de Bradbury, escrito como unha fábula distópica, para poñer énfase no valor dos libros como recipientes de memoria, sobre todo, nas Idades de Escuridade, no valor de cada un dos lectores e lectoras como portadores de íntimas bibliotecas clandestinas: «Cando a guerra termine, algún día, algún ano, os libros poderán ser reescritos. As persoas serán convocadas unha por unha, para que reciten o que saben…».

Valor da memoria que compartía Isaac Díaz Pardo cando como editor en lingua galega puxo en marcha en Ediciós do Castro (Sada, 1963) a colección «Documentos para a Historia Contemporánea de Galicia», a primeira trabe na construción da memoria republicana de Galicia en base as testemuñas e as memorias dos que padeceron os días de terror e as penalidades da ditadura. Teimosía por recordar e gardar o recordado que Isaac imprimiu a moitos outros dos seus proxectos, como nas series temáticas das súas cerámicas, símbolos que contribuíron a dar a coñecer que Galicia tiña unha historia de seu; como a Biblioteca do Exilio, onde pretendeu reunir un cento de obras escritas por autores españois exiliados; como aquela cronoloxía histórica de Galicia, que vimos como actualizaba día a día nas instalacións do Instituto Galego da Información (1977) en San Marcos, creado para publicar un xornal en galego; como nas salas do Museo Galego de Arte Contemporánea Carlos Maside do Castro de Samoedo (1970), fundado hai agora cincuenta anos, onde quen foi un dos xenios indiscutibles da pintura galega reuniu a máis importante colección artística do seu tempo.

Admiración polo creador de Sargadelos, a industria cultural galega máis relevante da
segunda metade do século XX, que en tantas conversas nos insistiu, e que comparto ao cen por cen, en que a primeira tarefa do editor, o que poderíamos facer extensible á de calquera outro empresario do sector cultural, é a de promover e a acompañar aos creadores da forma máis discreta e xenerosa posible, o que moitas veces nos obriga a «templar gaitas e limpar merdas». Que outra tarefa do creador de cultura é valorar o escaso para que sexa devecido polo seu público. E ben o poñía en práctica don Isaac que fixo posible a fantasía do día a día daquel Laboratorio de Formas (1963), utopía artística imaxinada polo seu amigo Luis Seoane, ou quen publicou varios milleiros de libros moi especializados ou quen te acollía na súa casa e na súa mesa sempre cos brazos abertos.

No centenario de Ray Bradbury e Isaac Díaz Pardo celebramos o mellor da cultura do século XX, o valor da memoria e das artes e das ciencias como chaves para crear o futuro.

«A vinganza dos homes bos»

/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á publicación da terceira novela de Manuel Esteban, A vinganza dos homes bos:

A vinganza dos homes bos (Xerais 2020), a novela de Manuel Esteban (Vigo 1971), mantense durante todo o verán como o libro galego máis vendido tanto na táboa publicada cada sábado en Faro de Vigo como nas dos diversos medios literarios dixitais. Un recoñecemento do lectorado, compartido pola excelente e unánime acollida da crítica literaria, para esta nova entrega dunha serie policial de marcado enfoque social, localizada en Vigo e protagonizada polo inspector Carlos Manso, iniciada con A ira dos mansos (Premio Xerais de novela 2016), homenaxe a José Saramago na que se reivindicaba o valor das persoas que traballan con colectivos coa síndrome de Down, e continuada con O meu nome é Ninguén (Xerais 2018), que o autor definía como «un manual de filosofía para perdedores».

Precedida dunha cita de Miguel de Unamuno, «o perdón é a vinganza dos homes bos», a terceira novela de Manuel Esteban desenvólvese en dous espazos e dous tempos, Vigo e a illa de Fuerteventura, convidando á lectora a reflexionar como o pasado axuda a entender o presente e como a vinganza soterrada baixo a culpa destrúe a quen a exerce. Manso desdóbrase desta volta en dous momentos decisivos da súa vida. O vivido en Puerto del Rosario en 1998, no seu primeiro destino como axente de policía, cando perseguindo a unha banda de narcotraficantes é protagonista dun acontecemento traumático. O segundo, xa en Vigo, vinte anos despois, tras ser obrigado a abandonar o corpo, como investigador privado que intenta desvelar unha complexa trama de corrupción. Dúas historias enfiadas que ofrecen o retrato dun Manso na madurez da súa condición de antiheroe, anoxado e autodestrutivo, engulido polas dúbidas e polos remorsos, mais tamén pola súa lucidez para entenderse e comprender o valor dunha vida. A vinganza dos homes bos é unha novela policial e de intriga construída coa precisión do reloxeiro e a harmonía e beleza que un ourive imprime a unha prosa punzante, sempre clara e elegante.

