Itinerarios vigueses de don Paco

/en , , , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos itinerarios vigueses de Del Riego:

No libro de conversas con Perfecto Conde (Xerais 2018), Francisco Fernández del Riego conta a súa chegada a Vigo en 1939, cadrando co ingreso no cárcere, e posterior desterro a Estremadura, de Valentín Paz Andrade que o convidara a colaborar no seu despacho de avogacía. Días de fame nos que o mozo laurentino se hospedou nun cuarto da rúa Príncipe e facía unha comida ao día, en compaña do pintor Carlos Maside, en tascas como La Mundial da rúa Velázquez Moreno ou a América da rúa Eduardo Iglesias, na que se conformaban apenas cun guiso e tres anacos de pan entremediados de vermes cocidos. Días de medo, como o daquelas tres mañás consecutivas nas que cando contestou ao teléfono do escritorio unha voz espetoulle: «¿Sabe usted que está viviendo con permiso del enterrador?»; ameaza que apenas o levou a deixar de coller o teléfono e, como tantas outras veces faría, tirar para adiante.

Primeiros meses, alongados a case sete décadas nos que fixo de Vigo a súa cidade amada, nos que obtería os primeiros ingresos escribindo para unha publicación de reloxería, despois outra de farmacia, e para Imán, unha revista de deportes e cine editada pola imprenta Roel. Traballos que despois compartiría coas traducións do francés para a revista Industrias pesqueras, algunha colaboración para la Hoja del lunes de Vigo e, sobre todo, co seu labor como profesor de filosofía e literatura, inicialmente no Colexio Mezquita de García Barbón, despois tamén no Labor de Romil, e máis tarde na Academia Sigma que montou cun socio na praza da Constitución para preparar a reválida universitaria. Lembranzas duns anos, relatados de forma máis precisa no seu libro memorialístico esencial, O río do tempo. Unha historia vivida (Ediciós do Castro 1990), no que se debullan os faladoiros das tres da tarde do Café Derby da praza de Urzáiz, onde comezou de feito a reconstrución do galeguismo, citas que os luns se celebraban no Café Savoi e os sábados no Café Suevia de Policarpo Sanz, mais que logo seguirían no Café Alberti da rúa Uruguai, na Taberna da Alameda ou nos locais do Náutico, entón no Hotel Moderno con entrada pola rúa Carral.

Recén casado coa valdeorresa Evelina Herbello e instalados nun piso da rúa Pi e Margall, os roteiros vigueses de don Paco consistían os domingos en camiñadas políticas polo Castro co empresario Enrique Peinador e o arquitecto Manuel Gómez Román. Noutras ocasións collía o tranvía até a estación de Muíños, ao pé da praia de Samil, na foz do Lagares, onde os vellos galeguistas, «que se autonomeaban –conta don Paco– “Os fillos do sol”, montaran unha especie de palafito». Xuntanzas anteriores ás da casa clandestina que alugaría del Riego en Coruxo en 1943, onde se celebrou a asemblea reconstituínte do Partido Galeguista. Tranvía que don Paco utilizaba para ir a Balaídos de charuto, onde era o socio nº 828, ocupando na tempada 51/52 a localidade 6 da décima fila de Cuberta, bancada onde gozou do mel e da fel daquel Celta de Primeira onde aínda xogaban Yayo e o temible Sansón.

Itinerarios vigueses de Don Paco que dende entón xirarían arredor dos seus domicilios en Doutor Cadaval e finalmente na Praza de Compostela, dende os que camiñaba até a rúa Reconquista 1, onde tiña a sede a editorial Galaxia e a revista Grial, das que foi cerebro e corazón, arquitecto e albanel, ou até o prelo de Artes Gráficas Galicia do Calvario do que foi xerente. Camiños que a partir de 1963 dirixía á Biblioteca Penzol, o primeiro centro de documentación sobre a cultura galega no mundo, instalada, inicialmente no edificio da Casa Bárcena de Policarpo Sanz, trasladada despois á casa do concello da praza Princesa, recuperada polo concello de Vigo a comezos da década de 1990 (no goberno de socialistas e nacionalistas), como Casa Galega da Cultura.  Durante máis de tres décadas del Riego montou alí a súa ponte de mando como disciplinado capitán do partido galego da esperanza e onde, roubándolle as palabras ao Ferrín, chantou «a trabe invisíbel que o [sostivo] todo».

Non se entenderían estes itinerarios vigueses de don Paco sen as súas colaboracións en Faro de Vigo, estudadas por Ceferino de Blas, iniciadas cun artigo o 5 de outubro de 1949, asinado como S.L., iniciais do seu heterónimo Salvador Lorenzana, que utilizaría por vez primeira no decano o 25 de xullo de 1950, e co que asinaría boa parte das súas colaboracións, sobre todo dende o verán de 1961 até 1979, habituais na páxina de Letras, e entre 1980 e 1983 no «Suplemento Cultural», que dirixía Cunqueiro e do que se responsabilizará tras o pasamento do mindoniense. Como tampouco podemos esquecer o seu papel como «home de acordo» da negociación colectiva de Citroën ou as súas pegadas durante tres décadas nos areais de Lourido e Gaifar do concello de Nigrán, do que é o primeiro fillo adoptivo. Longa memoria ao Vigo de don Paco.

Multitudes

/en , , , , , , , , , , /por

Multitudes (Xerais 2023) de María Reimóndez, continuidade directa de Cobiza (Premio Literario Pinto e Maragota á diversidade sexual e de xénero 2021), é unha das obras literarias máis valiosas das publicadas no que vai de ano. Novela de ficción científica localizada nun futuro distópico, tras o cataclismo perturbador da chamada Gran Desconexión, relata a travesía que emprenden as mulleres e os seres completos creados de materia vexetal no afán de rexenerar un mundo no que aínda priman a discriminación e o abuso. Novela polifónica de coidadosa estrutura fragmentaria, onde se alternan capas e substratos, como voces (humanas e non humanas), rexistros, tempos (non liñais) e localizacións, deita unha inequívoca ollada feminista que rompe cos binarismos e reclama o protagonismo liberador da disidencia onde nacen as resistencias das multitudes rebeldes organizadas. Narración cativadora pola policromía de personaxes, algúns memorables como Luchiña, a última galega, caracterizada pola propia lingua ou por nomes connotados na historia das mulleres, a narradora pretende que sexa a súa aparencia humana e existencia arbórea a que provoque na lectora un alleamento e ao mesmo tempo unha proximidade coas plantas como seres que senten, con memoria e capacidade olfactiva e visual. Puntos de conexión, interseccións nas que se materializan fendas de esperanza dun relato que queda aberto para unha probable terceira entrega. Engaiolante novela política consolida a María Reimóndez como unha das escritoras referenciais da literatura galega actual, inserida nunha tradición de autoras internacionais como Ursula K. Le Guin ou Margaret Atwood, que con temáticas transversais e de grande importancia social axudan a mirar o mundo cunha ollada máis crítica. Autora dunha obra na que aborda xéneros e rexistros diversos, creou unha comunidade de lectoras, ampliada con cada novo título, o que lle permitiu ser recoñecida polos estudos da crítica académica, mesmo da universitaria internacional.

