Verán entre a brétema

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal en Faro de Vigo a comentar a aparición do libro Os tempos e o clima de Galicia (Xerais 2019):

Foi este un verán entre a brétema, un fenómeno característico da Ría de Vigo, que os meteorólogos denominan «néboas de advección» e atribúen ao afloramento de augas frías profundas sobre as que se despraza o aire quente e húmido. Un fenómeno de nebulosidade costeira, semellante ao que se produce en California, na baía de San Francisco, razón pola que non é estraño atopar semellanzas entre as fotografías da Golden Gate e as da Ponte de Rande (coma esa tan fermosa de Rogelio Grobas, gañadora do recente concurso convocado por Audasa) emerxendo ambas as dúas entre o neboeiro dunha tarde de verán. Xaora, sabemos que estas brétemas, que por moito incomoden un día excelente de praia, non impiden que a nosa ría sexa considerada pola maioría dos galegos como un dos lugares de Galicia con mellor aptitude climática para vivir.

A ría, como en xeral todo o espazo metropolitano de Vigo, pola súa proximidade co océano, goza dun réxime térmico cuxos valores máximos e mínimos, entre 10º e 25º C, son sempre moderados, sendo a súa amplitude térmica media diaria moi baixa, 7º no verán e apenas 5º C no inverno, e o seu nivel de insolación, 2.553 horas de sol o ano, o segundo máis elevado de Galicia. Datos aos que cómpre engadir que Vigo, a pesar de ser a cidade máis chuviosa de Galicia (1.791 mm de media anual de precipitación) e contar cunha media de 15 días de treboada ao ano, goza dun clima magnífico para vivir.

Cifras todas que escollemos do libro Os tempos do clima en Galicia (Xerais, Básicos Ciencia 2019) de Alberto Martí, Dominic Royé, Juan Taboada e Xavier Fonseca, equipo multidisciplinar formado por dous xeógrafos da Universidade de Santiago, especializados en Climatoloxía, un físico de MeteoGalicia, dedicado á predición meteorolóxica e un comunicador formado na divulgación científica, que por vez primeira ofrecen unha obra para coñecer a realidade e a singularidade meteorolóxica e climática de Galicia, así como os seus notables matices comarcais.

Un libro pioneiro no que se combina de forma equilibrada o rigor científico propio da investigación académica básica cun tratamento didáctico, con afán de alta divulgación, tanto dos factores do tempo e do clima en Galicia como das súas variables: a radiación solar, a insolación, a temperatura, a precipitación, a nubosidade, a humidade do aire e o vento. Sen esquecer responder con moita claridade a preguntas clave e curiosidades do tempo e do clima, como entre outras: «por que no verán está máis fría a auga nas praias das Rías Baixas que nas praias cantábricas?», «que son os veranciños de San Miguel e san Martiño?», «a que cheira a chuvia?» ou «por que se produce o fotometeoro que aquí chamamos arco da vella?».

Sen embargo, é o capítulo dedicado ao cambio climático en Galicia o máis novidoso e inquietante. Pois se algo queda claro na lectura destas páxinas é que ninguén pode pechar os ollos ás evidencias que confirman a enorme responsabilidade dos gases de efecto invernadoiro no cambio climático actual. Nas palabras dos autores: «a humanidade embarcouse nun experimento xeofísico sen precedentes na historia modificando a composición atmosférica e, por ende, o clima xa que este aumento das temperaturas medias arrastran outros factores como a subida do nivel do mar e a variabilidade das chuvias».

Mudanzas que xa identifican en Galicia onde dende 1962 a temperatura media aumentou 0,19º C por decenio, incrementáronse os días de verán, aqueles nos que a temperatura media supera os 25º C, (no caso de Vigo unha media de 4,4 días), adiantáronse os primeiros días de verán (en Vigo 7,5) ou detéctase en Santiago e Vigo nas dúas últimas décadas unha tendencia a diminuír a súa precipitación anual. Sen esquecer que dende 2005 producíronse xa cinco episodios de seca severa en Galicia, gañando importancia os fenómenos de poucos días con moita chuvia.