Estoutra marabilla de Manuel Esteban é unha das pezas máis logradas dese subxénero da narrativa galega conformado como «novela viguesa». Unha indicación de calidade que ben lle acae a unha novela que nas súas principais localizacións escolle para abraio do lectorado dous túneles esquecidos, húmidos e escuros, dos aínda existentes en Vigo. O primeiro, a rúa soterrada para peóns que hai máis dun século comunicaba as inmediacións da rúa do Príncipe coa Alameda, unha galería que na novela vai dende o calello dos Caños, onde noutrora houbo un lavadoiro, hoxe unha zona de servizos detrás do edificio do antigo Hotel Moderno, até a bóveda aberta e tapiada no canellón da rúa Joaquín Nogueira Alonso, unha traveseira sen saída da rúa Vitoria, preto da Alameda. O segundo, o chamado «túnel do peixe», ao que se pode acceder dende Afonso XIII, debaixo da derradeira saída da AP-9, unha vella vía de tren subterránea de douscentos metros de lonxitude, inaugurada en 1898 e abandonada en 1963, que unía a Estación de Urzaiz e o barrio do Roupeiro (hoxe desaparecido) co peirao do Comercio, do que aínda se conserva un treito que finaliza nun garaxe da rúa Rosalía de Castro.

Dous túneles que forman parte do trazado do Vigo oculto, cuxas minas, galerías e conducións de auga foran inventariadas na década de 1990 para o concello por membros da Federación de Espeleoloxía e máis recentemente (2017) explorada por un grupo do club Montañeiros Celtas que publicaron na rede algunhas das súas entradas nestas covas urbanas. Velaí a galería do castelo de San Sebastián, que en 2009 xa aparecera nas obras de humanización da rúa de Santiago e nun túnel anexo máis estreito, que podería datar de época romana, formando parte da rede de abastecemento de augas ao Vigo Vello. Velaí o túnel de cen metros existente baixo o monte da Guía ou os polvoríns da ETEA, unha obra militar de hai case un século, que parece inacabada. Velaí esoutra galería que corre baixo a rúa Pracer e o Paseo de Granada que conecta co túnel que baixaba desde o castelo do Castro, descuberto a máis de quince metros de profundidade ao realizar as obras da subestación eléctrica do Castro, na rúa Venezuela, e que probablemente continuaría por Abeleira Menéndez en dirección á batería de Laxe. Un patrimonio do Vigo soterrado reivindicado do seu esquezo de forma incansable e teimosa polo escritor Pedro Feijoo ao que lle dedica o capítulo, «As catacumbas da cidade», no seu libro Camiñar o Vigo Vello (Xerais 2018), un dos títulos imprescindibles da bibliografía viguesa.

Recomendo vivamente a lectura de novelas como as da serie do inspector Manso de Manuel Esteban ou a media ducia que Pedro Feijoo localiza no Vigo da memoria, textos literarios todos que axudan a coñecer, entender e defender o patrimonio dunha cidade bimilenaria tan desmemoriada coma a nosa.

Foto do autor: Óscar Vázquez, LVG. Grazas.

Onte 2086: «Wolfram», a nova banda deseñada de Alberto Varela Ferreiro

/en , , , , , , , , , , /por

Unha das noticias máis esperanzadoras da edición galega actual é a publicación normalizada de libros de banda deseñada nos catálogos das editoras xeralistas. Velaí o caso destacado de Xerais que neste verán, ademais dos dous primeiros volumes da magnífica serie «Lendas do recreo» de El Hematocrítico e Albert Monteys, publica Wolfram. espías, nazis e maquis (Xerais 2020) de Alberto Varela Ferreiro, un dos máis veteranos autores de cómic da xeración Golfiño. Tras Ulf de Jakobosland (Xerais 2018), Ferreiro volve visitar os vieiros do xénero de aventura histórica cunha trama de espionaxe localizada na Galicia en guerra do comezos da década de 1940. Mesturando con grande habilidade narrativa figuras reais con héroes de ficción, o espía W.C. Morgan do MI6 e a axente de intelixencia estadounidense Molly Morrison, acontecementos históricos con outros ficcionais, Ferreiro ofrece dende a narrativa debuxada unha singular e atractiva ollada a aquel momento decisivo da nosa historia.

