Bieito Ledo

/en , , , , , , , , , /por

No acto de ditame da XLVIª edición dos Premios da Crítica de Galicia, no que se pronunciaron discursos de aceptación excepcionais, como os do profesor Carlos Callón, gañador da modalidade de Investigación, en defensa da lingua galega, da causa da paz no mundo e dunha Palestina libre, e o da arquitecta Teresa Táboas, gañadora en Artes Plásticas, a prol dunha arquitectura inclusiva ao servizo do benestar da comunidade, recoñeceuse tamén a traxectoria na institución de Bieito Ledo Cabido como presidente fundador da entidade promotora. Coincidindo co inicio dunha nova etapa na organización destes premios anuais á excelencia das producións culturais galegas, os máis antigos dos organizados no país, esta homenaxe ao veterano editor, xestor e activista cultural de Padroso, celebra o seu esforzo teimoso, incansable e xeneroso para manter a duración dun proxecto normalizador para a cultura galega, concibido dende o seu inicio (16 de maio de 1978) en man común, cando non existían as institucións autonómicas. Como salientou Víctor F. Freixanes no seu texto de adhesión á homenaxe en «Galicia sempre máis importante que poñer andar as ideas é conseguir que duren, medren e dean froitos». Efectivamente, recoñecer e agradecer a continuidade proporcionada por estas persoas-vértice de proxectos colectivos de construción nacional, como é o caso de Bieito Ledo cos Premios da Crítica de Galicia, ademais de fortalecer a comunidade de afectos e complicidades tecidas polo tempo, indispensable para o seu funcionamento, renova nos seus participantes azos e compromisos de futuro. Parabéns ao druída do carballo de Padroso que en fermosas palabras que lle dedicou a xornalista María Xosé Porteiro na súa laudatio «ensinounos que sempre hai un novo chanzo e novas metas que acadar, cando se fixan con acerto os obxectivos, se constrúen equipos fortes, se procuran alianzas e se traballa arreo». Unha receita saudable para tantos outros proxectos de construción do país de noso. Beizón, Bieito Ledo!

Publicado en Nós diario: 01/11/2023

Avenida de Beatriz

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a polémica da denominación Avenida de Beatriz e a reedición do libro de Ramón González-Alegre Por entre el arpa y la saudade:

Na primavera de 1961 abriuse no barrio das Travesas unha polémica veciñal de interese poético sobre o nome que debería levar a nova avenida, entón non inaugurada, prevista xa no Plan Palacios e urbanizada a partir do Plan de Melloras de 1953, coñecida logo como Avenida das Camelias. Foi unha columna en Faro de Vigo de Fernando Alonso Amat, escritor e técnico fiscal, despois presidente do Club Náutico, quen sacou a luz un asunto que intrigaba aos veciños das Travesas desde que nas paredes dun dos poucos edificios da nova avenida apareceu un letreiro que rezaba: «Avenida de Beatriz». Decontado apareceron polas Travesas os comentarios sobre a orixe de semellante iniciativa, as especulacións sobre quen era aquela Beatriz, pintada que tiña todas as trazas de ser apenas a declaración dun namorado a súa amada, unha veciña de nome idéntico ao daqueloutra Beatriz de Dante Alighiere, filla de Folco Portinari, símbolo da vida, da paz e do amor.

Polémica popular e literaria na que terzou o poeta Ramón González-Alegre tamén noutro artigo ben xeitoso, publicado en Faro de Vigo o 4 de xullo de 1961, baixo o suxestivo título «El bello nombre de una gran avenida», no que se unía ao seu amigo Amat reclamando á corporación que fixera oficial tan fermoso nome literario, escollido na fala popular da veciñanza (por certo, tamén utilizado de forma habitual nas páxinas de Faro de Vigo até ben entrado 1965). O poeta berciano vigués argumentaba coa súa fina ironía e a súa voz lírica cultísima que os concelleiros vigueses sabían que «Beatriz é, no máis extraordinario poema universal, a nota sobresaínte da humana Virtude», razón polo que o valor poético de introducir o seu nome no rueiro vigués contribuiría a alzar a propia cidade, «tan tristemente desgobernada até agora en espírito», e a constituír «un símbolo para os mozos galegos de Vigo que un día deixaron pintada unha parede con este nome».

A polémica da Avenida de Beatriz alongouse varios anos, nos que seguindo as páxinas de Faro de Vigo comprobamos se popularizou o nome, como amosa unha clarificadora fotografía de Magar tomada en 1963 no que aparece pintado a brochadas sobre unha pedra, á altura das escaleiras de acceso á rúa Ourense. Mágoa que o daquela alcalde José Ramón Fontán, nomeado en xuño de 1963, no seu mandato de apenas quince meses, no que xestionou a traída da auga do Oitavén para Vigo, carecese porén da sensibilidade poética que precisaba a cidade de Martín Códax, cando foi preguntado por un reporteiro de Faro de Vigo (15-11-1963) sobre a súa posición no caso Beatriz. A resposta administrativa do alcalde malogrou a viabilidade do que el mesmo chamaba abrazar a hipótese romántica de Beatriz: «respectando todo o moito e  bo que se dixo e escribiu ao respecto, non se debe esquecer que existe un acordo municipal para non denominar ningunha rúa en canto o plan de ordenación urbana non estea aprobado». Para engadir Fontán con retranca que el propoñería o nome de «rúa do viandante descoñecido, que mellor soaría en galego como “rúa de Xan Ninguén”».

