Impresións de Castelao en Vigo

Dedico o artigo da semana de Campo de Granada en Faro de Vigo (o 1.300, dende agosto de 1999) á exposición «Impresións de Castelao en Vigo», na Pinacoteca Fernández del Riego, comisariada por José Luis Mateo e Miguel Anxo Seixas:

Dentro da sempre interesante visita a Pinacoteca Fernández del Riego, mesmo a pesar dos seus horarios reducidos, este verán ofrece o aliciente da magnífica exposición «Impresións de Castelao en Vigo» cuxo fío condutor narrativo é a relación do polígrafo nacionalista coa industria editorial viguesa. Comisariada por José Luis Mateo, membro do Instituto de Estudios Vigueses, e Miguel Anxo Seixas, presidente da Fundación Castelao, a mostra reúne 150 pezas de diversos fondos sobre as relacións de Castelao con Vigo, entre as que destaca o atractivo da súa obra gráfica procedente das coleccións dos museos municipais de Castrelos e Fernández del Riego.

Sen renunciar, xaora, a presentar as pegadas persoais que Castelao deixou en Vigo, fose cando visitaba a consulta da rúa Elduayen do doutor Ramón González-Sierra para tratarse dos seus problemas oculares; para atender os convites de sociedades culturais viguesas como o Ateneo, onde no seu local da praza da Constitución expuxo en 1923 as 48 imaxes que formarían o álbum Nós; ou en calidade de político galeguista comprometido coa conquista da República e do Estatuto de Autonomía, que pronunciou discursos memorables como o do 25 de xullo de 1931 no García Barbón.

Mostra de excelente deseño museográfico, clara, didáctica e exhaustiva, presenta de forma ordenada unha síntese esencial da obra gráfica de Castelao publicada na prensa viguesa durante vinte e cinco anos. Primeiro, os seus debuxos cómicos na revista Vida Gallega de Jaime Solá, publicación gráfica da que sería autor da portada do primeiro número de xaneiro de 1909. Logo, cando colabora con Galicia. Diario de Vigo, o xornal do seu amigo Valentín Paz Andrade, aparecido o 25 de xullo de 1922, con sede primeiro en Montero Ríos, logo na rúa Urzaiz, para o que deseñou a cabeceira tipográfica e publicou numerosos textos e caricaturas. Máis tarde, con El Pueblo Gallego, aparecido o 27 de xaneiro de 1924, onde dende o 17 de outubro de 1926, cando publica o relato «O pai de Migueliño», irá adiantando os contos e ilustracións, que titula como Cousas, que en 1929 recollerá o editor Ánxel Casal na Coruña na súa editora Nós. Como adiantará en 1927 nas páxinas do xornal vigués de Portela Valladares tres capítulos da novela Os dous de sempre que en 1934 publicará Nós en Compostela.

E, xa por último, a súa colaboración gráfica con Faro de Vigo, unha das máis sobranceiras das que fixo ao longo da súa vida, que lle permitiu chegar a un público xeral dende o xornal de maior difusión na Galicia do seu tempo. Baixo o epígrafe «Cousas da vida», Castelao publicou o 16 de outubro de 1926 a primeira das súas viñetas que levaba o seguinte pé: «O mellor remedio contra a gordura e o sacho: non vos hai labrego que teña bandullo». Un traballo que se estendería ao longo de máis de seis anos, interrompido o 10 de xullo de 1927 e recuperado o 2 de febreiro de 1930 con dúas colaboracións semanais, até que a pechou o 9 de abril de 1933, cunha viñeta de pé abondo explícito: «–A República xa veu. –Agora falta a Autonomía». En total 355 cousas da vida, traballo monumental escolmado na mostra da Pinacoteca, como xa fixera o propio Castelao naquel Almanaque Faro de Vigo 1931. Cousas da vida, dunha impresionante tirada de 20.000 exemplares. Publicación artística e comercial na que aparecían anuncios como o de Vicus, entidade cinematográfica viguesa de Xulio Rúa, membro da Agrupación Dramática Galega, que anuncia o film titulado A traxedia de Xirobio, produción de sete partes e un limiar, versión dun conto de máscaras do celebrado libro Cousas da vida de Alfonso R. Castelao, primeira ficción do cinema galego, na que, por certo, aparece a figura dos merdeiros, máscara do entroido tradicional vigués.