Unha temática e un tempo que comeza por ventura a ser visitada con máis frecuencia pola literatura galega recente, tanto en obras de non ficción, como as xa clásicas Galicia en Guerra (Xerais 2006) de Eduardo Rolland e O volframio de Varilongo (Xerais 2016) de Carmen Blanco, como de ficción en novelas como Cabalo de ouros (Galaxia 2010) de Víctor Freixanes, Febre (Xerais 2011) de Héctor Carré, Izan o da saca (Xerais 2015) de Xabier Quiroga ou O exército de fume (Xerais 2018) de Manuel Gago, entre outras.

Ademais do interese da temática e do seu tratamento novidoso, no libro de Alberto Varela Ferreiro destaca a extraordinaria recreación iconográfica da arquitectura, vestiario e vehículos de época, amosando que o seu estilo de liña clara emparenta ao carballés cos clásicos do cómic belga como o Hergé de Tintin ou o Edgar Jacobs de Black e Mortimer, o que supón outra interesante liña normalizadora para o catálogo da BD galega. Traballo iconográfico no que destaca, sobre todo, a fidelidade na reprodución de todo tipo de vehículos e medios de transporte, como se pode comprobar no book trailer da obra, unha das pezas visuais máis interesantes das producidas na edición galega nos últimos anos.

Recomendo vivamente este Wolfram tanto polo seu interese gráfico e documental (incluído un glosario histórico ben documentado) como pola súa utilidade didáctica. Non debe faltar en ningunha comicteca galega. Parabéns a Alberto e á atenta editora.

Búrbida e Turonio, as orixes de Vigo

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a recomendar o libro Búrbida. As orixes de Vigo (Toxosoutos, 2020) do arqueólogo vigués Manuel Santos-Estévez:

A pasada semana citabamos Burbida como o nome do Vigo da época romana. Unha mención que tirabamos dos textos de Manuel Santos-Estévez (Vigo, 1968), investigador no Laboratorio de Paisagens, Património e Território (Lab 2PT) da Universidade do Minho. Autor dun cento de traballos arqueolóxicos, acaba de publicar Búrbida. As orixes de Vigo (Toxosoutos, 2020), unha obra de síntese na que empregando os datos arqueolóxicos dispoñibles se reconstrúe nun cento de páxinas a historia da comarca viguesa dende as comunidades agrícolas neolíticas e a aparición da primeira arquitectura megalítica (hai 4.500 anos), pasando polo esplendor do Vigo celta-castrexo e romano (entre os séculos I e VII), até o rexurdir no século XI, cando aparece na historia por vez primeira co seu nome, do Vigo medieval cantado por Martín Codax.

Un libro concibido polo arqueólogo vigués, tamén, coa pretensión de desmontar os prexuízos asociados a unha visión minimizadora da historia viguesa, xurdida no século XIX polos intereses políticos da nova división administrativa provincial de 1833, cando se acuñou o mito negacionista de que Vigo carecía de historia, desavaliando, como sinala no limiar o profesor Carlos Barros, a historia antiga e medieval da maior cidade de Galicia.

Con esa intención Santos-Estévez e analizando tanto a paisaxe arqueolóxica, fundamentalmente dende a época romana até a Idade Media, como os grandes achados arqueolóxicos que tiveron lugar en Vigo dende a década de 1990, vai respondendo con inequívoco afán didáctico a unha serie de preguntas claves que desmontan esa visión que pretendía anular a historia viguesa: que pobo habitou a comarca de Vigo antes da chegada dos romanos?, cando comezou a súa actividade portuaria e comercial a longa distancia?, cando naceu a cidade?, que conexión existe entre o Castro de Vigo e o santuario do facho de Donón?, cales eran as vías romanas que chegaban a cidade?, como foi o Vigo romano e como desapareceu?, como e cando rexurdiu o Vigo amurallado medieval?

Respostas do historiador Santos-Estévez que amosan a grande importancia que tivo a urbe viguesa xa no século II antes de Cristo cando o Castro de Vigo se converteu (antes da conquista romana) en oppidum do pobo helleno (que tiña na cerva o símbolo da súa comunidade), nacendo a primeira cidade en Vigo, a que será coñecida como Búrbida (palabra que significa tanto manancial como outeiro), cunha enorme extensión, 14 hectáreas (das que hoxe se ten escavado apenas un 2%), e cunha poboación estimada entre os 2.500 e 3.000 habitantes, unha das máis grandes do que despois sería a Gallaecia.