Publicado en Nós diario: 10/05/2023

 

Conversa con Cipriano Jiménez

/en , , , /por

Cipriano Luis Jiménez Casas (Pontevedra, 1941) é médico psiquiatra, psicanalista, escritor en lingua galega, director xeral e vicepresidente da Fundación Menela. Director de Maremagnum. Publicación galega sobre o trastorno do espectro do autismo, editada por Autismo Galicia, publicou 15 libros e 22 en colaboración. Conferenciante en seminarios, simposios e congresos sobre o trastorno do espectro do autismo en Europa e América, leva toda a súa vida comprometido, como membro, patrón ou fundador, con asociacións e fundacións vinculadas á discapacidade e á cultura. Colaborador habitual da sección de opinión do xornal Faro de Vigo e o suplemento Faro da Cultura, recibiu o recoñecemento de Vigués distinguido.

-. Onde naciches, ti de onde ves sendo?

-. Nacín en Pontevedra, mais o feito de que os meus pais fosen mestres en Seixido, unha aldea do concello da Lama, marcou a miña vida. Teño con Seixido unha vinculación total, alí me criei até os nove anos, fun á escola cos rapaces da aldea. Eu con respecto a isto tiña unha especie de división de personalidade, xa que o mesmo tempo que me criei alí miña nai era pontevedresa e tiñamos casa en Pontevedra onde iamos en cada unha das vacacións. Eu en Seixido era de Pontevedra e alí era de Seixido, da aldea, levaba hostias dos dous lados. A min salvoume a vida a psicanálise dunha señora xinebrina. Seixido claro que tivo que ver coa lingua, coa persoa, coa cultura, co desenvolvemento, con todo da miña vida.

-. No instituto de Pontevedra fuches alumno de Aquilino Iglesias Alvariño e de Xosé Filgueira Valverde. Como os lembras como profesores?

-. Non sabiamos absolutamente nada que don Aquilino, como nós o chamabamos era poeta. Un home serio ao que non atendiamos case nada. Filgueira foi máis marcante. Era profesor de ximnasia, organizaba canto acto cultural había, de conferencias e competicións, estaba moi comprometido. O Instituto de Pontevedra daquel tempo era instituto modelo do estado. Era unha potencia de deporte, o noso competidor máximo era o Apóstolo de Vigo.

-. Tamén foi nos días de Pontevedra cando fixeches as túas primeiras lecturas galeguistas, mesmo antes de iniciar os estudos de Medicina en Santiago. Como chegaches a aqueles libros?

-. Grazas a un rapaz do que José Antonio Durán e máis eu eramos moi amigos, Luís Cochón, moi da pandilla. Tamén con dous anos menos estaban Daniel Pino e Chacón, que logo foi catedrático de grego en Madrid. Eramos unha peña que estabamos en Pontevedra moi conectados para facer cousas. Axiña faciamos un programa de radio, había unha inquietude moi importante. Cantabamos no coro, faciamos deporte, viaxamos a Madrid… En concreto, a primeira lectura en galego facilitouma Cochón. Foi o libro Cousas de Castelao. Abrir aquelas páxinas e ler «A marquesiña», aquilo marcoume, había unha conexión co que me achegou a aldea, cando elaboras toda esa conflitividade era unha riqueza, se non o fixeras, serías un marxinado toda a vida, non sabes de onde es, que lingua tes que falar, estás descolocado. Pero cando o elaboras, cando o analizas durante tempo ⎯a psicanálise dura cinco ou seis anos⎯, cando o analizas realmente decátaste de que as túas vantaxes superan as desvantaxes que crías que eran superiores; por exemplo, entendes que falar galego é un enriquecemento fabuloso.

-. Estudaches en Compostela de 1959 a 1966, no tempo que Franco Grande chamou os «anos escuros». Compartes esa denominación?

-. A min o que me pasou é que eu viña do Instituto de Pontevedra, dun lugar moi libre e dunhas circunstancias culturais ricas, moi amplas, onde faciamos teatro e deporte, como xa dixen, e en Santiago non atopaba nada disto, non había nada; non sei se iso era escuridade ou o que era, o que había de referencia alí era moi pouca cousa.

-. Unha vez licenciado marchaches a Madrid a especializarte en Psiquiatría, como lembras aquel tempo?

-. Foi un período boísimo, entre o 66 e o 68. Estiven nun manicomio de Leganés, que era o manicomio propio de Madrid, e dependía do Ministerio da Gobernación, daquel Alonso Vega. O director era Juan Antonio Vallejo Nájera y Botas, fillo daquel Vallejo Nájara que fixera estudos neurolóxicos que dicían que os comunistas debían ter algunha alteración mental. Foi un período riquísimo porque era cando sobre todo a Facultade de Económicas estaba en plena loita estudantil. Tiven a ocasión de asistir ao concerto de Raimon, aquilo fora tremendo.

-. E como marchaches a Suíza?

-. A Suíza marchei porque había unha inquedanza. Fun por un contrato, estiven uns meses nunha clínica do cantón de Laussanne, onde tiven o primeiro salario co que puiden mercar un Volswagen de segunda man.

-. Despois traballaches na Clínica Universitaria de Bel-Air en Xenebra, que até 1975 dirixiu Julián de Ajuriaguerra, o neuropsiquiatra vasco, formado e instalado en Francia, autor dun dos manuais de referencia sobre psiquiatría infantil da década de 1980 e investigador adiantado sobre as funcións mentais. Que pegada deixou no teu enfoque profesional?