Lembrei a fermosa polémica da Avenida de Beatriz, que lle escoitara contar, entre outros, ao crítico Alberto González-Alegre Burgueño, a raíz da recente reedición do libro do seu pai, Ramón González-Alegre Bálgoma, Por entre el arpa y la saudade. Hombres y tierras de Galicia (Ediciones A.B. 1965; 2ª edición Alhenamedia 2023), unha estraña marabilla como libro de viaxes fragmentario, un retrato certeiro da Galicia dunha época, a de finais da década de 1950, escrito co alento do poeta e a ollada curiosa do vagabundo. Unha primeira edición a do sesenta e cinco nacida nas Travesas, onde vivía o autor, impresa nos talleres de Faro de Vigo, contando coa axuda e alento cultural do empresario Antonio Alfageme del Busto, impulsor de Ediciones A.B. de Vigo, un selo editorial ao coidado do propio González-Alegre, que contaba con longa experiencia como editor da revista Alba (1948-1956) e do seu maior logro Antología de la poesía gallega contemporánea (Colección Adonais, Rialp, 1959).

Xaora, particular interese ten para nós no libro de González-Alegre o capítulo «Vigo: bello mar y caudaloso puerto (Páginas para un diario)», título recollido de Jovellanos, textos escritos en xullo de 1957, un brillante retrato poético do impulso vigués, no ton das prosas publicadas en Faro de Vigo nas seccións «Los viajes gallegos», «Notas de apremio» ou textos ocasionais como o citado sobre a Avenida Beatriz. «Vigo é unha pura transformación. A Vigo fáltalle vellez, sóbralle vida fresca, como se tivese sempre un nacemento. Vigo nace sempre. Que ledicia saber que o traballo fortalece o pulso da cidade..» escribe para salientar que as raíces que comeza a sentir Vigo, a súa identidade, están no seu pulo de permanente mudanza e emprendemento industrial.

Lembrando «A Pizarra»

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a publicación hai corenta anos do primeiro número d’ «A Pizarra», o semanario de educación de Faro de Vigo

O 5 de outubro de 1983 apareceu “A Pizarra”, o semanario de educación de Faro de Vigo, coordinado polo xornalista José Antonio Perozo, que contaba co consello asesor dos pedagogos e educadores Antón Costa Rico, Manuel Janeiro, Antón Lamapereira, Rafael Ojea e Miguel Vázquez Freire. Catro páxinas de temática educativa, a maior parte en lingua galega, que se publicarían de forma ininterrompida ao longo de case catro cursos (do 1983-84 ao 1986-87), que tras 141 números puxeron o seu ramo o 6 de xaneiro de 1987 cun número excepcional dedicado a contos de nadal e reis, asinados por Xabier Docampo (“Os xoguetes vellos”), Michel Tournier (“A mamá Noel”), Pere Calders (“Noite queda”) e Alberto Avendaño (“Sol pasou o Nadal na casa”), elenco literario excepcional daquel inquedo Faro de Vigo dirixido en tempos de Reconversión e da Movida por Francisco Armesto Faginas.

No seu número alboral, os promotores confesaban a súa intención de «contribuír ao progreso do ensino moderno, achegando un órgano de debate no ámbito educacional», até entón inexistente na prensa diaria galega. Vontade de servir ao ensino en Galicia e de contribuír «a potenciación dos caracteres diferenciais deste na nosa terra», nun momento no que a Xunta completaba as súas transferencias educativas, o Parlamento de Galicia aprobaba a Lei 3/1983 de Normalización Lingüística, o concello de Vigo montaba o seu Departamento de Educación e comezaban a súa andaina os movementos de renovación pedagóxica como Nova Escola Galega e a Asociación Sociopedagóxica Galega. Primeiro número no que centraba a súa atención, toda unha declaración de intencións, na situación das escolas de verán, os encontros de ensinantes, que constituían unha forma de reciclaxe e formación do profesorado, cando non a proporcionaba a Consellaría de Educación.

Completaban as páxinas interiores da primeira entrega un anaquel de novidades bibliográficas de temática educativa e de literatura infantil e xuvenil, ademais de dúas entrevistas, a primeira a Carlos Herans, responsable da área de expresión dramática do movemento Acción Educativa de Madrid, a outra a Xosé Martínez Blanco sobre a anovación no ensino das matemáticas. Pechaba o semanario a que se convertería nunha das seccións máis emblemáticas, “Viaxe polos colexios galegos”, dedicada ao Colexio Emilia Pardo Bazán (Chouzo), do que era entón director Manuel Garrido González. Repasar os datos da ficha técnica do centro e a entrevista co equipo directivo –1.600 alumnos e alumnas, 48 profesores e profesoras, de 32 a 38 alumnos por aula, 44 aulas, 12 fóra do colexio, das que oito estaban instaladas de forma provisional– amosa a mellora das cifras do sistema educativo nestas catro décadas.

“A Pizarra” tiña o seu “deciamos onte…” naquela “Página Pedagógica”, voceiro da Asociación Provincial de Maestros Nacionales, que dende o 6 de marzo de 1926 publicaba tamén Faro de Vigo coa intención de alertar sobre a indiferenza social e política das cuestións educativas e reclamar melloras nas escolas. Páxina que dende o 12 de outubro de 1927 aparece como “La enseñanza y los maestros”, nova sección educativa de El Pueblo Gallego. Páxinas as dúas nas que deixou a súa marca, coa súa sinatura e sen ela, Apolinar Torres, o mestre socialista mártir, fusilado o 27 de agosto de 1936, que para Antón Costa Rico converteu estes espazos xornalísticos de información educativa en «voceiro oficioso do movemento internacional da Escola Nova en Galicia e medio de difusión das súas innovacións e realizacións». Sección escrita no seu conxunto en castelán, mais que acolleu algúns textos escritos en galego por profesores vinculados co galeguismo político e cultural.