Acertan os comisarios cando dedican tamén a súa atención a relación de Castelao con Vigo durante a ditadura, fose polo porto onde entraron de matute os exemplares de Sempre en Galicia editados en Buenos Aires, fose polas edicións que Galaxia, a partir de 1953, e edicións Castrelos, a partir de 1964, fixeron das súas obras literarias ou a que Serigrafía Galega de Álvaro Álvarez Blázquez popularizara, a partir de 1971, algunha das súas obras gráficas. Como non esquecen presentar un itinerario vigués de Castelao, sobre o plano de Ramiro Pascual de 1916; lembrar as primeiras representacións d´Os vellos non deben namorarse en Vigo, a do grupo ourensán Las Burgas o 19 de xuño de 1969 no Teatro García Barbón, a do Teleclub de Coruxo en 1971 e a do Grupo Xiada de Valadares en 1974. Como rescatan a presencia no noso rueiro desde o 25 de xullo de 1981, no que a avenida de Samil pasou a chamarse avenida Castelao ou os tres centros educativos que levan o seu nome. Unha homenaxe moi atractiva á figura do guieiro galego cando lembramos o seu 75 cabodano. Recomendabilísima até o 31 de agosto.

Tolas?

Atopo na sempre interesante colección Ensaio de Galaxia unha obra tan potente coma perturbadora: As tolas que non o eran. Mulleres no manicomio de Conxo 1885-1936 da profesora e escritora Carmen V. Valiña. Libro de concepción singular e xénero híbrido, ofrece trece relatos escritos a partir das historias clínicas do hospital de Conxo conservadas no Arquivo de Galicia, protagonizadas por mulleres que nunca importaron, internadas algunhas durante décadas, das que apenas unha parte delas tiñan, en realidade, trastornos mentais, e o resto eran marxinadas por alcohólicas, adictas ao sexo, nais en solitario, violadas e abusadas, abandonadas polo home emigrante ou simplemente rapazas raras das que a familia pretendía desfacerse. Contos de escrita coidada e forte pegada emotiva, imaxinados pola autora, mais cento por cento reais, que amosan a faciana máis escura da abordaxe da doenza mental hai máis dun século, cando a reclusión constituía a principal terapia. Textos que compoñen unha crónica negra do manicomio de Conxo, o único de España propiedade da Igrexa, onde as diferencias de clase marcaban os coidados recibidos polas internas, dende as dos cuartos de primeira clase, con comida de restaurante, até chegar á atención precaria das «pobres de solemnidade» recollidas polas deputacións provinciais. Relatos que desvelan violencias que nunca quedaban ao descuberto, fose por que esas mulleres eran consideradas como «histéricas insoportables» ou por adoptar comportamentos extravagantes. Un cento de historias de vida rescatadas do papel, como a de Dolores que entrou un outono no manicomio e saíu para o asilo outro outono, 45 anos máis tarde, iso si, sen tratamento «por consideralo ineficaz». Labregas analfabetas (a maior parte), agredidas, excluídas, abandonadas, vencidas, sometidas ás que Carmen Valiña dálles a voz e o rostro humano que en vida lles foi negado. Ás portas da Feira do libro da Coruña recomendo unha das propostas narrativas máis interesantes das que lin no que vai de ano.

Publicado en Nós diario: 30/07/2025

Praza de Galicia

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao farol de Urzaiz:

Sei que non son un mandicante se propoño que Vigo conte cunha «Praza de Galicia», coma o resto das cidades galegas. E tampouco ando de meniñas propoñendo que esa referencia engadida ao rueiro sexa para o espazo peonil coñecido como «A farola», situado entre o anfiteatro cívico de Urzaiz e o edificio do Marco de Príncipe, onde se expresa o Vigo das causas máis xustas. Praza de Galicia creada polas luces do farol ou «columna artística» de sete metros de altura encargado en 1930 ao arquitecto Jenaro de la Fuente Álvarez pola corporación monárquica, presidida por Manuel San Román Ceballos, co achaque de darlle categoría á entrada da rúa Príncipe. Construción que comezou iluminar en febreiro de 1932, cando presidía a Praza da República, sendo alcalde Amado Garra Castellanzuelo, político agrarista de Teis, membro do Partido Republicano de Vigo. Farol artístico que ordenaba un espazo de transición urbana, entre Capitán Galán (Príncipe), Capitán García Hernández (Urzaiz) e Colón, que ao longo de nove décadas adoptou diversas solucións urbanísticas, nunca completamente satisfactorias. Nome de «Praza da República» suprimido tras o alzamento mais nunca substituído por outra alternativa, máis alá da popular de «Praza da farola».

O pedestal do farol, traballado en cantaría de granito, foi obra do mestre canteiro e escultor Camilo Fernández Correa, «Camilo o Roxo», quen tallou catro bancos para o descanso da xente, gravando en riba de cada un deles o escudo dunha das catro provincias. Detalle premeditadamente galeguista, que imitaba a solución que o propio O Roxo argallara en 1929 para as catro parellas de nenos que sostendo os escudos de Vigo e de Galicia engalanaban a beirarrúa voada do Paseo de Afonso, o fermoso miradoiro da oliveira. Solución artística que coincidía co debate aberto sobre o estatuto de Galicia, cando Vigo era considerada a Barcelona do Atlántico e non renunciaba a encabezar o proxecto autonomista galego. Liderado para o que o arquitecto Antonio Palacios reservaba no seu plan de reforma interior de 1932, no cume do monte do Castro, o gran pazo rexional, sede das institucións galegas. Como sabemos que o monumental farol dunha ducia de brazos e outras tantas luminarias, deseñadas por Pere Falques, foi forxado polo mestre Romero, un gran artista do ferro, e fundido nos obradoiros de Nervión no Roupeiro, propiedade de Joaquín Fernández Lema.

Farol artístico da Praza da República, onde abría terraza o famoso café Derby, que foi retirado aos depósitos municipais en 1965 para ser substituído por outro de maior altura e horroroso deseño, outra das tantas alcaldadas de Portanet que na década corrupta do «desarrollismo» fixo caso omiso do valor do patrimonio, autorizando animaladas coma o derrube no mesmo ano do edificio Rubira, unha das xoias da arquitectura de Jenaro de la Fuente Domínguez, que facía recanto entre Colón e García Barbón, apenas criticada nas páxinas de Faro de Vigo polo xornalista Benedicto Conde «Bene» nun artigo memorable titulado «El asesinato completo…». Farol recuperado en 1973 para ser instalado na alameda de Eduardo Cabello en Bouzas con motivo da celebración da VIª Feira Mundial da Pesca, que por vez primeira se celebraba en Vigo. Habería que agardar case tres décadas para que en 2002 sendo alcalde Lois Pérez Castrillo o farol fose restaurado e dous anos despois, coincidindo coas obras do aparcamento de Urzaiz, trasladado á praza sen nome, onde quedou chantado. Mudanza, non o esquezamos, froito da negociación coa veciñanza de Bouzas da alcaldesa Corina Porro, que se comprometeu a instalar na vila a antiga pérgola da Praza de Portugal (1928), tamén deseñada polo Jenaro de la Fuente Álvarez.

Esta praza do farol debería recuperar o seu nome primixenio, o de «Praza da República», como debería ser retirada a cruz de doce metros de altura que chanta no monte do Castro dende 1961, símbolo do nacional catolicismo e exaltación do franquismo. Porén, creo que no Vigo actual, unha cidade estado, sería aínda máis útil que os tres grupos municipais acordasen chamar «praza de Galicia» a este lugar de encontro habitual da mocidade e espazo cívico de concentracións e iniciativas diversas artellado arredor do farol artístico. Hai motivos abondo para xustificalo, sendo o primeiro o carácter de Vigo como cifra de todas as galicias posibles. Expresión afortunada do mestre de X.L. Méndez Ferrín para expresar que Vigo é unha bisbarra complexa, berce de actividades industriais diversas, dende as pesqueiras e portuarias até as automobilísticas, dixitais e culturais, como territorio do Val do Fragoso onde por ventura se conserva a lingua e a cultura agraria tradicional galega. Para recuperar o liderado perdido, Vigo ben podería comezar por este xesto de dotarse dunha praza de Galicia.