Aínda que advirten que non é posible contar aínda cun modelo rexionalizado de cambio climático, os autores contemplando dous escenarios, un optimista, se conseguimos mitigar en parte os efectos do cambio, outro pesimista, no que o cambio segue a un ritmo semellante ao que estamos vivindo, non dubidan en que no período 2061/2090 as mudanzas climáticas en Galicia serán moi significativas: as temperaturas medias subirán en Ourense a valores semellantes aos que hoxe teñen Sevilla ou Córdoba e as chuvias diminuirán entre un 20% e un 40%. O que suporá dificultades para o subministro de auga, aumentará o risco de incendios forestais ou modificará as pautas do turismo.

Os tempos e o clima de Galicia é un libro tan singular como necesario para mellor comprender unha cuestión fulcral do noso tempo . Non debería faltar en ningunha das bibliotecas escolares nin tampouco nas dos responsables das diversas administración públicas.

Plásticos cero

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á campaña #ZeroWaste de concienciación sobre o uso de plásticos:

A pasada semana, coincidindo coa celebración o 5 de xuño do Día Mundial do Medio Ambiente, desenvolveuse cun éxito apreciable a iniciativa mundial «Refugallo cero» impulsada polo movemento Zero Waste e por numerosas organizacións ecoloxistas, entre elas a galega ADEGA, Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galicia. Unha campaña consistente en evitar consumir plásticos e envases dun único uso que apela a corresponsabilidade cidadá na recuperación da saúde do planeta e na loita contra o cambio climático. Aproveitando a facilidade de viralización nas redes sociais das súas etiquetas #zerowaste, #plasticfree, #refugallocero ou #boicotalplastico, este desafío expansivo pretende concienciar á poboación sobre os riscos do plástico e do seu uso na distribución alimentaria como axente contaminante convidándoa do 3 ao 8 de xuño a non adquirir nin consumir ningún alimento nin produto ningún presentado con ese material.

Unha campaña que pretende alertar á cidadanía sobre ese estúpido sen sentido que supón utilizar un plástico para envolver un alimento durante uns días ou apenas unhas horas, ou empregar unha bolsa de plástico (unhas 180 por consumidor cada ano en España) para transportalo durante os minutos que nos leve chegar a casa, envases que tardarán máis dun século en degradarse completamente e que irán parar nun 80 % ao fondo dos océanos, onde constitúen o principal axente contaminante. Depósitos de plásticos capaces de conformar illas xigantes de refugallo, como a do Océano Pacífico, que segundo as investigacións recentes ten unha superficie equivalente á de Alemaña, Francia e a península ibérica, acumulando 1,8 billóns de pezas de plástico, que pesan 80.000 toneladas métricas. Aglomeracións de refugallos non biodegradables, modeladas polas correntes oceánicas, que aboian na maior parte dos océanos, baixo as que se suspenden concentracións de columnas de microplásticos, procedentes da degradación de bolsas e produtos domésticos, que ameazan á fauna e aos fondos mariños.

Un disparate creado polo consumo desaforado de plásticos que dende 1950 non para de incrementarse que de non ser atallada se estima provocará que no 2050 o peso dos residuos plásticos nos océanos sexa superior ao da fauna mariña. Un previsible colapso medioambiental que obrigou a Unión Europea a aprobar a prohibición de usar plásticos dun único uso (as tres cuartas partes dos utilizados) a partir de 2021 e a aumentar as esixencias de reciclaxe de plásticos. Mais isto non abondará se non conseguimos reutilizar canto menos unha parte dos residuos existentes, se non se reduce de forma significativa a produción dese refugallo e se non se utilizan para o envasado e para a distribución materiais alternativos cuxa degradación non xere novos problemas de acumulación e danos ao medio ambiente. Xaora, é posible vivir sen plásticos ningúns? Que podemos facer para contribuír a que a nosa sociedade supere a súa adicción ao emprego do plástico? Non deberiamos renunciar ás comodidades da nosa vida actual baseada no dispendio de plásticos de usar e tirar e mudar os nosos hábitos de consumo?