E non podemos rematar esta lembranza d’ “A Pizarra” sen citar aqueloutras catro páxinas en galego d’ “O Pizarrín”, un espazo dirixido ás crianzas, un semanario lúdico utilizable tanto na escola como na familia, publicación infantil en galego, como foran «As Roladas. Folla dos rapaciños galegos» (1922), e máis recentemente «Axóuxere» suplemento de La Región (1974-1975) e a revista Vagalume (1975-78). Primeiro “O Pizarrín” que ofrecía na sección O faiado de Francisco Santomé a construción dun barco de vela con materiais de refugallo, na de Tesouros novos e vellos a recuperación do conto de «Gatipedro» de Álvaro Cunqueiro, así como a primeira páxina d’ As aventuras dun neno galego, cómic de Xesús Franco e debuxos de Bofill, que se publicaría ao longo do primeiro curso e a sección A Trabe de ouro de Ramona Trabazo dedicada á natureza. Como en números posteriores terían entrada a construción de títeres de Eduardo A. Rodríguez Cunha “Tatán”, o cómic No corral de Don Mundo de Pepe Carreiro ou a sección Mareira na bañeira de Severino Gestoso, ademais da recomendación dun libro infantil. Unha regalía.

 

Tren completo

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao colapso do eixo atlántico ferroviario:

O mércores da pasada semana quixen ir a Compostela en tren para participar nun acto na cidade vella ás dez da mañá. Foime imposible sacar un billete de ida e volta cunha combinación razoable, que non fose saír de Urzaiz ás 6:40, case madrugada, e regresar ás 22:51 da noite, unha tolería imposible, que obriga a perder o día enteiro, para facer a viaxe entre dous destinos separados por menos dunha hora. Tras un anoxo considerable, non tiven outro remedio que coller o coche, o que me obrigou a pagar os 21,40 euros de peaxe da AP-9 e case outros quince de aparcamento nunha Compostela moi conxestionada, na que estacionar entre turistas e peregrinos tamén leva o seu tempo e require as súas doses de paciencia. Unha «solución», a de utilizar o vehículo privado escasamente sostible, que ademais do consumo de combustible fósil, e a súa correspondente pegada de carbono, amosa o colapso dos actuais servizos ferroviarios do Eixo Atlántico (EA) entre Vigo e A Coruña (liña cunha taxa de ocupación do 115 %), xa non só nas horas puntas e nas fins de semana como era adoito. Un problema de mobilidade de moito calado que afecta tanto ás usuarias frecuentes da liña, traballadoras e universitarias, posuidoras de bonos gratuítos de Media Distancia (200.000 emitidos en Galicia), como aqueloutros ocasionais que pretendemos utilizar o tren nos nosos desprazamentos pola posibilidade de ler, como do seu menor impacto para os nosos petos e para a propia emerxencia climática.

Situación precaria do ferrocarril en Galicia que por fin, albízaras!, comeza a formar parte da axenda política galega. Esta semana, e non era sen tempo, o consello da Xunta ocupouse de valorar un informe sobre asunto que cuantifica no 12 % a redución da oferta de frecuencias ferroviarias en Galicia con respecto aos servizos dispoñibles antes da pandemia. E a seguir, albízaras!, o presidente Alfonso Rueda denunciou que «non ten sentido estar fomentando o uso do transporte ferroviario e por outra banda suprimir frecuencias», ao tempo que puxo o seu foco nos servizos do EA que «non cubre as demandas dos usuarios». Mentres, Néstor Rego, deputado do BNG presentou no Congreso unha serie de preguntas sobre atrasos, incidencias, avarías e falta de prazas nos servizos ferroviarios en Galicia, reclamando ao Goberno de España a súa «disposición a aumentar as frecuencias nas franxas da mañá, do mediodía e última do día» para satisfacer ás necesidades das viaxeiras, así como a continuidade dos bonos gratuítos e un maior diálogo coas plataformas de persoas usuarias que desde hai tempo se mobilizan en Galicia reclamando a mellora dos servizos.

Reclamacións ao Ministerio de Transporte, Mobilidade e Axenda Urbana e a Renfe, ás que se engaden o atraso de tres anos da chegada prevista dos trens Avril fabricados por Talgo á Coruña e a Vigo, que aforraría vinte minutos a viaxe a Madrid desde Urzaiz, prometida agora para o primeiro trimestre de 2024. Solución ao déficit de prazas do EA, que pasaría por unha revisión do contrato de Obrigas de Servizo Público, asinado en 2018 por Renfe. Secasí, polas informacións que lemos en Faro de Vigo, fontes do ministerio declaran que non está prevista a ampliación de frecuencias no EA, na que é a segunda liña de Media Distancia máis usada de toda España (2.528.858 asentos ocupados), mesmo a pesar das demoras endémicas (case de 15 minutos) e numerosas incidencias. Liña do EA que é a primeira de Renfe cun maior uso por praza empregada, mantendo un crecemento de usuarios espectacular do 23 % (con respecto ao ano récord 2019), freado na actualidade, en pleno éxito dos bonos gratuítos, pola falta de asentos e frecuencias.

Que facer, entón, para superar as limitacións do servizo actual dunha liña ferroviaria (EA), que non é deficitaria para a concesionaria e resulta estratéxica para a mobilidade interurbana na Galicia atlántica? É razoable que o Ministerio de Transportes deixara a Galicia fóra da creación dos novos servizos ferroviarios de proximidade en liñas xa explotadas en Madrid e Andalucía? Non sería posible montar en Galicia un servizo de tren de proximidade («cercanías») nas áreas metropolitanas de Vigo-Pontevedra, Santiago e A Coruña-Ferrol? Non podería estudarse o plan de mobilidade ferroviaria para Galicia, presentado recentemente por CC.OO. coa intención de reducir a dependencia do automóbil, que propón conectar a 70 localidades galegas, aproveitando 61 estacións e apeadoiros, por medio dun Tren rexional (electrificado) circular e transfronteirizo para Galicia combinado co transporte por estrada? A que agardan a Xunta de Galicia, as catro deputacións, os concellos das sete cidades para coordinar as súas reclamacións a Renfe e ao Ministerio de Transportes? Pode agardar resignada a sociedade galega a poder perder o futuro do seu tren?

 

Que pasa co galego en Vigo?