Xeados vigueses

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao mapa das xeadarías viguesas da memoria até as máis recentes:

O sabor do verán da miña infancia foi o mantecado e chocolate de La Ibense e Capri, as primeiras xeadarías italianas establecidas en Vigo. Cando baixabamos a Vigo coa avoa Filo, un cucurucho ou unha terrina de dous sabores constituía un fito excepcional que apenas se repetiría un par de veces na tempada. Sabores que chegaron a cidade nosa coa Segunda República, cando Perfecto Valls fundou en García Olloqui 3, na cabeceira da Alameda, despois tamén en Velázquez Moreno 28, a primeira fábrica de xeados de La Ibense, como testemuña a súa presencia dende entón nos directorios do Anuario de Vigo, como tamén en Pontevedra, Ourense e A Coruña. Fábrica que funcionaba dende 1892 en Sanlúcar de Barrameda, desde que Carlos Bornay Verdú, mestre artesán xeadeiro formado en Italia, se trasladara dende o seu Ibi natal, nas serras alacantinas da Teixereta e Bascoy, ás praias gaditanas para vender o rico mantecado de vainilla, do que só podían gozar os veraneantes da aristocracia e burguesía de fin de século. La Ibense de Vigo ofrecía os seus cucuruchos de dous gustos, nos que destacaba o mantecado (mestura de leite e vainilla) e o turrón, que tamén se ofrecían nun carriño na propia Alameda.

Crese que traído a Europa polo propio Marco Polo, foi en Italia onde dende o século XVII se desenvolveu a cultura do «gelato», que xunto a pizza napolitana e o pesto da Liguria, son as tres máis celebradas creacións do tesouro gastronómico italiano. Éxito mundial do gelato ao que non é alleo, que sexa o leite o seu principal ingrediente, ademais da xema de ovo  e daqueloutro que lle proporciona o sabor. Sen embargo, é na súa preparación artesanal diaria onde radica a cerna do gelato: un traballo paciente do xeadeiro no obradoiro, até acadar unha textura cremosa, suave, densa e equilibrada entre sabor e temperatura (entre -12ºC e -14ºC), lista para servir en corneto ou terrina. Coa intención de ofrecer auténticos xeados italianos, o mestre xeadeiro Marco de Cesero e a súa dona Alma, orixinarios da rexión dos Dolomitas, montaron en maio de 1956 en Carral 4, nos baixos do Hotel Moderno, a xeadería Capri, que ofrecía oito sabores que triunfaron rotundamente na cidade: chocolate, café, mantecado, nata, abelá, tutti-frutti, limón e amorodo. Variedade de abelá que sería premiada na Mostra Internacional do Xeado de Longarone de 1972, que recuncaría o ano seguinte. O éxito de Capri, que servía os primeiros cucuruchos bañados en chocolate e ampliou a carta dos seus gustos, levou a familia de Cesero a facerse en 1982 cos dous locais de La Ibense. Tradición artesá que xa en terceira xeración chega até hoxe no seu obradoiro de Capri. La Original en Praza de Compostela 36.

Se ben, La Ibense e Capri foron as pioneiras, Vigo conta cun mapa de xeadarías deliciosas que paga a pena lembrar. Velaí a xeadaría Venecia, en Sanjurjo Badía 95, no centro de Teis, fundada en 1978, que até hai dous anos posuía a carta de xeados máis ampla de Vigo, con especialidades memorables como o iogur con guindas. Eis en Bouzas Mamma Mía, na Alameda Suárez Llanos 5, que abriu en Teixugueiras 10 en Navia, onde o mestre Albano Costas ofrece até vinte gustos e celebra a Brincadeira cos seus xeados de cervexa e licor café. Velaquí Varicci Artigianale en Castrelos e na Praza da Pedra, con sesenta variedades memorables; Di San Remo, moi popular entre os bañistas de Samil; Panna & Fragola, en Elduayen 2 e Avenida de Europa 103, onde o mestre Giorgo, procedente de Brescia, incorporou o iogur xeado; Fabbrica del Gelato, na praza da Constitución 9, unha das xeadarías mellor valoradas; Helada Madrina, en Vía Norte 4, do mestre xeadeiro Ezequiel Mera, recoñecida cun Solete Repsol, que na súa carta ofrece fantasías como o xeado de polbo ou de calamansi, cítrico asiático.