Importancia que Búrbida mantivo tras a incorporación ao Imperio Romano (século I), urbe castrexo romana identificada no Itinerario Antonino (séculos III e IV) de vías romanas. Como importancia adquiriu a nova poboación costeira de fundación romana, produtora de sal, conservas de peixe e garum, tamén núcleo comercial e administrativo, asentada arredor dun porto onde finalizaba a ruta mediterránea. Urbe romana soterrada entre as rúas do actual Vigo Vello e o Areal e entre Policarpo Sanz e García Barbón e a costa, que Santos-Estévez cre podería tratarse do Turonio citado no Parroquial Suevo (ano 569), coincidindo cun dos períodos de maior esplendor do porto de Vigo.

Durante os séculos V e VI, converteuse nun dos principais portos da capital sueva, participando tanto nas rutas comerciais mediterráneas do Imperio Bizantino como nas atlánticas co reino Franco e coas illas británicas. Xaora, na segunda metade do século VI coincidindo coa caída da monarquía sueva e a interrupción do tráfico marítimo, comezou a súa decadencia como porto comercial e a práctica desaparición como entidade urbana. Habería que agardar ao século XI, tras séculos de escuridade, para que Vigo volvese medrar sobre o seu porto mariñeiro, desta volta xa co seu nome actual e protexido por unha muralla.

Un relato que para Manuel Santos-Estévez demostra que a historia de Vigo estivo vencellada a súa condición de porto marítimo con inmellorables condicións en canto a súa situación xeográfica: «os momentos de expansión da cidade foron tamén os momentos propicios para as relacións comerciais, non obstante, os períodos de decadencia foron aqueles nos que primaron as ideas autárquicas». Este de Santos-Estévez é un libro esencial e recomendabilísimo para entender a estirpe atlántica da nosa urbe milenaria e para colocar a Vigo no lugar da historia que lle corresponde.

Mágoa que os responsables do goberno local se conformen con contar cun modestísimo museo con algúns contidos de historia local, carente de actividade didáctica e investigadora algunha. As urbes de Búrbida e Turonio, quizais o noso maior monumento histórico, continúan aos nosos pés, aínda por descubrir.

Vigo romano, berce do albariño

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao descubrimento de sementes arqueolóxicas de uva alabarda nas escavacións de salinas romanas en Vigo:

Os rigores da pandemia fixeron pasar desapercibida a comunicación dos resultados dunha investigación que identificou en Vigo os primeiros indicios de uva albariña. Unha noticia relevante para a historia e a cultura do viño en Galicia e para a propia cidade de Vigo, que pode ser considerada como o berce do albariño, o viño que don Álvaro Cunqueiro, o seu primeiro publicista, describía como «limpo, nostálxico e pálido» e consideraba de carácter «impaciente como un primoxénito», polo feito de que non debe deixarse moito tempo na copa polo perigo de estragar os seus aromas.

Publicado recentemente no «Australian Journal of Grape and Wine Research», este descubrimento é froito da colaboración dos membros dun grupo de investigación multidisciplinar no que participaron membros da sección de Viticultura da Misión Biolóxica de Galicia (MBG) do CSIC, dirixida por Carmen Martínez, e arqueólogos da Universidade de Santiago como Andrés Teira, acompañados dos ampelógrafos Rafael e Carlos Ocete, que identificaron sementes de uva albariña no xacemento vigués do Areal, a salina romana museificada na rúa Rosalía de Castro, ao pé do Centro de Saúde.

Un achado extraordinario que obriga a reconsiderar a cuestión sempre polémica sobre a orixe do viño en Galicia, xa que até agora se cría que as 67 variedades de uvas cultivadas en Galicia, estudadas pola Estación de Viticultura e Enoloxía de Galicia (EVEGA) procedían de apenas catro grandes liñaxes (caíño, merenzao, garnacha e moscatel), das que só as dúas primeiras, se poderían considerar como liñaxes xenéticas propias, distribuíndose a do caíño no oeste de Galicia e a do merenzao ao leste. Xaora, como situar neste mapa a variedade albariña?