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos datos do estado da lingua en Vigo:

Das sete cidades galegas, Vigo é onde menos galego se fala: apenas o 15,4 % da poboación viguesa afirma ser usuaria prioritaria do galego (o 49,3 % en Galicia), segundo datos da enquisa do Instituto Galego de Estatística de 2018, recollidos por Fernando Ramallo, catedrático de Lingüística da Universidade de Vigo no seu libro recente (recomendabilísimo e referencial), Que pasa co galego. 32 preguntas sobre a situación social da lingua (Xerais 2023). Porcentaxe da cidade olívica que hai dez anos era do 24,7 %, o que para o sociolingüista vigués constitúe «un exemplo paradigmático de castelanización» e supón unha «evolución demoledora que de continuar coas condicións que favoreceron esta castelanización recente, o uso do galego será case residual nas xeracións seguintes».

Situación dramática para o galego, semellante á de Ferrol (17,7 %), A Coruña (20 %) e Pontevedra (23 %), cidades tamén moi castelanizadas, que contrasta coas dos núcleos urbanos máis galegófonos Lugo (44,7 %) e Santiago (43,9 %), como en certa medida sucede en Ourense (33,5 %). Porcentaxes desacougantes dunha presenza xa anecdótica do galego en Vigo ás que se unen as non menos significativas do 2,1 % dos fogares vigueses nos que todos os seus membros maiores de cinco anos falan galego habitualmente, cando a media galega é do 22,7 %, e de que en máis do 90 % dos fogares vigueses ningunha persoa fala habitualmente galego, como sucede tamén en Ferrol e A Coruña, cando a media de Galicia é do 60,4 %.

Non obstante, en Vigo o cativo uso do galego non é uniforme en todo o concello, como sucede tamén no resto das cidades e áreas urbanas onde o galego xa non é a lingua que máis se escoita, xa que continúa habendo barrios, parroquias ou actividades onde hai moitos máis galegofalantes ca noutros e nas que se manteñen variedades diatópicas non sempre visíbeis no resto da cidade. Por ventura en Beade, Candeán, Matamá, Sárdoma, Castrelos ou Zamáns, entre outras parroquias citadas por Fernando Ramallo, ou nas festas populares de San Brais ou San Roque ou nos mercados dominicais de Bouzas ou durante a representación da Reconquista ou mesmo nas bancadas do estadio de Balaídos, «escoitaremos un galego vivo, sobre todo entre a poboación de máis de 50 anos».

Non é doado explicar o devalo desta presenza do galego en Vigo intensificado no que vai de século XXI, un período no que o castelán consolidouse como lingua predominante na rúa, tanto nos usos familiares e coloquiais como nas interaccións comerciais e administrativas, ademais de ser a lingua empregada habitualmente nas emisións da radio e televisión locais por parte do alcalde e dos concelleiros e concelleiras, coa excepción dos nacionalistas. Dende hai oito décadas, coincidindo coas primeiras décadas da ditadura franquista, o castelán foi devorando ao galego que quedaba nas cidades galegas, probablemente, por ser considerada como a lingua do progreso e do benestar, facilitadora da mobilidade social, un proceso que coincidiu coa imparable urbanización da sociedade galega, que en Vigo supuxo se duplicase a poboación e se fose reducindo progresivamente o número de galegofalantes.

Secasí, o problema principal para o futuro do galego non é tanto que non sexa utilizado pola mocidade como que o galego xa non se escoita nos seus fogares. Unha cuestión relevante xa que, salienta o profesor Ramallo, «a lingua aprendida en espazos alleos ao núcleo familiar non garante o seu uso, ficando, mesmo residual». Unha inseguridade que ten moito que ver cos prexuízos cuñados sobre o uso do galego que conforman toda unha ideoloxía que deforma a percepción do idioma, dende que o galego é unha lingua que proporciona menos oportunidades laborais, educativas e sociais ca o castelán e o inglés, pasando de que falar galego é cousa de vellos ou de persoas de aldea até que é sinal inequívoca de militancia no bloque ou do pertencer ao colectivo do profesorado de galego.

Falemos galego ou falemos castelán, dificilmente contaremos os vigueses e viguesas (como o resto de galegos e galegas) cunha singularidade tan nosa que ao mesmo tempo nos diferencia e identifica como é a do idioma galego, unha alfaia milenaria de valor incalculable, patrimonio colectivo (material e inmaterial) que a todos define e a todos corresponde evitar a súa desaparición. Unha situación que non é doado reverter, mais que debe ser considerada polo concello de Vigo como unha das súas actuacións patrimoniais preferentes. Respectar a vixente e modélica Ordenanza Municipal de Normalización Lingüística de 1988, poñer en marcha un estudo para coñecer en profundidade a actual situación sociolingüística na cidade e fortalecer o funcionamento do Servizo de Normalización Lingüística e do Consello Social da Lingua son actuacións que non poden ser adiadas.

A saca da curva de Puxeiros

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á saca da curva de Puxeiros do 15 de setembro de 1936:

Como é de xustiza, o 27 de agosto lembrouse no cemiterio de Pereiró aos dez executados contra o seus muros tal mañanciña de 1936. Execucións tras a causa 124/1936, pola que foron levados a xuízo sumarísimo os responsables do socialismo vigués, acusados de oporse ao golpe de estado e repartir armas entre a veciñanza: o alcalde de Vigo, Emilio Martínez Garrido; o impresor Enrique Heraclio Botana, responsable da UXT en Vigo durante catro décadas; o mestre Apolinar Torres López, presidente da agrupación socialista e responsable da «Página Pedagógica» de Faro de Vigo; o médico e veterano concelleiro Waldo Gil Santostegui; o concelleiro Ramón González Brunet; o panadeiro e candidato da Frente Popular Ignacio Seoane Fernández, así como Manuel Rey Gómez, delincuente común coñecido como «Vilagarcía». Fusilamentos aos que se engadiron os da causa 140/1936, pola que o 22 de agosto foron xulgados o alcalde de Lavadores, José Antela Conde e os irmáns Antonino e Demetrio Bilbatúa Zubeldía, membros dunha familia socialista fortemente castigada polos sublevados.