-. Ajuriaguerra era unha persoa moi progresista, era desas persoas humanistas, un científico impresionante que se formara na escola parisina, que entón era o máximo en neuroloxía. Foi fichado polos suízos, era irmán de Juan de Ajuriaguerra, o presidente do PNV, como outros que viñan dar aulas a Xenebra, a unha sesión clínica semanal.

-. Como concibía Ajuriaguerra o que hoxe chamamos Trastorno do Espectro do Autismo (TEA)?

-. Entón no ano 1969 xa se facían cousas. Ajuriaguerra propulsara o que chamaba «Oficio Médico Pedagóxico», que eran os psiquiatras que se ocupaban de todos os problemas relacionados co mundo infantil e xuvenil. Foi un adianto tremendo.

-. En Xenebra contactaches coa sociedade Nova Galiza e coñeciches a realidade da emigración europea de entón.

-. Aquela sociedade estaba moi movida. Carlos Díaz Martínez foi clave alí. Con el e cun par de rapaces, un de Aldán e outro da Coruña, como éramos nacionalistas, movemos a sociedade.

-. En 1973 instalácheste en Vigo e contactaches axiña cos galeguistas, como Paz Andrade, Paco del Riego ou Ferrín. Dende entón formas parte dese grupo tan vigués que somos os vigueses galeguistas? Sénteste como tal?

-. Lembro que cando nos despedimos de Ajuriaguerra, entre 1973 e 1974, cando se xubila e pasa ao Collège de France, a reserva que teñen alí para os sabios, díxonos a un grupo de médicos españois que estaba convencido que iamos desenvolver unha serie de proxectos que eran necesarios para un país como España. E tiña razón, abríase un tempo novo no que tiñamos moitas cousas que aportar.

-. E como é que viñeches a Vigo?

-. Vin a Vigo porque vivía aquí a miña muller de entón, Elisa Fernández, que era filla de Antonio Fernández López, o empresario de Zeltia e de Corporación do Noroeste. Case todos os anos viñan a Suíza a visitarnos e botaban alí unha semana. Estaban entón con moita ansía de que volvésemos. Tiñan unha filla autista, Menela, que aínda vive. Meu sogro falábanos de que había que facer en Vigo un centro totalmente medicalizado, tipo sanatorio, para persoas como Meneliña, en definitiva, un lugar de intervención. E con ese proxecto regresamos. Dinme de alta no colexio médico e abrín consulta. Deille voltas a moitos proxectos, tiña un pé en Inglaterra, a miña muller xa conseguira praza no Xeral de Vigo, xa que estaba especializada en neuropatoloxía, e comezamos a pensar nun proxecto no que a miña consulta estivese asociada a un centro para autistas, que nin sequera naquel momento lle chamabamos así; en definitiva, no proxecto dunha clínica vivenda. Ao final, as cousas eran máis complicadas, e foi o meu sogro o que nos mercou un terreo no Castro, onde temos agora a fundación e a vivenda. Foi cando nos instalamos en Vigo e mentres se fixo a obra abrimos un centro en Coruxo con tres persoas, Menela, un rapaz asturiano e unha rapaza de Covelo. Fomos os primeiros: aquí en Galicia non había nada sobre os autismos. Foi inicio, eran tres e agora somos trescentos.

-. Foi en Vigo onde coñeciches a Óscar Massota e participaches nos seus seminarios de Psicanálise?

-. Si, cando comezaron en 1976 e Massota morre moi prematuramente, dous anos despois. Nas viaxes que fixera a Oxford coñecera a Rodriguez Eiras, o psiquiatra que participara naquela cadellada no manicomio de Asturias e que no 72 pasaran a Conxo. A súa muller, María Jesús, estaba facendo en Oxford psiquiatría infantil, que alí xa existía como especialidade. Propúxenlle que fixeramos algo en común en Vigo. Foi entón cando me falou dun psicanalista arxentino que estaba entón en Londres, un tal Óscar Massota. Así, organicei no Colexio Médico de Vigo varios seminarios. Cando o seminario estaba funcionando cun grupo un pouco restrinxido a cousa complicouse ao aparecer as complexas elaboracións de Lacan en París. Algo moi forte. Morreu Massota e apareceron complicacións no grupo, uns apostaron por seguir a Massota, outros por outro. Eu mantívenme sereno xa que aprendera de Ajuriaguerra que “o mellor para os enfermos é darlles o que lles vaia mellor”, ser pragmáticos. Que lle vai mellor unha psicoterapia, pois psicoterapia. Que lle vai mellor uns medicamentos, pois que os tome. Que lle vai mellor poñer unhas correntes… A min aquilo desbordoume, con todo formouse en Vigo unha biblioteca de estudos psicanalíticos. Logo veu un psicanalista arxentino, Raúl Fernández, que botou aquí en Vigo catorce ou quince anos e psicanalizou a moitísima xente, entre eles aos psiquiatras do Rebullón, da Coruña, Ourense e Santiago.

-. Volvamos o tema dos autismos. Como evolucionou o concepto de autismo desde que foi nomeado en 1943 por Leo Kanner como Autismo infantil precoz e un ano despois por Hans Asperger como Psicopatía autista? O termo autismo foi sempre moi polémico e enigmático. Abonda consultar as diversas denominacións que recibiu nas diversas edicións do Manual Diagnóstico e Estatístico de Trastornos Mentais (DSM). En 1952 identifícao con «Esquizofrenia infantil», en 1980 o DSM-III fala de Autismo Infantil, Psicose Infantil e Esquizofenia Infantil, en 1994 o DSM-IV múdao polo de Trastorno Xeralizado do Desenvolvemento (TXD) e introduce a Síndrome de Asperger. Xa máis recentemente, en 2013 no DSM-V denomínao como Trastorno do Espectro do Autismo (TEA). Trátase de mudanzas que van moito máis alá da mudanza de nome e que parece modifican tamén o modelo da abordaxe dos autismos?