O descubrimento da MBG e da USC cuestiona de raíz as explicacións sobre a orixe da variedade da uva albariña utilizadas até agora, xa que non procedería nin das terras do Rin (onde o imperio romano tivo unhas das súas fronteiras) nin tampouco sería distribuída dende o corazón de Europa, como defendía Álvaro Cunqueiro, polos freires do Císter dende o mosteiro de Armenteira no século XII para logo espallarse polas terras vizosas das Rías Baixas. Para o grupo de investigación de Martínez e Teira as sementes de vide aparecidas no xacemento vigués do Areal, que o carbono catorce data entre os séculos segundo e cuarto, como noutros xacementos galegos, como o de Roza Vella de Ourense (tamén de época romana) e Ponte do Burgo de Pontevedra (séculos XIII-XIV), serían morfoloxicamente semellantes ás da actual variedade de uva albariña da denominación de orixe Rías Baixas. Estas sementes arqueolóxicas, que poderiamos considerar como «avoas» do albariño actual, estaban presentes xa na Galicia romana o que pode obedecer a que procedían de vides silvestres da zona domesticadas de forma autóctona ou hibridadas con outras procedentes doutras zonas do imperio, o que futuras probas de ADN das sementes deberán determinar. En todo caso, semella que a orixe do albariño, como doutras variedades galegas, estaría nestas variedades silvestres domesticadas polos habitantes das nosas rías.

O descubrimento arqueolóxico e enolóxico tamén é relevante para a historia da cidade de Vigo xa que dende agora une a súa orixe como porto exportador de sal cara a todo o Imperio Romano tamén a condición de ser un dos berces do viño albariño. Un achado que reforza o seu carácter como cidade romana, despois de Lugo, a segunda cidade galega con máis restos arqueolóxicos desta época. Así o testemuñan os restos do xacemento de Rosalía de Castro, onde se atoparon as sementes enolóxicas, aberto en 1998 e musealizado en 2008 como «SALINAE. Centro Arqueolóxico do Areal», no que se recrea un ambiente semellante o que hai case dous mil anos tiña a salina romana de evaporación solar máis antiga que se coñece.

Itinerario do Vigo romano que continúa coa vila de Toralla na Finca Mirambell e o seu centro de interpretación (2017), que axuda a coñecer como era a vida alí no século cuarto. Un espazo arqueolóxico, aínda por escavar, como o do oppidum castrexo do Castro. Vestixios romanos que tamén se poden atopar na sala de arqueoloxía do Museo de Castrelos e na exposición permanente do Museo do Mar de Galicia, nos xacementos do Fiunchal e A Mourisca, na costa de Alcabre, ou nos restos que os arqueólogos valoran en Marqués de Valadares e na Praza de Compostela ou en Marqués de Valterra.

É indubidable a importancia da pegada romana na nosa historia, dos vestixios da cidade identificada polo arqueólogo Manuel Santos como  a Burbida citada no Itinerario Antonino, unha importante urbe romana, porto comercial, poboación extensa, con industrias de salazón e amplas vilas residenciais. Queda moito por descubrir sobre aquela Burbida romana, un dos berces do Vigo actual.

 

No centenario do Día de Galicia

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á celebración do centenario do Día de Galicia

Celebramos este 25 de xullo o centenario do Día de Galicia, outra das creacións políticas da segunda Asemblea Nazonalista convocada polas Irmandades da Fala do 7 ao 9 de novembro de 1919 no pazo de San Clemente de Santiago de Compostela. Un centenario que coincide co setenta aniversario da constitución o mesmo día no Hotel Compostela de Santiago da viguesa editorial Galaxia e ás portas do 20 de outubro, día no que se celebrará o centenario da aparición en Ourense da revista Nós, publicación artellada por un grupo xeracional de intelectuais que pasaron á historia como Xeración Nós e son lembrados por traballar de forma incansable a prol da dignificación da cultura galega e de Galicia como célula de universalidade.

Aquel primeiro Día de Galicia de 1920 fora animado por un editorial do número 124 do xornal A Nosa Terra, órgano oficial da Irmandades da Fala, no que baixo o título «Alborada» propoñía celebrar con «ledicia reloucadora» esta xornada do «25 de Santiago» «en todos os fogares do mundo onde latexa un peito galego». Concibida como data «lembranza da Patria natural» e «arela de irmandade espallada por todos os pobos», con lembranza específica para «as nazonalidades irmás da Iberia» e para «Irlanda, irmá nosa e nosa mestra», aquela primeira edición comezou na cidade da Coruña, para os irmandiños «a capital da Nosa Terra», coa intención de que en anos vindeiros fose imitada en todas as cidades galegas. Un chamamento dirixido a «irmáns, amigos e inimigos» coa intención de que «a nosa terra chegue a conquerir o imperio espiritual na futura e gloriosa civilización atlántica», no que non faltaba unha apelación ao seu carácter de «momento histórico de ser ou non ser».