Dous consellos de guerra moi rápidos e sen garantías ningunhas, que despois dos máis de corenta mortos na Porta do Sol, tras a lectura o 20 de xullo do bando de guerra polo capitán Carreró, e dos combates nas barricadas de Lavadores, sinalaron o comezo do terror en Vigo e na súa bisbarra. No libro recomendabilísimo, O soño crebado. Da República á Guerra Civil en Vigo e na súa bisbarra (IEV, 2019), o historiador Xoán Carlos Abad, presidente do Instituto de Estudios Vigueses, estima que só no período que coincide coa duración da Guerra Civil en Vigo foron fusilados preto de 100 veciños, 48 en Tui e outro en Nigrán. Vítimas ás que habería que engadir as provocadas, ademais dos coñecidos como «paseos», polas «sacas» criminais de grupos de presos seleccionados que agardaban pola investigación das súas posibles responsabilidades, mais que unha noite serían sacados do cárcere da rúa do Príncipe ou do Frontón de María Berdiales ou das cortes da Garda Civil da rúa Magallanes por un grupo armado composto decote por gardas civís e falanxistas para aparecer ao día seguinte asasinados en lugares afastados.

Para Xoán Carlos Abad, a primeira daquelas «sacas» foi especialmente sinalada, «xa que foi dirixida contra un grupo de reclusos que tiñan unha especial relevancia dentro da cidade». Tratábanse de sete presos sacados sen explicación ningunha do cárcere vigués na madrugada do 15 de setembro de 1936, cuxos corpos baleados na caluga foron atopados de mañanciña na estrada por un grupo de leiteiras de Mos nunha curva inmediata ao cemiterio de Puxeiros. Cadáveres identificados como os do xinecólogo Eugenio Arbones Castellanzuelo, impulsor do Ateneo vigués e deputado socialista nas Cortes constituíntes; do médico Adolfo Morgade Pazos, militante de esquerdas; de Segundo Echegaray García, fillo do primeiro presidente de Tranvías Eléctricos de Vigo, tesoureiro da Federación Galega de Atletismo e considerado masón; do funcionario Luís Bilbatúa Zubeldia, xefe do servizo de Telégrafos, cuxos irmáns Antonino e Demetrio foran fusilados en Pereiró apenas dúas semanas antes; do empresario Inocencio Taboada Montoro, exportador de peixe; do palentino Abraham Muñoz Arconada, funcionario de prisións e socialista e do metalúrxico Marcial Araújo Conde, sindicalista comunista.

A saca da curva de Puxeiros, que coincidiu con varios sinistros «paseos» froito nalgúns casos de vinganzas persoais, quizais polo feito de tratarse de persoas moi coñecidas en Vigo, nalgúns casos con amizades entre os sublevados que impuñan o novo réxime, obrigou a que as autoridades militares xustificasen as sete mortes. E o fixeron, como demostra Xoán Carlos Abad, falsificando un documento no que «atribuían as defuncións ao resultado dun tiroteo sufrido polos vehículos policiais cando estes pasaban pola zona de Cabral, por parte duns descoñecidos, momento que aproveitaron os presos para tentar fuxir; e como lamentablemente non fixeron caso ás ordes de deterse, a forza viuse na obriga de ter que disparar contra eles». Sinistra falacia, que non puido agachar que a nai de Segundo Echegaray, Inocencia García fose sancionada economicamente e axudada en tan difícil transo polo industrial Eugenio Fadrique. Saca de Puxeiros que precedería aqueloutra do 16 de outubro de 1936 de nove persoas, case todas afiliadas ao Sindicato de Industrias Pesqueiras o Espertar de Panxón e ao Sindicato de Mariñeiros de Baiona, vinculados ambos os dous á CNT, sacadas por vinganza dos cárceres de Vigo, cuxos cadáveres apareceron na curva da Bombardeira de Baredo, lembrados de forma subversiva durante o franquismo con nove cruces vermellas gravadas na terra, coñecida agora como «A volta dos nove».

Ilustración Frontón de María Berdiales: Evaristo Pereira. Moitas grazas.

Gol fantasma

/en , , , , , , , /por

Pasada a pobre celebración do Centenario, sen concerto de Iván Ferreiro nin libro conmemorativo da historia nin sequera romaría popular celtista, e do que por ventura xa queda só na bancada a emoción coral do himno de Ce Tangana, o Celta de Benítez recibiu onte un baño da crúa realidade que o agarda. Unha lección recibida do Mallorca do arteiro e ultradefensivo Vasco Aguirre que marcou xusto no momento propicio, apenas a cinco minutos do comezo do tempo engadido, e o fixo da forma máis dolorosa posible para os nosos: un gol do seu único dianteiro Vedat Muriqui que rematou un centro lateral de Maffeo (totalmente só) prolongado por Dani Rodríguez sen apenas oposición (e tensión) das tres torres celestes. Terceira derrota consecutiva en Balaídos e o que é máis decepcionante, outra xornada sen marcar, o peor escenario dos posibles para o primeiro mes do campionato.

Probablemente, un resultado inxusto para o que sucedeu no campo e na sala do VAR, que indicou ao colexiado andaluz Munuera Montero que non podía subir ao marcador un tanto tras un remate escangallado de Bamba ao traveseiro que rebotou sobre a liña de meta, parece ser que de forma incompleta. Unha decisión que abriu unha polémica interminable de se entrou ou non entrou o balóns tras a liña de cal, algo que sabemos a actual tecnoloxía de La Liga non pode dirimir con total exactitude. Outra decisión arbitral do VAR pouco afortunada para os celestes, como xa sucedera diante do Madrid, que tamén enfronta aos seareiros celestes coas decepcións provocadas por estes desafortunados goles fantasma e polas decisións da sala de videoarbitraxe.