A este itinerario dos xeados vigueses engadíronse nos últimos meses outras tres propostas de moito interese. Desseo, na Porta do Sol 3, xeado artesán galego sen glute, tamén gofres, batidos e café. Bico de xeado, en Príncipe 49, exitoso proxecto de transformación leiteira da Cooperativa Agraria Provincial da Coruña, con fábricas na Granxa O Cancelo de Miño e na Granxa Esperanza de San Sadurniño, en expansión constante, 30 despachos, que se engade ao de Vialia e o Centro Comercial A Laxe. E Framenti, nacida a carón de Fermentum 42, a panadaría e pastelaría italiana da praza da Oliveira, que hai tres anos montaron no Paseo de Afonso a napolitana Paola Fusco e o siciliano Alessio di Lorenzo, que ofrecen un xeado artesanal coma o que farían en Italia, dezaseis gustos, a metade deles veganos, e algunhas especialidades únicas en Vigo como o siciliano bocadillo de xeado, brioche delicioso, coma todo o preparado por eles. Nestes días calorosos, paga a pena deixarse levar pola ampla oferta viguesa destas delicias xeadas, o xenuíno sabor do noso verán.

Miguel, sabio de Vigo

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á figura do historiador Miguel González Fernández, membro do Instituto de Estudios Vigueses:

Tras un desgraciado accidente agrícola, morreu en Valladolid Miguel González-Alemparte Fernández, historiador e membro fundador do Instituto de Estudios Vigueses (IEV), autor dunha importante obra de investigación, con especial dedicación ao Vigo moderno e a vila de Bouzas, onde naceu en 1961. Licenciado en Xeografía e Historia pola USC, a súa tese de doutoramento, La justicia local y territorial en la Galicia del Antiguo Régimen (1995), enmarcouse nunha liña de renovación temática e metodolóxica á que lle gustaba chamar «microhistoria» ou historia do pequeno. Profesor de ensino secundario até 2008, no IES de Chapela promoveu publicacións didácticas sobre esta parroquia redondelá e desenvolveu un proxecto de renovación radical da nosa historiagrafía que puxo foco sobre a investigación das parroquias do rural e pola divulgación da historia de Vigo nos xornais Atlántico diario e na edición viguesa de La Voz de Galicia.

Membro do grupo de arqueoloxía Alfredo García Alén, pertenceu a diversos consellos de redacción de revistas de historia local como Solaina, Pontevedra Arqueológica e Glaucopis. Boletín do Instituto de Estudios Vigueses, participou como asesor científico na exposición «Rande 1702. Arde o mar» (2002) e como comisario na gran exposición sobre a Reconquista: «Vigo 1809. Feitos, armas e personaxes», no Museo de Castrelos (2004). Xaora, foi a súa achega bibliográfica, case un cento de referencias, entre libros, artigos e relatorios, a que contribuíu a reformular a historiografía viguesa. Neste labor colectivo, xunto aos seus compañeiros de xeración do IEV, Miguel centrou o seu interese nos aspectos da vida política e administrativa da Idade Moderna, con especial dedicación aos séculos XVII e XVIII, dos que estudou aspectos demográficos, económicos, urbanísticos, sociais e da vida cotián. Divulgador primeiro de alta escola do fenómeno corsario vigués e da Reconquista e das súas consecuencias políticas, coordinou a Breve historia da cidade de Vigo (IEV 2021), obra coral de membros do Instituto de Estudios Vigueses, a máis recente e fiable das historias viguesas. Ocupouse do capítulo «Vigo na Idade Moderna» na pioneira Historia de Vigo (Vía Láctea 1999), así como de varios dos fascículos da Historia de Vigo, publicada por Faro de Vigo (2007), con especial atención aos primeiros fomentadores cataláns e á frota corsaria.  Deixa póstuma a súa Bibliografía Básica sobre a historia de Vigo (IEV 2025), recurso exhaustivo para entender a evolución histórica de Vigo, que actualiza a primeira achega de 2013.