-. Si, a cuestión de fondo creo que sigue aberta. Houbo moito lío nas denominacións dos autismos. Evolucionouse dunha forma complicadísima. Primeiro era chamado autismo infantil precoz, logo psicose autística, despois esquizofrenia infantil, logo empezou o período do trastorno xeneralizado do desenvolvemento, onde aparecen cinco entidades distintas, como o trastorno autista, a síndrome de Rett, o trastorno desintegrativo infantil, a síndrome de Asperger e o trastorno xeneralizado do desenvolvemento non especificado. Chegou un momento no que o tema era tan complexo, estaba tan cuestionado, que os especialistas non se poñían de acordo porque o DSM é unha escala americana que funciona moito a nivel dos recursos que a eles interesa, a nivel farmacéutico, de coidados ou de sistemas educativos, etcétera. En vez de procurar a singularidade de cada persoa, unha análise das súas capacidades e trastornos, como farían o diagnóstico os clínicos, entre os que eu podo estar, foilles máis práctico establecer tres elementos claves, que si a comunicación, que si a cuestión social, que si a cuestión cognitiva, e establecer tres graos ou niveis do trastorno, e aí metemos a todo cristo e claro as consecuencias agora son fortísimas. Vas a un congreso de autismo Europa, que se convocan cada dous anos, e xa empezan a falar os Asperger, e eles mesmos quéixanse de ser tratados de autistas no sentido clásico da palabra, cando a eles o que lles interesa son traballos nunha dirección determinada, xa que están ao mesmo tempo nun mundo totalmente alleo ao que entendemos que vivimos nós. Son moi fortes e críticos. Teñen persoas no propio mundo da investigación sobre o seu trastorno. Entón ao mesmo tempo, cal é o problema de fondo, como tamén sucede en América, se non tes un diagnóstico non che pagan para tratamento, razón pola que ás familias lles interesa contar cun papel.

-. Entón, parece máis axeitado hoxe falar de autismos ca de autismo?

-. Efectivamente, non hai autismo, hai autismos. Cada persoa ten un problema diferenciado, seguindo a tradición dos lacanianos de centrarse na singularidade.

-. Os debates arredor das causas dos autismos xiran entre a xenética, o ambiente ou a combinacións de ambas. Dende a túa posición clínica por cal te decantas?

-. Para responder a esta cuestión eu sempre collo esta frase do artigo de Utta Frith e Francesca Happé sobre os autismos, que publicamos  no número 24 da nosa revista Maremagnum que di «o autismo en diferentes individuos probablemente ten diferentes causas e etioloxías, e nun só individuo diferentes síntomas poden ter diferentes orixes». Hai que lelo devagariño pero o que quere dicir é que non hai causas únicas. Historicamente pretendeuse que detrás do autismo había unha causa neurolóxica e logo xenética. Ángel Carracedo, que fixo un estudo xenómico con rapaces nosos, un grupo moi amplo, concluíu que ao final non pasa do 4 ao 5 % os elementos claves xeneticamente, o que non é suficiente.

-. Como nos explicas aos docentes o termo neurodiversidade?

-. Estas autoras inglesas que antes citei din que nos autismos pasouse dun modelo estritamente médico a un modelo máis social. A irrupción dos Asperger supuxo que eles reivindicasen que non son doentes, son distintos. O tema dos autismos hoxe vai por aí. Hai un momento no que se rompen os criterios grazas aos propios afectados.

-.  Cal é a razón da frecuencia comorbilidade dos autismos con hiperactividade ou outros trastornos do neurodesenvolvemento?

-. Forma parte da propia diversidade. Sucede con frecuencia co Trastorno de Déficit de Atención e Hiperactividade.

-.  Hai cura para o autismo? É un trastorno para toda a vida?

-. Non a hai. Nunha persoa sufrir unha doenza significa nunha persoa que antes estaba normal, neste caso non ten sentido falar de doenza, mellor de trastorno, que é algo como dicir es como es, es hiperactivo ou raro, non te comunicas, es un solitario. Quizais chame a atención que estamos diagnosticando de autismo a persoas adultas, maiores de sesenta anos.

-. Cal é hoxe a prevalencia dos autismos?

-. A prevalencia está moi acuñada, é do un por cento. En Vigo pode haber 3.000 casos, que é moito. En Galicia, 27.000.

-. Mais a prevalencia é diferente entre homes e mulleres?

-. A prevalencia pode ser dunha muller por cada catro homes e no caso dos Asperger dunha por cada dez, aproximadamente. O diagnóstico complícase nas mulleres porque cando unha muller ten algún tipo de alteración se lle atribúe a que ela é así. Hai unha marxinación no diagnóstico, hai un infradiagnóstico feminino. Faise unha diferenciación absurda, que constitúe unha clara fenda de xénero.

-. Tes dito que a persoa con TEA é unha insubmisa da educación. A quen cuestiona o alumnado TEA?

-. O que cuestiona unha persoa con TEA son os tres temas imposibles dos que falaban Freud: a educación, a política e o tratamento, a psicanálise, en realidade. As persoas autistas teñen uns intereses que non lles son respectados, a educación ao uso non lles vale para nada. Os cognitivistas pretenden por todos os medios de levar aos autistas a unha educación ao uso, pero eles non queren ese tipo de educación, non lles interesa e non vai con eles. Hai que mudar de educación.

-. Cres que se está avanzando na educación inclusiva?

-. A inclusión nun modelo de educación ordinario antóllaseme  complicadísima, imposible seguramente. Os posibilistas apostan por ela; se unha escola ordinaria contase con persoal especialista e recursos suficientes, pero sabemos que non hai cartos para pagalos. Por moito que as Nacións Unidas declaren por decreto lei a educación inclusiva para 2025, non se vai conseguir porque non é posible incluír xente con intereses educativos tan diferentes. Se vas ao centro Menela podes ver que as ferramentas que utilizamos e os traballos que se fan cos rapaces son totalmente diferentes aos dun centro escolar ordinario, a pesar de que fan moito máis do que poden.

-. Cal sería nese modelo o papel dos centros de educación especial?

-. Os centros de educación especial achegan o saber facer, a experiencia, a sabedoría de como se poden conseguir cousas respectándolle á persoa con autismo as singularidades, o cal lles permita ir de cara o que a elas lles interesa, respectando a súa introversión, a súa hiperactividade, as súas estereotipias, xa que ao final atopan o seu camiño polo pracer e polo goce dos que fala Lacan, sexa por exemplo en traballos de cociña.

-. En 1993 foi cando creaches o Centro Castro Navás de Priegue (en Nigrán), un centro de día e residencial para persoas adolescentes e adultas con TEA. Como funciona despois de vinte anos de experiencia?