Aquela primeira celebración coruñesa do Día de Galicia, continuada durante 1921 e 1922 como data de exteriorización do patriotismo galego, por medio do izado da bandeira galega e do reparto de propaganda galeguista, foi prohibida en 1923 pola ditadura de Primo de Rivera que a consideraba «separatista» e «perigosa» como a exhibición da propia bandeira, reivindicada polos irmandiños como insignia nacional. Unha celebración que ás portas da proclamación da Segunda República, colleu un novo pulo en Vigo no histórico xantar da Barxa do 25 de xullo de 1930, posterior ao acto galeguista celebrado no Teatro García Barbón, onde interviron Castelao e Valentín Paz Andrade. Efeméride que coa Fundación do Partido Galeguista (1932) adquiriu o seu carácter político durante os anos de entusiasmo a prol da aprobación do Estatuto de Autonomía (1936), mais tamén como afirmación cultural e festiva que deu pé en Compostela ao Mitin das Arengas (1934) organizado polas Mocidades Galeguistas.

Espírito político conservado intacto no exilio, que deu pé a «Alba de Groria», aquel histórico discurso pronunciado por Castelao o 25 de xullo de 1948 no Teatro Argentino de Buenos Aires, concibido para celebrar «a festa maior de Galiza, a festa de tódolos galegos», cuxo texto se convertería en síntese do ideario e símbolo do nacionalismo galego. Espírito galeguista conservado durante a ditadura polos membros do grupo Galaxia que participaban con afouteza cada 25 de xullo na «Misa de Rosalía» na igrexa de San Domingos de Bonaval, acto relixioso de significación galeguista xa dende 1932. Misa de Rosalía que en 1969 adquiriu inequívoco carácter político cando tras o canto do himno galego e do «Venceremos nós», así como dos posteriores berros de «Galiza Ceibe» e «Liberdade para Galicia», cargou a policía e detivo a tres persoas, entre elas Xaime Isla Couto, que sería condenado polo TOP.

Significado político do 25 de xullo que xa en 1968 lle outorgara a Unión do Povo Galego pendurando na Alameda compostelá unha pancarta que rezaba «Viva Galiza ceibe e socialista» e fixaba dende entón a súa celebración para o movemento nacionalista galego como «Día da Patria Galega». Carácter cívico e galeguista que Antonio Rosón, o primeiro presidente preautonómico, quixo imprimirlle (o que lle custou o posto) á efeméride declarándoa en 1979 como «Día Nacional de Galicia», denominación oficial vixente dende entón. Porén, coa excepción da entrega das Medallas de Galicia, a Xunta de Galicia en todas as súas presidencias conservadoras ignorou a denominación oficial e virou ás costas a esta festa concibida hai cen anos polos irmandiños como a nosa primeira arela de afirmación colectiva. Carácter cívico deste Día Nacional de Galicia que por ventura e non sen dificultades manteñen aceso algúns dos nosos concellos, como o de Vigo que cada ano encarga un bando de espírito galeguista. Un chamamento á unidade e entusiasmo galeguistas que transcorrido un século continúa vixente. Viva o Día de Galicia, viva o Día Nacional de Galicia, viva o Día da Patria Galega, viva a festa maior de Galicia!

 

Para o ano que vén

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á permanencia do Celta en primeira:

O celtismo non esquecerá o triste remate da tempada do confinamento. Tras os cinco partidos dun nefasto mes de xullo, nos que o equipo de Óscar García fixo apenas dous puntos, acadou a permanencia in extremis grazas a unha cabezada de Sergio Ramos e a un xutazo de Marco Asensio, estrelas merengues que evitaron a derrota do campión en Butarque diante dun afouto Leganés que tivo no derradeiro minuto de tempo engadido a permanencia na biqueira de Óscar Rodríguez. Como tampouco esquecerá que pese ao partido ruín da maioría dos nosos en Cornellá, Iago Aspas dispuxo, tamén nos minutos finais, cando xa esgotara a reserva das súas forzas, dunha oportunidade extraordinaria para marcar, nunha das súas carreiras de dianteiro de alta definición finalizada cun xute que pasou a centímetros da base do pao longo. Aí tivemos a permanencia por goles propios, unha fortuna que tampouco nos fora propicia aquel inesquecible serán do 11 de maio de 2017 cando o Celtazo de Eduardo Berizzo visitou Old Trafford e nun balón centrado por Claude Beauvue sobre Guidetti escachou os soños de xogar a súa primeira final europea. Xogadas decisivas, resoltas por decisións imprevisibles tomadas en segundos e en carreira, expresión de alustros de talento e concentración adestrados por atacantes e defensores, que converten ao fútbol na disciplina deportiva das Belas Artes que conta con máis seguidoras no planeta.