Particular importancia ten na obra de Miguel a súa preocupación polas parroquias viguesas con libros pioneiros: Historia dunha parroquia: Coia (1989), Bouzas y otros juzgados gallegos del siglo XVIII (IEV 1995), La anexión del ayuntamiento de Bouzas a Vigo (IEV 2007), Teis. Memoria histórica dunha parroquia litoral (Vigo / Lavadores) (2003). Relación á que o pasado ano engadiu Historia de o Calvario (1900-1960), do que era veciño e co que fixo unha homenaxe ao Lavadores natal de Paulina, a súa compañeira de vida, nai das súas dúas fillas das que estaba tan orgulloso. Secasí, na súa obra ten especial interese Crónicas históricas das illas Cíes. De mitos, ermitáns, piratas e mar polo medio (Morgante 2022), quizais o seu libro literariamente máis atractivo, no que aparecen algunhas das historias máis xenuínas das chamadas illas de Baiona.

Dentro da súa obra hai dous libros vinculados á figura de Lalo Vázquez Gil, o que fora cronista oficial de Vigo, falecido en 2016, vigués polifacético co que publicou Os alcaldes e os concellos de Vigo (1991 IEV e 1993 Cardeñoso) e ampliado en 2019, prologado por Ceferino de Blas, e Os nomes das rúas de Vigo (1640-1945) (IEV 2021), libros no que se funden en textos óptimos a súa condición de documentalista erudito coa de divulgador vocacional que comparte os seus moitos saberes. Debemos a teimosía e á xenerosidade de Miguel González, como ten sinalado Rafael Ojea, que a historia viguesa deixe as páxinas da erudición local para transformala nunha disciplina científica, un sinal incipiente de identidade e de orgullo para os seus habitantes. Desde aqueles seus primeiros textos, como o Inventario histórico das ermidas de Vigo e do Val do Fragoso (Concello de Vigo 1997), pasando pola súa revisión da figura do gaiteiro nos séculos XVIII e XIX ou o relato da folga de descargadores de sal, naquel Vigo anterior á Reconquista, Miguel conformou con discreción unha obra histórica monumental sobre o Vigo moderno e contemporáneo. Este sabio de Vigo morreu de repente, cos brazos abertos á vida, con cartafoles en marcha, sen ter recibido recoñecemento ningún por parte do concello de Vigo, o seu primeiro obxecto de investigación. Merece ser homenaxeado.

Tocadoras

O éxito de celebración educativa das cantareiras neste 17 de maio obedece á admiración do profesorado pola figura poderosa destas mulleres libres coa pandeireta na man. Mercedes Peón, investigadora, compositora e tamén pandeireteira, reclama en Somos pandeireteiras (Xerais 2025) para elas o nome de tocadoras e «mulleres donas da palabra, donas do serán e da voz da colectividade». Mulleres que na década de 1980 protagonizaron a revolución esquecida das tocadoras, como centro da transmisión musical galega, da palabra e da propia lingua. Centralidade do legado lingüístico e musical que na mesma monografía a poeta e académica Ana Romaní atribúe á química das cociñas, que contaxiaban as súas melodías dunha casa a  outra, e ao carácter das mulleres como creadoras e transmisoras de saberes. Activismo feminino que Martín Sarmiento identificou en 1775 cando escribiu que «en Galicia as mulleres non só son poetisas, tamén músicas naturais». Un día das letras para recuperar da man das tocadoras unha tradición coral de sororidade e empoderamento e un patrimonio da memoria actualizado de forma permanente. Día para a poesía popular oral que a Academia quixo personalizar en sete mulleres –das que por certo catro aparecen como informantes do Cancioneiro Popular Galego de Dorothé Schubarth, señora galega das letras 2014, homenaxeada por A Sega– que representan apenas un testemuño do patrimonio das cantareiras anónimas que, por ventura, para a cultura galega, continúa vivo e punxente. Cantareiras de hoxe que asumen formas de composición e interpretación contemporáneas, sen medos a mudar o formato dos palcos e por desprazar o acompañamento masculino do gaiteiro, apostar pola presenza de mulleres gaiteiras ou por empregar mediacións musicais electrónicas. A Academia pretendeu que a súa escolla contribuíse a recuperar falantes, entre o colectivo de mozas e nenas, o que semella tan ben intencionado como voluntarista. Abondaría que a nova xeración de tocadoras enguedellen ese novo público. Ogallá.