Non obstante, faltariamos a verdade se atribuísemos resultado tan negativo para os vigueses a esta polémica decisión arbitral. O Celta perdeu co Mallorca por que foi incapaz de franquear a muralla defensiva formada polos baleares e por que estragou media ducia de excelentes oportunidades de gol. Unhas carencias alarmantes de gol que non souberon solucionar nin Larsen nin Aspas nin Bamba nin Douvikas nin sequera in extremis o canteirán Miguel Rodríguez. Unha preocupante anemia goleadora cuxa curación está tanto na melloría da puntería dos dianteiros celestes, que onte todos tiveron nas súas biqueiras, como da mellor resolución ofensiva do balón parado e de aproveitar as chegadas de segunda liña (como adoitaba facer Gabri Veiga). Lances dos que gozaron Fran Beltrán (tan desdebuxado esta tempada) ao arrinque da segunda parte, cun xutazo velenoso dende a frontal, desviado in extremis polo gardameta visitante, e Starfelt nunha soberbia cabezada dun saque de recanto saído da luva de Aspas que por desgraza se estrelou no pau.

A derrota tamén pode explicarse pola durísima batalla táctica entre as pizarras de Benítez e Aguirre, dous adestradores moi veteranos, que non ceden nas súas conviccións de apostar máis polo xogo práctico ca polos artificios do xogo bonito. Unha confrontación que desta volta gañou con claridade Aguirre coa súa argucia defensiva, as súas interrupcións constantes do xogo e a concentración de todo o seu equipo até o derradeiro minuto. Como tamén puido ter influído nas dificultades celestes para superar o muro mallorquín (cinco defensas, dous pivotes defensivos, dous volantes e un só dianteiro), a ausencia no once celeste dun medio centro creativo capaz de furalo nalgunha ocasión por dentro, tarefa que asumiu dentro das súas posibilidades a mobilidade voluntariosa de Iago Aspas, ao que non se lle pode pedir máis, e xa nos minutos finais Hugo Sotelo, o canteirán con mellor pé para asumir tan decisiva responsabilidade.

Benítez, un adestrador que fala de marabilla de fútbol e explica mellor ca ningunha outra voz o que sucede no club, ten moito que aplicarse no vestiario para poñer a funcionar de vez o equipo. De nada serve lamentar as carencias do mercado de fichaxes nin a falta de adaptación á La Liga de xogadores chegados á tempada pasada. Non vale enredarse en máis demoras, as xornadas pasan e os números (4 puntos de 15) de non reorientarse anticipan serias dificultades. Non abonda con asumir que o celtismo ten capacidades infinitas para padecer os peores resultados do seu equipo do corazón. Agardabamos algo mellor para o Centenario, algo que aínda se pode enxergar con partidos máis propicios e felices.

Publicado en Faro de Vigo: 17-09-2023

Pinceladas do esquecemento

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición de Elina Molins e Blanca Chao comisariada por José Luís Mateo:

Hai xa doce anos que no Pazo Arias Taboada, a edificación de traza barroca (século XVII) máis antiga do Casco Vello alto, se instalou a Pinacoteca Francisco Fernández del Riego. Ideada como espazo para amosar por medio de exposicións temporais a ampla colección de arte galega do Museo Quiñones de León, na pinacoteca municipal se viñeron ofrecendo exposicións monográficas como as recentes «Francisco Fernández del Riego e a arte galega», comisariada por Beatriz Liz de Cea, e «Pinceladas do esquecemento» sobre as pintoras viguesas de finais do século XIX Elina Molins Fernández (1875-1956) e Blanca Chao Sedano (1871-1948), comisariada por José Luis Mateo. Dúas importantes mostras, froito dun excelente traballo de investigación de cadanseu comisariado, que permite un achegamento novidoso á biografía intelectual de don Paco del Riego e a súa relación coa arte galega, como a recuperación da obra e da memoria de dúas pintoras viguesas pioneiras esquecidas. Traballos expositivos encomiables ambos os dous, tanto pola calidade dos fondos expostos como polo coidadoso enfoque didáctico e atractiva presentación, que contribúen a poñer en valor un museo municipal que a pesar do seu emprazamento céntrico e interesante colección continúa sendo insuficientemente coñecido pola veciñanza e visitantes curiosos.

Particular interese ten a ollada de arcea que José Luis Mateo –membro do Instituto de Estudios Vigueses, incansable esculcador na historia da arte viguesa e na súa dimensión social e comunitaria– deita sobre aquel inquedo Vigo de finais do XIX, ao fío das vidas destas dúas pintoras curmás de familias burguesas viguesas, capaces de mover moitos marcos, cando as mulleres artistas eran invisibles e continuaban excluídas do relato da historia da arte. A exposición de Mateo tira do fío da biografía destas mozas dende o seu período formativo no estranxeiro (Elina en Londres, Blanca en Nova York) en idiomas, música, debuxo e pintura, até a influencia recibida en Madrid dos seus mestres Maximino Peña e o sevillano José García y Ramos e dos pintores relacionadas coas súas familias, os irmáns Serafín e Teodomiro Avendaño e Francisco Pradilla, o director do Museo do Prado, casado coa viguesa Dolores González Villar, todos eles situados na elite da pintura do seu tempo. Un fío que tira tamén do relato da familia Chao Fernández, a dos fundadores de La Oliva, familia de ideais progresistas, xa que Blanca era filla do editor e xornalista Alejandro Chao e de Josefa Sedano, mentres Elina era filla do comerciante Pedro Molins Pascual e de Emma Fernández Chao.