Ese territorio deportivo apaixonante da incerteza, delimitado en todas as lameiras do mundo polas dezasete regras da IFAB e polos valores do fair play, o xogo limpo e o respecto entre as persoas participantes, debería abondar para explicar o que acontece neste fermoso xogo de balón. Cadora, o chamado «fútbol moderno», parte do negocio millonario do espectáculo audiovisual globalizado, modificou cos seus intereses e novos protocolos (como a creación do VAR) as competicións do fútbol profesional até o punto de desenvolvelas xa coa ausencia do público, substituído para non desconcertar á clientela audiovisual apenas por infografías e gravacións sonoras e musicais enlatadas. Movendo en España 15.700 millóns de euros e achegando á Facenda case 1.500 millóns, o desenvolvemento imparable desta industria futbolística, mesmo a pesar da distancia social e da etiqueta obrigada pola pandemia, modifica tamén o funcionamento dos 42 clubs (na súa maior parte Sociedades Anónimas Deportivas) que forman parte da selecta elite do fútbol profesional. Xaora, a pesar de que todos os clubs artellan identidades territoriais e afectos da memoria, todos son máis que un club deportivo, debemos asumir que hoxe o territorio natural do fútbol profesional é idéntico ao de calquera outra empresa privada, onde priman sobre todo os intereses da súa propiedade.

Só atendendo a ese territorio deportivo e empresarial é explicable a errática traxectoria do Real Club Celta de Vigo SAD nas dúas últimas tempadas nas que, tras un desfile de cinco adestradores e numerosas fichaxes e traspasos, tanto lle custou manter a categoría, o que non impediu achegar un excelente resultado económico para o seu propietario maioritario. E só dende aí é comprensible a desconexión cada vez máis explícita entre as esperanzas e bulires deportivos do corpo social de abonadas, peñistas e seareiras celestes (seguidoras dende os cinco continentes) e as decisións políticas do propietario e dos xestores do club orientadas, como sucede no caso da cidade deportiva e centro comercial a construír en Mos, a incrementar o valor económico da entidade. Como tamén sobre esa trabe dupla deportiva e empresarial desenvolveuse o pasado mes de agosto a «operación retorno» de promesas da Madroa da diáspora, con mellor resultado como campaña de marketing destinada a fidelización das persoas abonadas ca no propio terreo de xogo onde estas incorporacións na súa maior parte non engadiron a diferenza que delas se agardaba.

De cara a vindeira tempada, a afección celeste repetirá o debate sobre o futuro deportivo do equipo, dividíndose entre as posicións máis optimistas e saudosas daquel Celta europeo de entre séculos, recuperado en apenas tres tempadas polo Toto Berizzo, e aqueloutras máis prudentes que asumen a tradición dun club máis austero no palmarés pero sempre afouto e resistente até o derradeiro salaio na lameira. Apenas diferenzas da gamma de matices que conforman a identidade acolledora, case centenaria, dun club de voces baixas, esas humildes que non impoñen, mais que son capaces de aloumiñar coa súa continuidade as ilusións de tantas vidas viguesas e galegas. Un debate social ao que agardamos sexa sensible o propietario e os seus primeiros xestores reflexionando e priorizando, sequera por unha vez, a coherencia do proxecto deportivo e social sobre os seus intereses económicos. Agardemos recuperar para o ano que vén, como lembra A Roda, novos azos e esperanzas. Sempre Celta!

Retorno á fin de século

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a valorar os resultados electorais das Galegas 12X

O domingo non houbo sorpresa. Alberto Núñez Feijoo obtivo a súa cuarta maioría absoluta e Ana Pontón conseguiu que o BNG recuperase o liderado da oposición. Unha contundente vitoria da Galicia conservadora sobre o bloque da Galicia alternativa no marco dun resultado histórico, tanto para os populares como para os nacionalistas, co que se recupera unha composición do Parlamento moi semellante á da quinta lexislatura (1997), cando o BNG de Xosé Manuel Beiras deu o sorpasso sobre o PSdeG-PSOE de Abel Caballero liderando a oposición no terceiro mandato de Manuel Fraga. Un resultado que liquida os restos do naufraxio de En Marea que perde as súas catorce actas, castigada polas súas continuas escisións e desavinzas internas, ao tempo que deixa fóra a VOX, amosando que o noso pode ser un país conservador pero non reaccionario, a pesar de que os medios capitalinos pretendan interpretar estes resultados en función da axenda da vila e corte.