-. O que se demostra no Centro Castro Navás é que se aos autistas lles ofreces algo, xa o collerán. Déixao aí, xa o collerán. Razón pola que comprendemos que tiñamos que ofrecer moitas cousas: horta, galiñeiro, lavandería, música, pintura, sendeirismo… Todo a persoas maiores de dezaoito anos.

-. Como afectou a pandemia aos vosos centros, tanto en Menela como en Castro Navás?

-. Afectou máis aos propios coidadores polo seu medo a contaxiarse que aos propios rapaces. En situacións extremas as persoas autistas modifícanse moito, o seu comportamento nos servizos médicos é moi colaborativo.

-. Como están as investigacións do TEA en persoas adultas que non foron avaliadas durante o período escolar?

-. Hai unha lagoa de infradiagnóstico das persoas maiores e das mulleres.

-. Para rematar, fálanos da experiencia de Maremagnun, a revista anual en lingua galega que dirixes sobre TEA que chega ao seu número 25.

-. Quedo asombrado como esta revista é capaz de conectar con xente europea dos autismos. Seguimos, a pesar da incerteza da súa continuidade.

Conversa publicada na Revista Galega de Educación 85

Cuestionario Lamote de Gálix

/en , , , , , , , /por

Así respondín o cuestionario Lamote como socio de Gálix:

-. Ti es o socio número 162. Por que te asociaches a GALIX e continúas apoiando este proxecto?

-. Asocieime para contribuír a unha asociación que defende devezos que eu sempre compartín e continúo compartindo tanto como mestre e como editor en lingua galega: o da promoción da lectura en galego dende a idade máis temperá, o da formación do lectorado literario e o papel da mediación educativa, libreira e bibliotecaria como, sobre todo, o do desenvolvemento da literatura infantil e xuvenil como un xénero literario autónomo e a súa visibilidade e valoración no mal chamado sistema literario galego.

-. Que ou quen che axudou a achegarte á LIX galega?

-. Son mestre de educación infantil dende hai corenta anos. Dende entón estou comprometido coa causa da escola en galego e, moi especialmente, da lectura na nosa lingua. Desde hai catro décadas interesoume o desenvolvemento do xénero infantil e xuvenil, fose como mestre, despois como autor de textos, como editor e responsable de coleccións ou mesmo como pai e mediador da lectura.

-. Que libro marcou a túa infancia ou a túa mocidade?

-. Hai case cincuenta anos que comecei o bacharelato na Universidade Laboral da Coruña onde descubrín o cine e a lectura. Contabamos cunha biblioteca moi completa que nos permitía lecturas moi diversas, dende Cien años de soledad de García Márquez até os primeiros libros en galego, como Memorias dun neno labrego de Neira Vilas, Cousas de Castelao ou Vento ferido de Carlos Casares. E novelas policiais e de guerra da colección Reno coas que matábamos o tempo no internado.

-. Un libro de literatura infantil ou xuvenil galego que consideres imprescindible?

-. Non hai un libro só imprescindible. Hai libros moi valiosos que contribuíron a conformar a nosa biografía lectora e alimentar un catálogo do xénero, que na actualidade conta en galego con máis de cinco mil títulos. Emporiso non quero citar un imprescindible e, en todo caso, recomendar catálogos de imprescindibles onde aparecen títulos en galego, como Contos por palabras de Agustín Fernández Paz, Cando petan na porta pola noite de Xabier P. Docampo ou Das cousas de Ramón Lamote de Paco Martín, por lembrar aos tres fundadores chairegos da Xeración Lamote.

-. Con que personaxe da nosa LIX te sentes máis identificado?

-. Da literatura infantil e xuvenil galega da derradeira década o personaxe da Señorita Bubble de Ledicia Costas paréceme moi brillante, tanto polo contexto steampunk no que se move, como polo carácter afouto co que expresa a súa convicción polo valor da ciencia, o coñecemento e as tecnoloxías industriais. Unha marabilla!

-. A que ilustradora ou ilustrador galego escollerías para poñer imaxes aos teus soños ?

-. Pepe Carreiro ilustrou Dona Carme, o albunciño que publiquei en 1989, fixando a imaxe visual da protagonista e dos animais que durmían debaixo da súa cama. Con este libro aprendín que a ilustración é una creación moi complexa e obriga a afondar varias capas na lectura dos textos. Por ventura hoxe contamos cunha excelente nómina de ilustradores e ilustradoras capaces de dialogar coas autorías dos textos e das editoras dunha forma non subalterna, una expresión da madurez do propio sector en Galicia.

-. Sinala a maior fortaleza e a maior debilidade do libro infantil e xuvenil galego.

-. Nesta altura a maior fortaleza é a excelencia do catálogo conformado, un éxito colectivo das autorías de textos e ilustracións, das editoras como dun sistema de mediación, especialmente nas bibliotecas escolares. A maior debilidade é a magnitude reducida dos públicos infantís e xuvenís, que continúan minguando. É imprescindible vender dereitos de tradución e concertar coedicións de libros ilustrados, sen menoscabo de abordar a necesaria hibridación dixital que tamén chegará ao libro infantil.

-. Dende que ti te vinculaches ao LIXG ata a actualidade, que cambios destacarías na súa evolución

-. Sen dúbida, a calidade do libro infantil ilustrado, coa achega extraordinaria de Kalandraka, e a consolidación de coleccións graduadas como Merlín, Sopa de Libros, Fóra de Xogo, Costa Oeste, Oqueleo, á que non foron alleas a presenza dos autores e autoras nos centros escolares e a creación dunha modélica rede de bibliotecas escolares. Tamén foron importantes os premios nacionais, que contribuíron a reforzar autoestima do sector e a súa visibilidade, fendendo moitos prexuízos moi ancorados no sistema literario galego, de considerar a lix como xénero menor, escolar ou subsidiado.

-. Cal consideras que é o grao de coñecemento e respecto pola LIX galega?

-. Por ventura a LIX galega faise respectar cada vez máis e de forma máis visible. Con todo, aínda hai agra abonda que labrar, sobre todo no que respecta a visibilidade dos libros da LIX nas librarías xeralistas, nos xornais impresos ou na rede de crítica literaria galega, tanto na informal como na académica.

-. Apunta un par de iniciativas necesarias para promover a lectura de libros infantís e xuvenís galegos e para conseguir unha maior proxección fóra de Galicia.