A fórmula dos tres R («reducir, reutilizar e reciclar») continúa sendo unha guía eficaz para propoñérmonos unha vida sen plásticos, o que irá modificando devagariño o noso modelo como consumidoras, asemellándose ao utilizado hai décadas polos nosos avós e avoas. Reducir o consumo de todo aquilo que non se necesita, priorizando gradualmente a compra de produtos a granel (comezan a aparecer este tipo de establecementos, sobre todo de alimentación e produtos de limpeza e coidado persoal) ou de unidades grandes que xeren menos plásticos e evitando adquirir artigos refugados dun único uso. Reutilizar o que xa se posúe, utilizando bolsas de tea ou materiais reciclados, sempre coa intención de non incrementar as cantidades de refugallo. Reciclar os envases que producimos, contribuíndo a súa correcta separación. Tres erres, aos que habería que engadir un cuarto, o erre de reclamar tanto ás persoas da nosa contorna familiar e veciñal como aos establecementos comerciais e de hostalaría, un emprego máis responsable dos plásticos.

Reclamar tamén de todas as administracións, que tomen medidas eficaces que contribúan a parar a produción e o consumo sen mesura de plásticos, así como un tratamento dos residuos, dende a súa separación no fogar e a súa recollida selectiva, acorde co obxectivo de conseguir océanos limpos. Reclamación que debería acadar ao mundo das empresas, incentivando con medidas fiscais a aquelas cuxos produtos e prácticas de distribución contribúan eficazmente a esta mudanza imprescindible para a saúde dos océanos do planeta. Consumidoras, empresas e administracións son corresponsables neste eido.

Onte 2025: Vinte anos do «Dicionario dos seres míticos galegos»

/en , , , , , , /por

Traballando onte no texto do discurso que me encargaron para ler na noite dos fachos da Peneda reparei en que a primeira edición do Dicionario do seres miticos galegos xa fixera vinte anos da súa publicación. Foi o 17 de maio de 1999 cando se rematou de imprimir este libro extraordinario de Xoán R. Cuba, Antonio Reigosa e Xosé Miranda, ilustrado por Lázaro Enriquez. Un fito que pasou completamente desapercibido, como tantos outros da historia da edición en galego, para a que foi a primeira obra que recolleu e organizou un corpus da nosa tradición oral. Unha obra pioneira na ampliación e modernización da nosa literatura de tradición oral. Tamén outros dos éxitos de lectores e lectoras da Xerais dos anos de entusiasmo de entre séculos.

Detrás da edición daquel gran libro estiveron o meu admirado mestre ilustrador Lázaro Enríquez, o deseñador e maquetador Fausto Isorna e os editores Fran Alonso e Xosé García Crego, que conseguiron ofrecer unha obra clásica, tanto pola escolla tipográfica, polas láminas intercaladas, pola sobrecuberta como pola disposición a dúas columnas da páxina. Un libro que dúas décadas despois non perdeu elegancia nin atractivo como arca de papel do noso imaxinario colectivo.

Xaora, merecen homenaxe os meus benqueridos tres mosqueteiros de Lugo, Cuba, Reigosa e Miranda, cuxa proeza de recuperación do tesouro oral galego, fose neste dicionario, fose nos Contos colorados, fose nos vinte volumes de Cabalo buligán, fose na Pequena mitoloxía de Galicia, fose nas tres entregas das Lendas de Galicia ou en diversas creacións individuais, aínda non foi recoñecida como merece.