O éxito extraordinario da cuarta absoluta de Feijoo, un fenómeno inédito no actual entorno europeo de fragmentación, como a súa capacidade de mellorar o resultado nas provincias da Coruña e Lugo, a pesar do rebrote da Covid-19 na Mariña, achega ao político dos Peares aos mellores resultados de Manuel Fraga. Outra vitoria que amosa a capacidade de Feijoo de equilibrar a estratexia liberal, privatizadora e centralizadora do PP de Génova coa organicidade de considerar a Galicia como suxeito político e poñer os seus intereses no centro do debate, cuestión na que só coincide no actual arco co BNG, facéndoo eixo da comunicación da súa campaña: «Galicia, Galicia, Galicia». Unha estratexia moi exitosa á que non seus tres mandatos non lle afectaron nin as pobres cifras económicas do país nin a sangría da emigración da mocidade nin a devaluación dos servizos públicos de educación e coidados nin o desinterese pola lingua e cultura propias. Feijoo mantén en secreto a fórmula deste equilibrio imposible entre os ingredientes do seu crédito como xestor eficaz, autonomista convencido, epidemiólogo sensato e gañador invito de eleccións. Unha fórmula que lle permite manter a confianza de FAES e do partido (cuxas siglas apenas utiliza) que polo momento preside Pablo Casado.

Éxito indiscutible tamén do BNG de Ana Pontón e Goretti Sanmartín, a directora da extraordinaria campaña nacionalista, que a pesar do fracaso do bloque da Galicia alternativa, conseguiron que a esquerda nacionalista recupere con azos renovados á situación de hai case vinte e cinco anos (1997) e peche a crise aberta na asemblea de Amio (2009) cunha composición máis homoxénea e compacta. O BNG abre de novo a xanela da esperanza para un cambio a medio prazo (2024), mais tamén para de forma inmediata obrigar ao PSOE a respectar os acordos asinados en clave galega na investidura de Pedro Sánchez. E o que semella aínda máis decisivo, coa súa presenza no Congreso e o seu liderado da oposición no Hórreo permite que Galicia quede a idéntica altura que as outras nacionalidades históricas, á hora de calquera posible reformulación da gobernanza territorial. Un éxito do BNG que moito ten ver coa credibilidade da súa candidata, tanto a nivel xeracional (é a forza pola que apostou a mocidade) como polo rigor e serenidade dun discurso dirixido non só ao electorado nacionalista, como coa feminización efectiva da súa dirección, camiño sen volta da revolución feminista en marcha.

Nesa contorna de gañadores, o PSdeG-PSOE semella asumir como inevitable a súa terceira posición, o que non é estraño nunha formación que ao longo da Autonomía non foi capaz de ofrecer un perfil propio. Ausencia de carácter, unhas veces debida ao cesarismo dos seus alcaldes, sucedeu con Francisco Vázquez na Coruña, sucede con Abel Caballero en Vigo, que prefiren o seu contacto directo tanto con Madrid como con San Caetano, noutras por conformarse coa dinámica que imprime Ferraz e Moncloa, como sucede na actualidade. Unha pleitesía semellante á que sufriu a marca de Podemos en Galicia que se presentaba en 2012 coa intención de facer historia e que agora corre serio risco de desaparición. Sen esquecer, por último, que outra das claves do resultado do 12X foi o 40 % de persoas que decidiron quedar na casa, sobre todo en zonas urbanas, o que expresa unha inhibición electoral significativa, que nos recordou a que se producía decote nas convocatorias de fin de século.

Co resultado do pasado domingo, aparentemente Galicia volve ao escenario de 1997, mais non esquezamos que a sociedade e a economía galegas actuais son moi distintas ás daquela na que Fraga e Beiras pelexaban a zapatazos no desenvolvemento do autogoberno. Será esta undécima lexislatura na que se forxe a mudanza da Galicia alternativa? Rematará antes de prazo pola marcha de Feijoo a Madrid?