-. Defendo dende hai tempo a creación dunha Oficina do Libro Galego, como entidade pública e privada, para proxectar o libro, a literatura e a lingua galega fóra de Galicia. Como defendo a elaboración dun Plan Galego de Lectura, previsto na incumprida Lei do Libro e a Lectura de 2006, como estratexia transversal e interxeracional de fomento da lectura entre toda a poboación. Dúas iniciativas que contribuirían a reforzar a LIX galega e o noso sector editorial.

Os tardeiros

/en , , , , , , , , , /por

Unha das novelas recentes en galego que máis me interesaron foi Os tardeiros (Hugin e Munin 2022), a tradución que Alejandro Tobar preparou de Latecomers (1988) de Anita Brookner, considerada unha das mellores autoras inglesas de todos os tempos. Unha novela río na que predomina o estilo descritivo para relatar as vidas paralelas de Hartmann e Fibich, dous amigos orfos de orixe xudía que xestionan de forma moi diferente a memoria da perda das súas familias cando fuxiron de nenos da Alemaña nazi para instalarse en Londres. Unha narración envolvente, onde apenas aparecen diálogos, na que a londiniense non fai concesións, deixando que sexa o público lector quen se enfronte a unha enguedellante historia principal, apuntalada polas fascinantes subtramas protagonizadas por dúas ducias de personaxes; relatos dos que é parte esencial a súa vida sexual e o mundo de soños e pesadelos. Como ofrece para o goce de quen le, curioso, as descricións detalladas de ambientes, cidades, vivendas, mobiliario, roupas ou comidas (coas que se fai un receitario), e o rescate de obras de arte e pezas literarias. Unha novela, aínda non traducida ao castelán, o que constitúe unha aposta moi de agradecer aos editores de Hugin e Munin, que dende hai unha década levan desenvolvemento un admirable catálogo (xa centenario) de narrativa traducida onde prima a excelencia tanto na escolla dos títulos, na súa tradución e tratamento textual, na impresión e acabado dos libros como na súa comunicación editorial. Unha editora independente que tamén admiramos pola súa continuidade (publica dous títulos por trimestre) e coherencia profesional que levou a que o pasado ano renunciase de forma razoada a presentarse na convocatoria de axudas á tradución da Consellaría de Cultura. Recomendo Os tardeiros, como podería facelo tamén con A curmá Phillis de Elizabeth Garkell, modélicos traballos da edición galega.

Publicado en Nós diario: 22/03/2023

Matria

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á Matria, a longametraxe de Álvaro Lago protagonizada por María Vázquez:

O 25 de novembro de 1989 estreouse no cine Fraga Sempre Xonxa, a primeira longametraxe de Chano Piñeiro, tamén a primeira rodada en 35 mm do cinema galego e durante case tres décadas o filme en galego máis visto da historia. Estrea que formaba parte de Cinegalicia, nacido en Vigo coa vontade de ser o grande festival de cinema en Galicia, aínda que despois quedase nunha única edición na que tamén se estrearon outras dúas películas en galego, Urxa de Carlos A. López Piñeiro e Continental de Xavier Villaverde. Sesión recordada decote por Uxía Blanco, a Xonxa da fita do chorado boticario de Torrecedeira, hoxe concelleira viguesa de Muller e Normalización Lingüística, por aquel aplauso de quince minutos da platea en pé do Fraga, que serviu de adral da fantasía colectiva que procura dende entón facer cinema en Galicia e na lingua nosa. Acontecemento xeracional que Uxía Blanco lembrou no pase privado en Vigo de Matria, a película do director vigués Álvaro Gago, protagonizada por María Vázquez, tamén unha das rapaciñas do elenco infantil de Sempre Xonxa, que perseguía bolboretas tras Caladiño, serendipia afortunada que pecha o círculo iniciado polo soño cinematográfico amador de Piñeiro co trazado agora pola profesionalidade de Gago, que entón contaba apenas con tres anos.

Despois de máis de tres décadas, o cineasta vigués, que regresou ao país despois de formarse en teatro en Chicago e ampliar estudos de cinema na London Film School, presentou Matria, a súa primeira longametraxe na pasada Berlinale, na sección Panorama, e a súa protagonista María Vázquez, obtivo a Biznaga de prata á mellor interpretación feminina no Festival de Málaga, recoñecementos que aventuran unha grande acollida do público na súa estrea a vindeira fin de semana. Proxecto que Gago iniciara en formato curtametraxe cunha peza homónima de 21 minutos, dedicada e protagonizada por Francisca Iglesias Bouzón, actriz non profesional, a muller que coidara ao seu avó despois de quedar viúvo, premiada polos xurados dos festivais de Sundance, Cans e Seminci, como do Premio da Crítica de Galicia de 2018 de Cine e Artes Audiovisuais, que entón destacara que Gago «asumía o risco narrativo de fusionar a ficción cos recursos documentais coa intención de deitar unha ollada que desmitificase o mito do matriarcado galego». Continuidade dun proxecto narrativo, agora de 90 minutos, protagonizado tamén por Ramona, esa muller incansable que inmersa na precariedade laboral intenta sobrevivir nunha vila do Salnés como mellor pode.

Conservando os vimbios temáticos da curta, aos que se incorporan, entre outras novidades, a conflitiva relación interxeracional e de desapego coa filla cando a moza procura o seu camiño vital, a sororidade coas amigas pendentes do teléfono (marabilloso o cameo de Francisca Iglesias como responsable do bar) ou o acougo da relación co señor Pepe e co seu can, a interpretación monumental de María Vázquez, no papel dunha Ramona renacida unha década máis nova, sostén todo o urdime narrativo, sendo capaz de hipnotizar e emocionar ao público apenas coa súa presenza tan permanente como trepidante na pantalla. Gago, Vázquez e Catoira, directora de fotografía, que utiliza un estilo sobrio e intuitivo, moi próximo ao  documental, ofrecen un retrato memorable dunha muller brava, dunha antiheroína que bulindo sen parar dun traballo a outro, sempre mal pagado, se ocupa dos coidados das outras persoas pero esquece os dela mesma. Unha narración cativadora e abraiante, concibida para facer visible o traballo oculto das mulleres da conserva e dos frigoríficos, mariscadoras,  limpadoras ou coidadoras obrigadas a non poder parar nunca. Matria é a traxedia gravada co lume da cotiandade de mulleres invisibles que sofren a precariedade en soidade e soportan a rutina do maltrato.