Por ventura, para que non o teña, aínda deben quedar algúns exemplares da 5ª edición do Dicionario dos seres míticos galegos, actualizado en 2008. Unha obra referencial e inmorredoira, que conta tamén cunha excelente edición en castelán.

O valor das abellas

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Día Mundial do Medio Ambiente, que se celebra o 5 de xuño:

Un dos fenómenos máis desacougantes provocados polo cambio climático e pola contaminación medioambiental é a redución alarmante da poboación de abellas. Un tema considerado global polo Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente, que sitúa a estes insectos entre as especies en perigo de desaparición, o que ocasionaría consecuencias catastróficas para a saúde do planeta, na medida que as abellas son responsables principais da polinización, unha función ecosistémica das máis importantes da natureza, que afecta tanto aos rendementos de numerosos cultivos agrícolas como á conservación da flora silvestre. Un grave problema ecolóxico xa que as abellas, como sinala a profesora da Universidade de Vigo María del Carmen Seijo, son «uns animais que teñen moito que ensinarnos, tanto deles como da natureza que os rodea e da que dependen», xa que «participan nun 65% no mantemento da biodiversidade e nun 35% na produción da nosa alimentación».

Un devalo da polinización, un proceso esencial na reprodución sexual das plantas con flor, que os profesores da Universidade de Vigo Luis Navarro e Ángel Vale, membros do Grupo de Ecoloxía e Evolución das Plantas, atribúen a diversos factores todos eles de orixe humana, alertando ademais de que as abellas do mel non son ás únicas en perigo. Entre estas causas, que afectan a diminución e futuro incerto das colonias de diversas especies de abellas silvestres e raras (máis de mil en España), citan a destrución do hábitat modificado pola acción humana sobre a superficie terrestre, o que provoca danos na súa diversidade e na interacción das especies; a intensificación da agricultura e o uso de insecticidas e herbicidas, que afecta á aptitude dos polinizadores; a introdución de especies exóticas, que introducen patóxenos e doenzas; o cambio climático, que obriga a algunhas especies de abellas a migrar de altitude debido ás altas temperaturas; e a expansión da propia apicultura, hoxe en Galicia unhas cen mil alvarizas (tamén chamadas abelleiras ou abellarizas), que ocasiona sobreutilización dos recursos naturais, como o pole e o néctar.

Non hai dúbida de que as abellas en Galicia teñen importancia ecolóxica, económica e etnográfica, cunha forte pegada sobre a culinaria e a nosa cultura popular. No imaxinario galego, a abella é símbolo de actividade e de traballo, contando coa posibilidade de defenderse de quen lle roube o mel co seu aguillón unha única vez, o que axiña lle suporá a morte. Xaora, a mitoloxía galega tamén consideraba as abellas como animalias que viñan da lúa e que as ánimas dos defuntos tomaban a forma de abella cando regresaban do outro mundo, crenza da que se tirou o refrán: «quen mata unha abella ten cen anos de pena»; ao que se contrapón aqueloutro máis práctico: «se queres ter abellas, míraas polas Candeas (2 de febreiro), e se queres ter mel, míraas pola San Miguel (29 de setembro)». No fin de contas, o devalo das poboacións de abellas silvestres, que afecta a reprodución das árbores froiteiras e de plantas emblemáticas de noso, como a xesta ou o toxo, a menta ou o codeso, e pode minguar a produción de castiñeiros e algunhas legumes e hortalizas, inevitablemente provoca mudanzas da nosa paisaxe e pon en perigo a nosa produción agrícola e o equilibrio dos nosos ecosistemas.