Publicado en Nós diario: 14/05/2025

Campo de Caralladas

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Campo de Caralladas, ao fío da publicación do libro de Fernando Ferreira sobre o Bar León e o seu entorno:

Preséntase hoxe na biblioteca da EMAO o libro de Fernando Ferreira Priegue Entre café, espuma y confidencias el bar León y su entorno. Memorias de un barrio vigués mediado el siglo XX (Instituto de Estudios Vigueses 2025). Activista vigués das belas artes, con especial dedicación ás musicais, plásticas e literarias, autor de Crónicas de un Vigo yeyé. Historia de los conjuntos músico-vocales vigueses 1958-1975 (IEV 2008), Ferreira ofrece unha memoriosa crónica coral en primeira persoa do que foi o seu barrio de infancia e mocidade nas décadas de 1950 e 1960. Un territorio entre o rural e o urbano, coñecido como Campo de Caralladas, enorme descampado atravesado pola rúa Urzaiz, camiño dos Choróns e do barrio de Riomao, á altura da finca Coto Modón ou Villa Enriqueta e doutras vivendas na traseira do Tercio de Afora. Espazo comunal referenciado sobre o bloque Concepción Arenal, edificio construído en 1949 polo arquitecto Fernando Gallego, chamado popularmente Casas de Pernas, o primeiro da praza de Fernando o Católico, onde nos seus baixos estaban instalados o Bar León e a tenda bar El Bloque.

Crónica da urbanización dunha terra que foi de labor (campo), propiedade dun home alcumado Caralladas, que para Iván Sestay sería probablemente gaiteiro, pois ese nome foi típico de xente festeira, músicos e bailaríns. Prevista no Plan de Reforma Interior Ensanche e Extensión (1943) de Antonio Cominges Tapias, coa intención de unir a cidade co Calvario, a urbanización do Campo de Caralladas pretendía prolongar o barrio de Casablanca coa construción dun triángulo de vivendas entre Urzaiz, Vázquez Varela e Pizarro. Recoñecible no voo americano de 1946, no lateral quedaran vestixios da casa de Concepción Arenal, derrubada en 1949, na parte baixa existía unha mina e na superior a fonte de ferro, ademais do quiosco do fielato dos Choróns ou caseta de arbitrios onde ás portas da cidade se cobraban as taxas municipais que gravaban o tráfico de mercadorías e se exercía un certo control sanitario dos alimentos procedentes da bisbarra. Campo de xogos de toda unha xeración, tamén a do autor, onde en días felices se xogaron interminables partidos de fútbol, desputas de indios e vaqueiros, preparación de foguetes e mesmo algunhas pelexas a pedradas cos mangallóns do barrio de Ribadavia ou de Casablanca. Peripecias relatadas polos protagonistas, nunhas páxinas emocionantes e divertidas.

A cerna do excelente libro de Ferreira, que lembra o ton literario saudoso de La acera volada de Xaime Fandiño, está no relato da peripecia do Bar León, hoxe a cafetaría decana da cidade, entón o corazón do barrio que se transformaba, dende a súa inauguración o 29 de xuño de 1953 até o seu traspaso o 1 de xaneiro de 1988 polos irmáns Elías, Joaquín e Manuel Suárez Valbuena. Familia leonesa chegada a Vigo seguindo ao tío Victorino, camareiro no Café Derby de Urzaiz, quen cos cartos da lotería mercou o Bar Zamora para crear alí o Gran Bar Buenos Aires, no recanto entre Urzaiz e a rúa Pino, onde comezaron a traballar na hostalaría os tres sobriños. Documentado, en boa medida, coas voces dalgúns protagonistas, ao fío da vida social do Bar León, dende os seus torneos de xadrez até a súa intensa actividade celtista, Ferreira recupera a memoria do Campo de Caralladas onde se instalaban as carpas dos circos familiares, o Kron, Americano, Holanda ou o Atlas dos irmáns Tonetti, ou dos circos de variedades como o Radio Teatro ou o Teatro Circo Chino de Manolita Chen. Outro tanto sucede coa memoria do Jardín Park (antes Club Ford), a sala de festas familiar de Urzaiz 93, fronte a tenda bar El Bloque, a carón do Tercio de Afora, onde vivía o autor. Lembranza dun espazo de lecer de anos difíciles, onde no seu interior había bailes con música en directo (as tardes de xoves, sábados e domingos) e combates de boxeo e loita libre ibérica, e na pista exterior a cancha onde xogaba o Estudiantes de baloncesto.