Consciente do carácter político do seu cine, na liña do dos belgas irmáns Dardenne e dos retratos de clase de Ken Loach, Gago non renuncia nin as sutilezas do humor retranqueiro nin a explorar a ollada da esperanza nun inesquecible plano final, cheo de matices, amosando que o cine é unha arte emocional de proximidade. E como sucedera na curta, Gago conserva a fala dialectal do Corbillón, Vilanova e da illa de Arousa, onde se localiza tamén a longa, sabendo que o retrato de Ramona debía estar tamén definido pola lingua que emprega e por como a emprega. Unha lingua utilizada para definirnos e facernos visibles no mundo, un modelo que agardamos se consolide en todo ese cinema galego indie, cando comeza a abrirse un espazo nos festivais internacionais e nas querenzas de públicos diversos.

Recomendo moi vivamente que acudan ao cine a emocionarse con Matria, que aventuro está chamada a constituír un acontecemento para o noso cine e para a nosa cultura contemporánea.

Coches amarelos

/en , , , , , , , , , , , /por

Recomendo Non temerás os coches amarelos (Xerais 2023), a obra coa que a xornalista Marta Villar debuta na narrativa galega. Unha novela de lectura engaiolante, unha alegación rotunda contra o machismo e o catálogo das súas violencias, como a prol da autodefensa feminista e a cultura da sororidade, sen menoscabo dun retrato fiel do actual xornalismo impreso protagonizado por profesionais que comparten a cultura tradicional coas formas de vida urbanas hibridadas pola cultura dixital globalizada. Novela de intriga de rexistro realista e coidada arquitectura, escrita cunha magnífica prosa culta e fluída, esculca na raíz familiar das violencias como determinantes para explicalas e erradicalas, como lle sucede a Dina e a súa amiga Sandra, unidas por unha sororidade inquebrantable urdida en días tráxicos da infancia nos que xuraron que xamais serían vítimas. Un relato, tamén, sobre o que semella tránsito imposible da Galicia rural actual, esgazada por unha fenda xeracional que impide o relevo das explotacións agrarias, como sobre as memorias familiares que derrotaron as xeracións das persoas maiores, fosen os anos do volframio e do estraperlo ou os días de fartura nas plataformas do Mar do Norte. Unha diversidade temática abordada dende a ollada dun xornalismo resistente, no que aínda é posible a denuncia das corruptelas inmobiliarias de mangantes e poderosos, o que non impide á narradora desenvolver outras historias de vida, incluídas as dun amor non posesivo, e algunhas homenaxes literarias, como o tributo emocionante a Montalbán. Un debut espectacular o de Marta Villar, narradora que chega cun estilo maduro e afouteza abonda, que nos lembra a outras irrupcións extraordinarias de autoras hoxe referenciais como a Teresa Moure d’ A xeira das árbores (2004) ou a María Reimóndez d’ O club da calceta (2006), coas que probablemente compartirá comunidades de lectoras.

Publicado en Nós diario 08-03-2023

Vémonos mañá

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Outra das lecturas recentes que recomendo é Vémonos mañá (Xerais 2022), a novela de non ficción de Xosé Monteagudo, que relata a separación inesperada de Josefina Arruti Viaño e Bibiano Fernández Osorio-Tafall. Unha conmovedora novela política sobre as esperanzas truncadas pola rebelión militar e sobre a represión oculta, ese espeso silencio que sufriron as mulleres durante o interminable franquismo. Retratos de dúas vidas separadas naqueles días de terror nos que todo é real e documentado mais tamén todo é froito das ferramentas da ficción utilizadas coa destreza de ourive coa que adoita traballar o novelista de Moraña. Un xeito moi eficaz de iluminar acontecementos e zonas de sombra protagonizados por Osorio-Tafall, o que fora alcalde de Pontevedra na República, tamén o funcionario español de maior rango nas Nacións Unidas, o mesmo que na Reforma Política renunciou a ser o Tarradellas galego, representando a lexitimidade do Estatuto do 36 como presidente da comisión intermunicipal que o presentou nas Cortes o 17 de xullo de 1936. Como tamén o é para afondar na figura heroica de Josefina Arruti, cuxa historia desvelara Montserrat Fajardo no recomendabilísimo Un cesto de mazás. Memoria das vítimas do 36 e do tempo que veu (2015), que sufriu meses de cárcere e anos de acoso e estreiteza económica. Unha estratexia narrativa semellante a utilizada por Luis Rei Núñez en O encargo do señor Castelao (2016) e Matarán a Reboiras (2022) ou por Suso de Toro en Un señor elegante (2020). Novelas que amosan as posibilidades da ficción para contribuír á reconstrución de biografías e acontecementos chaves da historia do galeguismo. A narrativa como vía de investigación e achegamento á verdade, como unha forma de xusta reparación das persoas represaliadas e exiliadas, como a parella pontevedresa protagonista desta novela chea de matices e detalles de Xosé Monteagudo.

Publicado en Nós diario 01-03-2023

Ceferino, un home elegante

/en , , , , , , , , , /por

Quedei desolado cando souben do pasamento de Ceferino de Blas, o noso amigo sempre xeneroso e agarimoso, unha desas persoas de empatía contaxiosa cos brazos sempre abertos e dispostos para o abrazo. Atopámolo con Marisa en Urzaiz, despois do Nadal, como tantas outras veces que subían á sesión de tarde dos Multicines Norte, queixoso dunha antipática catarreira. Días despois agradeceume por unha mensaxe de WhatsAppo envío do meu último libro anunciando que estaba internado no sanatorio por unha pneumonía. Mensaxe que repetiu a finais de xaneiro para felicitarme pola presentación no Club Faro de Vigo, espazo cultural de referencia no que tanto teimou prestixiar, ademais de contarme que agardaba polos resultados das probas, pero estaba animado.

Así era Ceferino, un home elegante no fondo e na forma, unha persoa xenerosa para felicitar e recoñecer, firme e equilibrada cando cumpría criticar e reconducir; en todo caso, sempre respectuosa e amable con todas as persoas. Principios morais que guiaron tamén o seu traballo como xornalista de toda unha vida, fose nos medios de Asturias, a comunidade onde naceu e chantou raíces, fose dende 1986 en Vigo, a cidade da que quedou dende entón prendido, onde exerceu como director de Faro de Vigo e directivo do grupo Prensa Ibérica en Galicia durante dúas décadas. Unha actitude humana aberta que facilitou o seu labor como investigador da memoria de Vigo nas páxinas do xornal decano, das que se fixo o máis grande coñecedor, ao tempo que divulgador ameno, rigoroso e didáctico na súa columna do luns como na ducia de libros publicados na última década, algúns tan extraordinarios como Donde los periódicos son Faros. Historia de Faro de Vigo, decano de la prensa española (1853-2015), incluído en 2017 no catálogo do Instituto de Estudios Vigueses, do que era membro moi activo, coincidindo co seu nomeamento como Cronista Oficial da Cidade.