A debilidade das colmeas e o perigo que corren as abellas silvestres, agravados en Galicia dende 2012 pola invasión da avespa asiática, as velutinas, constitúen outro síntoma da mudanza climática do planeta. Unha grave doenza que continúa denunciando nos foros internacionais a activista sueca de dezaseis anos Greta Thunberg, coma fixo hai pouco no Cumio Mundial de Viena, no que a cualificou como «o problema máis decisivo dos que afectan hoxe á humanidade», que non sabe de fronteiras e que obriga a acordos de todos os gobernos. Compromiso que reclama a mensaxe de Antonio Guterres, o portugués secretario xeral da ONU, con motivo da celebración este 5 de xuño do Día Mundial do Medio Ambiente, dedicado este ano a combater a contaminación do aire: «É hora de actuar con contundencia. A miña mensaxe aos gobernos é clara: gravar á contaminación, deixar de subvencionar os combustibles fósiles e deixar de construír novas centrais de carbón. Necesitamos unha economía verde, non unha economía gris».

Compromiso que asumen tamén esta semana os promotores do boicot a compra de produtos envasados en plástico dun só uso, que supoñen o 70% dos residuos mariños, coa intención de forzar ás empresas de distribución a que reduzan as súas embalaxes e utilicen prácticas máis sostibles. Outra iniciativa baseada no protagonismo das consumidoras que pretenden recuperar un planeta agónico onde continúe tendo valor o traballo insubstituíble dos milleiros de especies de abellas silvestres.

Onte 2023: A lingua importa

/en , , , , , , , /por

Participei onte nas II Xornadas de Lingua que baixo o lema «A lingua importa na casa e na escola» organizou o CEIP Paraixal de Vigo. As intervencións de Eduardo Maragoto, Iolanda Veloso, Ana Iglesias Álvarez, O Leo, como a do representante da Mesa pola Normalización Lingüística e a que eu fixen xiraron arredor da difícil situación actual do ensino do galego e en galego na escola e das dificultades e dos retos para as familias de crianzas galegofalantes nas contornas urbanas. Particular interese suscitou o debate arredor da inmersión lingüística, das experiencias de ensino cooperativo como Semente e a incorporación do ensino do portugués, tras a Lei Paz Andrade.

Apoiei as miñas palabras nunha presentación, «A galeguización educativa. Reflexión sobre o modelo actual e perspectivas de futuro, cun moito de memoria galeguista», dispoñible en pdf aquí.

 

Pasadas as Letras

/en , , , , , , , , , , /por

Pasado Día das Letras Galegas dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a reflexionar sobre a situación da lingua galega e a xornada do 17 de maio:

Víctor Freixanes na súa intervención no Club Faro de Vigo con motivo da homenaxe ao etnógrafo e profesor Antonio Fraguas afirmou que «o Día das Letras Galegas foi o grande invento da cultura galega do século XX». O actual presidente da Real Academia Galega salientaba así o carácter de celebración e de reivindicación do valor da lingua e da cultura galegas, con especial atención ao libro en galego que os promotores da iniciativa, os académicos Francisco Fernández del Riego, Xesús Ferro Couselo e Manuel Gómez Román, quixeron imprimir a aquel primeiro 17 de maio no que se conmemoraba o centenario da publicación de «Cantares Gallegos» de Rosalía de Castro na imprenta de Xoán Compañel da viguesa rúa Real.

Celebración e reivindicación que ao longo destas 57 edicións se mesturaron dependendo do contexto sociopolítico –dende os difíciles anos do Franquismo e Tardofranquismo, pasando polos de entusiasmo da Transición e fundación da Autonomía, até os actuais do conformismo feijoista– e do interese que achegaron as traxectorias biográficas e literarias das figuras galeguistas escollidas (apenas catro mulleres), dende as iniciais tiradas da escala de galegos ilustres (Rosalía, Castelao, Curros, Pondal) até as actuais, elixidas polas preferencias máis ou menos xustificadas, da maioría de académicos. Un resultado que comeza a amosar síntomas de preocupante desinterese para parte significativa da nosa sociedade, que considera o 17 de maio apenas como un día festivo no calendario laboral, mais que ven saíndo adiante con certo decoro grazas ao compromiso do profesorado de Primaria que a pesar das dificultades converte aos centros educativos nos espazos de privilexio desta efeméride transformada alí en «Semana das Letras Galegas».

