Non é a primeira vez que expreso a miña admiración por Carlos Núñez Rodríguez, unha das figuras de maior estatura cívica do noso viguiño. Nacido en Ourense en 1941, na casa Reverter da rúa do Progreso, chegou a Vigo en 1963 coa intención de organizar ao Partido Comunista, cunha maleta e un cartafol cos seus debuxos. Pezas que ao día seguinte serviron para ser contratado por Empresas Reunidas de Publicidad (ERP) de Fernando Ruiz Moreno e Juan Llor, onde dedicou a súa creatividade durante máis dunha década até fundar estudio propio.
Actividade deste deseñador gráfico, con achegas brillantes, coma a creación das tipografías históricas Gallaecia Castelo (1995) e a cursiva Galaica, coa que pretendeu dotar a Galicia cunha tipografía de seu, tras un estudo de máis de douscentos textos gravados en pedra. Traballo profesional no que co seu equipo de Variografik, formado por Evaristo Pereira, Loli Pereira, Chelo Alonso, entre outras, editou centos de carteis, deseñou montaxes decorativas e publicacións novidosas de historia das cidades galegas.
Traballos que soubo compaxinar coa súa militancia política, durante catorce anos case clandestina, mesmo co paso de tres anos polos cárceres franquistas. Como tamén, chegada a Reforma Política, compartiu a súa profesión coas responsabilidades públicas, como concelleiro electo polo PCG (do que foi fundador en 1968), das dúas primeiras corporacións democráticas viguesas, presididas por Manuel Soto Ferreiro. Período no que asumiu a tenencia de alcaldía e a concellaría de Tráfico e Seguridade que, entre outras medidas modernizadoras, ampliou as liñas de Vitrasa ao periurbano, creou o 092 como servizo de intervención, configurando a policía local como axudante social da veciñanza.
O seu pai, o mestre e adiantado pedagogo Albino Núñez Domínguez, fundador e presidente da ATEO (Asociación de Traballadores do Ensino de Ourense), director da súa revista, Escuela del Trabajo, depurado en 1936, fundador daquela illa de liberdade que foi dende 1949 o Centro de Estudios Galicia, púxolle de nome Carlos en memoria de Carlos Marx. Outro sutil atrevemento esquerdista, de quen autorizou a aquel talentoso debuxante de dezasete anos –que se formaba na Escola de Artes e Oficios de Ourense, dous anos antes incorporado ao PC da man do profesor Xosé Díaz– a que viaxara a París como emigrante e tres meses despois con pasaporte falso a Moscova, para estudar na Academia de Ciencias Sociais e Políticas.
Tres apaixonantes anos moscovitas, nos que o rapaz de Albino coñece aos dirixentes históricos comunistas e adquire as competencias e as habilidades necesarias para converterse en cadro do Partido, organización clandestina que pelexaba en primeira liña para abaixar a ditadura franquista. Formación na URSS de Nikita Jruschov, que o marcará de por vida, na que se incluían as técnicas de deseño, comunicación e encriptación de cartas e documentos, esenciais na clandestinidade e no funcionamento dos servizos de intelixencia, en plena Guerra Fría, que lle serían de grande utilidade décadas despois tanto sendo grafista e tipógrafo, membro da Fundación Gutenberg, como investigador das ideografías milenarias da costa atlántica europea.
Misterio que, como outros, dunha vida de película, se desvela nas páxinas do libro Carlos Núñez. O comunista que non foi gaiteiro (Galaxia 2025) de Perfecto Conde, prologado polo seu camarada de seis décadas o profesor Xesús Alonso Montero. Unha longa e fascinante conversa de lectura engaiolante, que reconstrúe a peripecia vital deste militante e dirixente comunista, pai do gaiteiro galego máis coñecido no mundo. Relato construído polo xenio e o rigor xornalístico de Conde con inequívocos trazos de novela política portuaria e de ensaio histórico sobre o papel do PC nas últimas seis décadas. Un texto que, ademais, repasa episodios claves da historia viguesa recente, como a folga xeral de 1972, da que Núñez foi destacado participante e que tras unha orde policial de busca e captura, obrigouno a pasar de novo a clandestinidade. Confesión afouta de Núñez da feroz represión e das torturas da Brigada Política Social nas comisarías, permitidas polo poder xudicial franquista, pendentes hoxe de ser reparadas por parte do estado.
Diante de biografías cívicas tan heroicas como as de Carlos Núñez «le vieux», como gusta recoñecerse a este incorrixible afrancesado republicano, membro do Instituto de Estudios Vigueses, abraia o pouco recoñecido que foi polas institucións locais e galegas. Outro tanto sucede, coa biografía doutro ourensán vigués, o escritor nacionalista Xosé Luís Mendez Ferrín, primeiro defensor das humildes e da lingua na cidade nosa. Ás portas doutra Reconquista, non é o momento de que compartan o nomeamento de fillos adoptivos de Vigo?
Atopo na sempre interesante colección Ensaio de Galaxia unha obra tan potente coma perturbadora: As tolas que non o eran. Mulleres no manicomio de Conxo 1885-1936 da profesora e escritora Carmen V. Valiña. Libro de concepción singular e xénero híbrido, ofrece trece relatos escritos a partir das historias clínicas do hospital de Conxo conservadas no Arquivo de Galicia, protagonizadas por mulleres que nunca importaron, internadas algunhas durante décadas, das que apenas unha parte delas tiñan, en realidade, trastornos mentais, e o resto eran marxinadas por alcohólicas, adictas ao sexo, nais en solitario, violadas e abusadas, abandonadas polo home emigrante ou simplemente rapazas raras das que a familia pretendía desfacerse. Contos de escrita coidada e forte pegada emotiva, imaxinados pola autora, mais cento por cento reais, que amosan a faciana máis escura da abordaxe da doenza mental hai máis dun século, cando a reclusión constituía a principal terapia. Textos que compoñen unha crónica negra do manicomio de Conxo, o único de España propiedade da Igrexa, onde as diferencias de clase marcaban os coidados recibidos polas internas, dende as dos cuartos de primeira clase, con comida de restaurante, até chegar á atención precaria das «pobres de solemnidade» recollidas polas deputacións provinciais. Relatos que desvelan violencias que nunca quedaban ao descuberto, fose por que esas mulleres eran consideradas como «histéricas insoportables» ou por adoptar comportamentos extravagantes. Un cento de historias de vida rescatadas do papel, como a de Dolores que entrou un outono no manicomio e saíu para o asilo outro outono, 45 anos máis tarde, iso si, sen tratamento «por consideralo ineficaz». Labregas analfabetas (a maior parte), agredidas, excluídas, abandonadas, vencidas, sometidas ás que Carmen Valiña dálles a voz e o rostro humano que en vida lles foi negado. Ás portas da Feira do libro da Coruña recomendo unha das propostas narrativas máis interesantes das que lin no que vai de ano.