Apaixonado pola paisaxe e gastronomía da ría toda, celtista de corazón, acudía afouto a Balaídos sen temor ao resultado, lector letraferido e de grande curiosidade, cinéfilo apaixonado do cinema independente, conversador atento, que gustaba máis escoitar e comprender os argumentos dos seus interlocutores que falar e expresar os propios, con Ceferino vaise outro amante de Vigo e da súa historia, outro vigués de estirpe que amosa que en Vigo todos somos de aquí e todos chegamos de fóra. Adeus, meu admirado Ceferino, bo e xeneroso, a quen sempre agradecerei terme aberto hai vinte e catro anos as páxinas do Faro para publicar «Campo de Granada». Con todos os abrazos para a súa compañeira Marisa Real e para a comunidade toda de Faro de Vigo da que formou parte.

Faro de Vigo: 20/02/23

José Gil, pioneiro do cine

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á figura de José Gil, fotógrafo e precursor do cinema en Galicia:

Entre as publicacións recentes da bibliografía viguesa destaca Nos días encantados de agosto (Galaxia 2022), unha biografía de José Gil preparada por Manolo González. Un libro referencial para desvelar o ronsel esquecido do precursor do cinema galego, tamén un dos protagonistas da actividade fotográfica, comercial e cultural de Vigo durante as primeiras décadas do século XX. Unha concienciuda obra de investigación biográfica, tamén un tributo a unha figura que amaba o cine por riba de todas as cousas, aquel vello barbudo que filmaba en solitario polas rúas viguesas, a quen consideraban un pouco tolo. Unha aproximación detallada a unha filmografía de 150 películas, producidas entre 1910 e a Guerra Civil, das que conservamos só sete, pezas do proxecto de «cinematografía rexional galega» que levou a Gil a filmar fábricas, industrias, escenas labregas, escolas, paisaxes, vodas, festas e romarías, entre outras moitas temáticas. Un retrato entrañable dun fotógrafo artesán, do que se conservan apenas catrocentas fotografías, unha pequena parte dos milleiros que tirou nos seus estudios de fotografía artística en Ourense, Lugo e Vigo ou na súa calidade de fotógrafo ambulante e pioneiro do reporteirismo gráfico en Galicia.

Nacido en 1870 en Rubiós, no concello das Neves, terra de músicos e viño tinto xeneroso, José Gil iniciouse como fotógrafo artístico no balneario de Mondariz, onde coñeceu a técnica pictorialista dos retratistas que facían alí a temporada estival e descubriu a modernidade a través do visor dunha cámara. Naquel microcosmos cosmopolita, adquirirá ademais o seu interese pola publicidade que moito lle servirá, despois do casamento con Trinidad Sarabia, nacida nunha familia de fotógrafos de Castro Caldelas, para establecer en Ourense en 1896 o seu primeiro estudio, Fotografía Artística, que en 1905 trasladaría a rúa Carral 14 de Vigo, atraído polo carácter emerxente e cargado de futuro da cidade. Comezo dun actividade que en poucos anos o convertería no rei da fotografía viguesa, instalado dende 1908 na rúa do Príncipe 49, na galería que chamou Gran Fotografía, ademais de reporteiro gráfico de referencia de Vida Gallega (1909), a primeira revista gráfica galega moderna. Unha actividade que o levará a fotografar a actividade social e industrial viguesa e a abrazar a idea do progreso e do valor da tecnoloxía, que anos despois o faría asumir a representación oficial dos automóbiles Ford e despois dos Texan e Traffic en Galicia.

Paixón polas máquinas dun soñador que a finais de 1909 mercou unha cámara Gaumont de madeira con obxectivo fixo e golpe de manivela (hoxe unha das pezas que mellor nos explican como cidade), coa que filmou as súas primeiras imaxes, o 3 de xullo de 1910, da excursión viguesa a Santiago, e vinte días despois da visita dos periodistas ingleses a Vigo e Pontevedra. Actividade que prendeu naquel verán con outras catorce filmacións localizadas en Vigo na súa maior parte, como a da colocación da primeira pedra do monumento a Curros Enríquez na Alameda. Novidosa cámara a de Gil que probablemente motivou a mítica fotografía de Manuel Murguía acompañado de membros da Real Academia Galega, o 27 de novembro de 1910, na súa galería de Príncipe, momento excepcional para a cultura galega decote remisa a valorar a cultura audiovisual. Inicio dun actividade cinematográfica que Gil levou alén mar por medio do cinema de correspondencia, financiado polas sociedades galegas de América, consolidada xa cando filmou Miss Ledya (1916), a primeira ficción do cinema galego, e cando no mesmo ano produciu a Revista Cinematográfica Galicia, o primeiro noticiario de Galicia.

Foi a produtora Galicia Cinegráfica o proxecto empresarial de José Gil entre 1921 e 1935, un período non exento de dificultades no que viviu en Ponteareas durante tres anos (1924-1927), onde abriu o Cine Royalty, e no que regresou a Vigo para establecer en Teis a súa empresa de filmación de «noticiarios de industrias, vodas, dramas e belezas de Galicia». Daquela etapa consérvase o filme publicitario de 34 minutos sobre La Artística (1927), valiosa mostra do traballo documental realizado en solitario. Cualificado por Manolo González como «intrépido explorador e soñador que se achegou á realidade a través do encadramento fotográfico», esta biografía de excelente alento narrativo reclama poñer a este pioneiro iconauta como referente da cultura cinematográfica en Galicia. En Vigo podemos recordalo no cemiterio de Pereiró, no monumento funerario de Asorey, en homenaxe as súas tres fillas, e dende 2007 na rúa que leva o seu nome preto da praza da Miñoca. Con todo non estaría de máis que se colocase unha placa que o lembrase na rúa Elduayen, na casa dos irmáns Sarabia onde faleceu o primeiro de xaneiro de 1937.