Unha celebración institucional, sexa o acto político organizado pola Xunta de Galicia como a sesión solemne da Academia Galega, que a pesar da pegada moral de activistas resistentes do exilio interior, como é o caso de Antonio Fraguas, a figura desta edición, semella caeu na rutina dunha retórica e dun protocolo galeguistas incapaces de conectar coa maioría da nosa sociedade civil. Outrosí sucede coa propia mobilización en defensa da lingua galega convocada pola Mesa pola Normalización Lingüística, este ano de forma simultánea en varias cidades galegas, que a pesar da pertinencia das súas consignas xa non recolle os apoios transversais nin o entusiasmo que suscitara hai unha década coas protestas do sinistro decreto de pluriligüismo. Como teñen escasa transcendencia outros xestos fixados por esta tradición moderna como as portadas en galego dos diarios impresos ou a saída nalgunhas cidades das librarías a rúa presentando as novidades editoriais máis recentes na nosa lingua. Semella que en todos estes casos dunha ou doutra maneira o virus do conformismo paraliza o entusiasmo dunha sociedade afectada dunha preocupante falta de autoestima sobre o valor do seu idioma milenario, unha anemia colectiva cuxa manifestación máis preocupante é a ruptura da cadea de transmisión do galego como lingua da identidade familiar.

Unha lingua que vive un proceso imparable de substitución lingüística polo castelán, fenómeno agravado nas cidades onde é moi difícil atopar a crianzas que teñan o galego pola súa lingua de instalación ou sequera sexan capaces de pronunciar de forma espontánea algunhas frases correctas no noso idioma, coma se se tratase dunha lingua estranxeira, a pesar da súa presenza no currículum obrigatorio. O galego padece unha hemorrraxia de transmisión que de non ser atallada de inmediato ameaza a súa propia supervivencia, mesmo a pesar do incremento significativo do seu acervo literario e editorial (máis de trinta mil títulos) ou da súa presenza destacada en Internet. Nesta última década o galego acentuou o seu proceso de devalo, padece unha doenza gravísima que debería ser considerada un tema de estado para todas as administracións e cidadanía.

Neste contexto crítico celebrar as mil primaveras para a lingua galega, afoutar o futuro do galego debería ser a razón da celebración do Día das Letras Galegas, tamén, a nosa primeira festa laica nacional, na medida que o 25 de xullo se comparte coa festividade relixiosa do apóstolo. Razón de ser pola que a organización da efeméride debe ser repensada por todas as instancias, dende a propia Academia Galega, sobre todo nunha escolla máis xenerosa das figuras homenaxeadas como no seu protocolo, pasando polas iniciativas promovidas polas administracións, empresas e entidades cívicas, obrigadas a situar o futuro da lingua no centro do seu interese. Repensar colectivamente o futuro do Día das Letras Galegas coa intención de enxergar un futuro para o noso idioma, esa é a tarefa que nos convoca.

Onte 2021: A que arrecenden os libros?

/en , , , , , , , , /por

Concienciadas 1 | A que cheiran os libros? from Praza.gal on Vimeo.

Gustoume moito a primeira entrega de Concienciadas, o novo espazo de Praza dedicado á divulgación científicca a cargo da médica Iria Veiga e Javier Balea. Trátase dun espazo de apenas tres minutos e medio de espírito youtubeiro e inequívoca intencionalidade didáctica sobre o arrecendo dos libros impresos. Dende agora sabemos que os libros novos chegados do prelo arrecenden a etilvinilacetato e peróxido de hidróxeno mentres nos vellos as páxinas se van amarelecendo e liberando debido a existencia de diversas moléculas aromáticas como o tolueno, etilbenceno e vanilina que proporcionan ese característico aroma dóce a vainilla.

Quen dixo que os libros cheiran mal?