Da vida de Elina Molins tiñamos apenas as noticias achegadas por Gerardo Martín no seu Diccionario de vigueses. 1875-1945 (Deputación de Pontevedra 2016), no que salienta fora premiada na Exposición Rexional de 1896 celebrada en Lugo e doara en 1897 un dos seus cadros, premiado na Exposición Nacional de Belas Artes de Madrid, como a súa contribución á homenaxe de Vigo a Concepción Arenal. Casada en 1899 co industrial Ramón Menacho Miranda, propietario do chalé La Chicharra de Rande, Elina expuxo os seus cadros en varias ocasións en diversos comercios vigueses, entre outros, na libraría de Eugenio Krapf en Policarpo Sanz 17, ou na tenda de vestiario La Villa de París da Porta do Sol, polos que semella recibiu moitos parabéns. Escasas noticias ás que o comisario engade o artigo da revista Galicia Moderna, editada en Pontevedra no mes de xullo de 1897, na que se publicou un retrato dela e dúas das súas obras, ademais dun texto de Víctor Said Armesto no que gaba a pintora viguesa polo seu «alento varonil». En todo caso, polos datos dispoñibles, foi a de Elina e Blanca unha obra artística que, a pesar do seu grande interese, desenvolveuse dentro do ámbito case privado, nos círculos familiares e amicais vigueses, sen chegar a profesionalizarse, permanecendo inxustamente esquecida.

Igual que outras pintoras galegas da súa época das que se expón algunha peza, como Elvira Santiso, Alejandra Murguía de Castro, Dolores Nine, Elisa Valcárcel ou Emilia Pérez Trigo, Elina e Blanca desenvolveron a súa obra no ámbito da temática doméstica centrándose na pintura de flores, naturezas mortas e algúns retratos familiares ou de animais. Secasí destaca pola súa beleza contida a «Cabeza de aldeá» (1893) de Elina Molins, un retrato en óleo que serve de icona para a exposición, así como o «Patou» (1897) de Blanca Chao, o retrato en óleo dun can en primeiro plano, así como algunha paisaxe e escena de exteriores, como «Nas rochas de Baiona» (Ca. 1900-10), unha augada na que representa unha escena elegante en días de veraneo. Cadros potentes que amosan as dificultades que deberon afrontar estas dúas artistas pioneiras, para as que se reclama sexan incorporadas á historia da arte galega.

 

Vigo, porta de Galicia

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao carácter turístico de Vigo:

Dende hai máis dun século, o desenvolvemento industrial, portuario e comercial de Vigo foi acompañado polo carácter turístico da cidade. Avelino Rodríguez Elías, cronista oficial da cidade de Vigo durante unha década (1926-1936), salientaba nos seus artigos que Vigo era o centro de turismo máis importante de Galicia, fose por contar con establecementos hoteleiros de primeira categoría en edificios pétreos singulares, como o Hotel Moderno da Porta do Sol ou os hoteis Universal e Continental da Laxe, como polo feito de ser «unha cidade moderna con todas as comodidades apetecibles». Conceptos de arquitectura e modernidade, ás que o cronista exiliado engadía outras circunstancias que para el facían de Vigo a perla e o orgullo turístico de Galicia: a situación xeográfica privilexiada da ría na «parte máis fermosa da rexión»; o valor do porto frecuentado por buques de todas as nacións; o feito de estar unida por ferrocarril co centro de España, Santiago de Compostela e Portugal; o de contar cunha rede de estradas que lle permiten ser o punto de partida das excursións máis interesantes a Baiona, Monte de Santa Tegra, Tui, Mondariz, Pontevedra até A Toxa e Vilagarcía. Atractivos aos que Elías engadía que o Vigo de entón contaba con templos católicos e unha capela evanxelista, ademais de tranvía urbano, vapores de pasaxe e posibilidade de coches de alugueiro para facer xiras «moi pintorescas por terra e por mar ás proximidades».

Carácter turístico e amable daquel Vigo aberto e moderno, que agora lembramos no Centenario do seu equipo insignia, onde se xogaba ao fútbol, mais tamén ao tenis e ao hóckey feminino, e celebraban competicións de natación e remo, entre outras disciplinas deportivas. Un Vigo que se presentaba orgulloso nas primeiras publicacións turísticas como a que a editorial PPKO, instalada na rúa do Príncipe 30, anunciaba en 1928, Vigo en la mano, «guía completa do turista con ciclo de excursións, mapas, planos e cantos coñecementos precise o forasteiro». Tradición de guías viguesas que os irmáns Xosé María, Emilio e Álvaro Álvarez Blázquez, xunto ao inspector de educación Luis Viñas Cortegoso, actualizarían hai setenta anos, con Vigo, puerto y puerta de Galicia, publicación recuperada do esquezo polo escritor Fran P. Lorenzo, impresa en 1954 nos talleres de Faro de Vigo. Con capa en branco e negro dunha imaxe do Berbés, no interior desta peza marabillosa desprégase un origami de planos, itinerarios, fotografías aéreas, táboas de servizos, inventarios evocadores e anuncios de comercios, compañías de navegación e establecementos hoteleiros do Vigo dos nosos pais. Escrita con inequívoco alento literario, esta extraordinaria guía dos Álvarez Blázquez tivo a súa réplica moderna en Vigo, paixón atlántica (Nigra 2001), obra escrita coa pulsión xornalística do noso admirado Francisco Armesto Faginas, que ofrece un dos roteiros eruditos máis completos e atractivos da bibliografía viguesa.

Secasí, chama a atención que nas tres guías turísticas citadas aparece dunha ou doutra maneira a imaxe do Berbés como representación icónica dunha cidade que para Xosé María Álvarez Blázquez non limita, senón que continúa no mar. Berbés que xa protagonizaba en 1929 a imaxe que o pintor Carlos Maside utilizou para o cartel dedicado a Vigo que lle encargaron para ser exposto no pavillón de Galicia da Mostra Internacional de Sevilla. Caracterizado polo tratamento esquemático da arquitectura e a orixinal valoración da cor, que para María Luisa Sobrino Manzanares converten ao cartel case nun cadro abstracto, Maside elabora unha orixinal imaxe da cidade vista dende o Berbés, reflectida na auga e iluminada polos últimos resplandores do sol, incluíndo na parte inferior as catro letras do nome da cidade, integradas como elementos plásticos. Unha auténtica marabilla gráfica, que integra expresións figurativas e abstractas, xustapoñendo tramas de cor aplicadas sobre áreas planas, manifestación da orixinalidade dunha cidade que (hai case un século) aposta para presentarse pola modernidade sen renunciar a súa tradición e memoria.