Parabéns a Iria e Javier por tan excelente espazo de divulgación científica, un eido esencial para a promoción da nosa cultura e da nosa lingua, que seguiremos con atención.

Federico Ribas

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a Federico Ribas con motivo da celebración do Día da Ilustración 2019:

Entre a nómina de figuras viguesas esquecidas do século XX, unha das máis potentes é a de Federico Ribas Montenegro, «Mirko», o debuxante, ilustrador, pintor e publicista que o 30 de xaneiro será homenaxeado nas bibliotecas de Galicia con motivo do Día da Ilustración. Nacido no concello de Bouzas o 26 de outubro de 1890, fillo de Francisco Ribas Maristany, almacenista de orixe catalá de efectos navais do barrio do Areal e sobriño do conserveiro da ribeira de Coia Juan Ribas, dende moi novo Federico amosou o seu interese polas artes formándose co escultor Julio González Pola, autor dos monumentos aos heroes da Reconquista e á Cruz Vermella do cemiterio de Pereiró.

Cando tiña dezanove anos, para evitar ser alistado coa súa quinta, embarcou de forma clandestina á altura das Cíes rumbo a Buenos Aires, onde comezaría a traballar, primeiro, como rotulista, pintor de valados publicitarios e, despois, xa como colaborador do xornal «Última hora» e de publicacións gráficas, entre elas a mítica «Caras y Caretas», onde amizou con Xosé María Cao e Juan Carlos Alonso, os mestres da caricatura galega.

Seducido polo París da Belle Époque, cos cartiños aforrados na Arxentina Federico viaxou en 1912 á capital francesa para gozar do soño de calquera artista do seu tempo: vivir en Montmartre. E abofé que non lle foi mal, alí casou con Georgina, a que sería a súa compañeira de vida, impregnouse das correntes estéticas da modernidade daquela cidade tan estimulante, colaborou nas revistas «Le Rire» e «Elegance» e mesmo chegaría a ocuparse da dirección artística da revista «Mundial» dirixida polo poeta Rubén Darío.

Co comezo da guerra do 14, Federico regresa a España, vivindo entre Madrid e Bueu, onde atopou en Beluso o que sería durante os veráns de dúas décadas o seu mellor acubillo. Xaora, a súa vida mudaría cando en 1916 gañou o concurso de carteis Heno de Pravia, convocado pola empresa de perfumes Gal, da que sería o seu director artístico e onde desenvolvería un traballo gráfico extraordinario, capaz de chantar en milleiros de anuncios os alicerces dunha publicidade emotiva dirixida a conectar cun novo modelo de muller moderna, independente e deportista.

Un tempo de entusiasmo creativo no que Ribas converteuse en Madrid nunha auténtica celebridade, o debuxante máis prolífico e mellor pagado do momento, que publicaba os seus debuxos en revistas como «La Esfera», «Blanco y Negro», «Mundo Gráfico» ou «Buen Humor»; preparaba portadas para os libros do editor Calleja ou carteis para o Círculo de Bellas Artes.

O que non lle impediu manter o seu fío co país noso, xa que en 1923 comezou a publicar as súas pezas en «Faro de Vigo», sendo (non o esquezamos) un dos primeiros humoristas gráficos do decano, e «El Pueblo Gallego», ademais de preparar algún traballo propagandístico ocasional como o excepcional cartel «Rías Gallegas. Lugares de Ensueño» que en 1930 editou o Patronato Nacional de Turismo, no que lle concede todo o protagonismo a ría de Vigo construíndo unha paisaxe sintética na que aparecen entre un transatlántico as illas de San Simón e as Cíes, creando así unha atractiva contorna de modernidade, que non perdeu actualidade.

Como tamén é moi atractivo o cartel que Ribas preparou para o partido de fútbol no campo de Coia entre as seleccións de Galicia e Centro, a beneficio das familias dos náufragos de Bouzas, no que utiliza unha tipografía galega e un motivo gráfico próximos aos de Castelao. Sen esquecer, tampouco, as portadas que preparou para as revistas «Industrias Pesqueras» e «Industrias Conserveras» dirixidas por Valentín Paz Andrade.

No entanto sería a súa colaboración coa conserveira Massó, o traballo publicitario mais relevante en Galicia de Federico Ribas, froito da súa amizade de vello coa familia propietaria da que chegaría ser a maior conserveira de Europa, como pola súa querenza pola casiña que tiña na parroquia de Beluso, onde convidaría a figuras como o escritor venezolano exiliado Rómulo Gallegos ou a pintora Maruxa Malllo e o seu compañeiro Alberto Fernández Mezquita.

Desde Bueu, naquel fatídico verán de 1936, no que foi fusilado o seu amigo o xornalista e alcalde de Bueu Johan Carballeira, Federico fuxiría de novo a Buenos Aires, onde se exiliou até 1949, colaborando na revista «Atlántica» e traballando en diversas edicións de libros. Regresou a Madrid, apenas tivo tempo para deitarse nos brazos da desolación franquista, para morrer o 11 de setembro de 1952.

Esquecido, como tantas outras figuras do exilio, en 1992, coincidindo coas catro décadas do seu pasamento, a Caixa de Aforros organizou en Vigo unha antolóxica da súa obra gráfica. Ben sería que a súa cidade natal volvese lembrar ao pintor das mulleres máis fermosas e elegantes, un dos seus fillos máis internacionais e admirados.

Onte 2009: «Antonio Fraguas. O bo mestre, o mestre bo»

/en , , , , , , , , , , , /por

Lin onte dunha sentada a biografía que Héctor Cajaraville preparou de Antonio Fraguas, a figura homenaxeada nas Letras Galegas 2019, que publica Xerais en Merlín. Un retrato biográfico concibido para que os estudantes descubran a figura poliédrica deste galeguista (mestre, historiador, xeógrafo, antropólogo…), primeiro director do Museo do Pobo Galego. Rigorosa na documentación e amena na construción do relato, sobre todo grazas aos textos intercalados en primeira persoa, que achegan a proximidade da voz agarimosa de don Antonio. Acerta de cheo Cajaraville, un mestre da escrita clara e exacta, salientando o caracter de activista de don Antonio, comprometido con todas as causas da lingua e cultura nosas. Máis aínda cando se trata dunha figura que a pesar de contar con trescentas referencias bibliográficas, non ten obra de ficción, o que podería constituír unha dificultade.

Esta é unha biografía referencial que moito axudará ao coñecemento nas escolas e institutos deste bo mestre, mestre bo (un título moi acaído). Recoméndoa moi vivamente e parabenizo ao meu admirado Héctor Cajaraville.

Hipertextos 014: Campo de Granada

/en , , , , , , , /por

Desde que hai vinte anos comecei a colaboración semanal en Faro de Vigo, baixo a etiqueta de «Campo de Granada» (van alá case un milleiro de pezas), levo xuntando fotos do que foi o campo da feira vigués, ao pé do Castro (monte Feroso). A foto do mitin agrarista foi unha das primeiras que me desvelaron o carácter emblemático deste espazo do Vigo en bisbarra, aínda que sempre me impresionou esta foto datada en 1925 na que é posible identificar a muralla completa do Castelo de San Sebastián, tomada (probablemente) antes do comezo dun desfile militar do Rexemento de Infantería Murcia nº 37. Como moi significativo é a foto recuperada por Pedro Feijoo do Arquivo Pacheco onde aparece o Mercado do Paseo de Granada, onde identificamos o comezo da rúa de Abeleira Menéndez, pretiño do Banco dos Contos. Cremos que aínda existen máis fotos deste espazo comunitario onde a finais do século XIX se formaban os desfiles do Entroido que finalizaban na Alameda. Seguiremos na esculca.