Fronte ao actual discurso de illamento vigués, construído sobre a hipérbole e a saturación de lucerío e outra parafernalia de nadal, con escasos alicerces na historia e na memoria, mellor sería recuperar relatos máis integradores e sostibles, acordes cos requirimentos dun tempo líquido, como no seu día fixeron os cronistas Rodríguez Elías e Álvarez Blázquez, que identificaron con orgullo a cerna da atracción turística viguesa no carácter moderno e artístico da cidade e na súa condición de porta de Galicia. Como hai un século, o Vigo industrial, obreiro e popular non pode renunciar a ser tamén o porto e a porta de Galicia. Outro turismo para Vigo é posible.

Catro séculos con San Roque

/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á romaría de San Roque:

Ás familias Beleiro

O dezaseis subimos a San Roque, a primeira e máis antiga das romarías viguesas, enraizada en 1569 cando a peste asolou a vila. Documentada na cláusula pía do testamento de Gaspar Méndez de Soutomaior de 1622, a devoción ao santo do can e protector dos animais e vida campesiña celébrase arredor da ermida e do pazo, construídos con anterioridade a 1600, na granxa do Couto, da parroquia de Sárdoma, dando dende entón nome ao lugar de San Roque. Romaría que Nicolás Taboada Leal describe no capítulo dedicado ao carácter, uso e inclinacións dos vigueses do seu libro Descripción topográfica-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y alrededores (Viúva e fillos de Compañel, 1840), salientando que durante tres días (15, 16 e 17 de agosto) participan nela «case toda a veciñanza de Vigo» así como «multitude de xentes das contornas e moitos forasteiros das provincias de Pontevedra e da Coruña, que veñen co obxecto de ver as funcións de teatro e os bailes que polo común se proporcionan naquela temporada».

Segue o erudito Taboada Leal, na primeira historia de Vigo, onde beben os textos da de José Santiago e da cronoloxía de Xosé María Álvarez Blázquez, sinalando que na romaría de San Roque non escasean as gaitas, tamborís e castañolas para acompañar as varias danzas e rodas, ademais de citar as tendas provisionais de froitas, ostras, doces e licores, quincallas e praterías instaladas na carballeira; sen esquecer nin os fogos artificiais da primeira noite nin a función de igrexa e procesión na honra do santo no seu día nin as merendas e xantares de campo deitadas nos arboredos nin insistir en que nunca alí nos últimos trece anos ocorreu camorra ningunha. Con todo, hoxe chama aínda máis a nosa atención o detalle co que  Taboada Leal describe a corrida da fogaza, un pan grande de dous quilos e medio polo que competían os mozos con grandes saltos, e a danza da fogaza, unha especie de muiñeira, protagonizada tamén por homes, que se celebraba no serán da derradeira xornada, «cando a brisa mariña comeza a refrescar a atmosfera».

Desenvolvemento da danza que amplía Enrique Caride Iglesias no seu completísimo libro La romería de San Roque de Vigo (Hermandad Devotos de San Roque, 2021), documentándoa como «a regueifa» protagonizada por parellas de mozos e mozas, que se celebraba o dezasete na carballeira da finca de San Roque, debuxada polo fino lapis de Meléndez e publicada en La Ilustración Gallega y Asturiana (1879). Acudindo a memoria dos vellos da costa de San Roque, Caride engade que en 1879 a danza era executada por nove  mariñeiros, tres deles disfrazados de mulleres, mudando a principios do século XX, cando era interpretada por campesiños de Lavadores dirixidos por un veciño coñecido como Perello. Danzantes que Roberto de Palacio, correspondente vigués de ABC, describe en 1904 como «tropa de individuos traxados coa máis refinada arte grotesca, chapeus de copa alta ou palla… que acompañados do gaiteiro, o tambor e o bombo danzan arredor da capela e logo do patio dos donos da finca…»

Tras máis de catro séculos de devoción, a pesar dalgunhas perdas, a romaría dos devotos vigueses de San Roque mantén o seu calendario, o seu espazo na finca dos Condes de Villar de Fuentes (adquirida en 1925 á Caixa de Aforros de Vigo, hoxe propiedade de Afundación), o seu carácter relixioso e musical e, o que é aínda máis relevante, ademais de constituír unha xuntanza de familias e amizades de todas as clases (nalgúns casos organizadas en peñas como O Furrú ou Os Sanrokeiros), tamén de veraneantes e forasteiros, para comer e beber sempre de máis. Unha tradición culinaria ben conservada e apenas anovada –ás empanadas, polbo e sardiñas á grella, engadiuse nos últimos anos o churrasco–, como tamén a musical, protagonizada durante décadas polos gaiteiros Os Morenos de Lavadores e a murga Os Terribles de Donas (fotografada por Ruth Matilda Anderson na súa reportaxe viguesa de 1924), que interpretaba bailables no palco do pino manso.

Este ano os sanroqueiros celebramos a modernización do programa musical da romaría con grupos rock e pop e un programa infantil específico. Coñecemos, ademais, que o grupo O Fiadeiro iniciou na parroquia de Santa Cristina de Lavadores un proceso de investigación etnográfica de recuperación da danza de Damas e Galáns de carácter gremial desaparecida hai un século, probablemente con semellanzas coa que dirixida por Perello se executaba nos seráns da finca de San Roque. Unha iniciativa a emular pola Irmandade de devotos de San Roque que podería promover a recuperación da regueifa ou danza da fogaza, o que constituiría un fito extraordinario para a anovación sanroqueira. Sei que na romaría de San Roque está a memoria viva do Vigo popular, obreiro, mariñeiro e campesiño. Ese viguiño do corazón, orgullosamente galego no que militamos.