Con prosa irónica e afiada, Ferreira lembra que no Jardín Park, montado arredor de 1950 polos donos do xardín de recreo Las Cabañas, as rapazas tiñan entrada libre, «só tiñan que bailar», mensaxe que se anunciaba pola megafonía, nun palco polo que pasaban as mellores orquestras do momento. Non esquece o autor a presenza no palco do Maese Villarejo e as súas funcións de marionetas de Gorgorito e a princesa Rosalinda, a bruxa Ciriaca e o ogro Dientes Largos. Pecharía a comezos dos 60 para construír no soar o edificio Park, onde nas galerías comerciais en 1963 abriría as portas o Cine Plata, entón o máis moderno da cidade, que funcionaría durante catro décadas.

Fernando Ferreira cose con zurcido invisible todas estas e moitas outras historias íntimas e colectivas do seu barrio, memorias imprescindibles da vida cotiá de pícaros e maiores. Recomendo este libro emocionante e gozoso.

45 primaveras máis

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao 45 aniversario do discurso Mil primaveras máis de Álvaro Cunqueiro:

Lémbrame o meu amigo o editor Bieito Ledo de que o pasado 24 de abril fixéronse 45 anos da homenaxe a Álvaro Cunqueiro, que organizara como xerente da editorial Galaxia. Motivou aquel recoñecemento, no que don Álvaro pronunciou a súa histórica apoloxía «Mil primaveras máis» en defensa vibrante de Galicia e da súa lingua, a precaria saúde do mindoniense, magoado pola diabetes e pola vivencia dolorosa do acto celebrado o 28 de xaneiro de 1980 na Universidade de Santiago, onde foi investido como doutor honoris causa, xunto a Camilo José Cela e o catedrático Joseph M. Piel, que o afundiu nunha depresión. Conta del Riego que Cunqueiro quedara tocado pola irrupción que no claustro universitario fixera un grupo de ácratas que «soltaron un porco con birrete proferindo insultos aos homenaxeados, particularmente ao escritor padronés». Protesta, que se faría famosa, dirixida contra o reitor José María Suárez Núñez, concibida como performance transgresora promovida polo profesor Miguel Cancio e Juan Mari Solera, coñecido como o «Príncipe Galín de Galicia», que organizaran antes unha roda de prensa na facultade de medicina, entón o epicentro estudantil, na que entraron cunha burra, enfatada co traxe académico, ao que chamaron «burro Zenón de Elea», coa intención de nomeala «Horroris causa» xunto a un porco e media ducia de galiñas.

Provocación ácrata, habitual naqueles nosos anos composteláns, onde os estudantes nacionalistas de ERGA tampouco apoiaron ao autor d´As crónicas do Sochantre, o que abaixou o seu ánimo, segundo conta Bieito Ledo que o visitaba semanalmente no seu piso de Marqués de Valadares. Foi Bieito tamén quen ideou a realización dunha grande homenaxe popular, presentada como iniciativa dun grupo de amigos e apoiada por numerosas institucións, dende a Real Academia Galega, Universidade de Santiago, Museo do Pobo Galego, Seminario de Estudos Galegos, Instituto Pai Sarmiento, Fundación Penzol, Patronato Rosalía de Castro, Fundación Otero Pedrayo, Museo de Pontevedra até o Pedrón de Ouro. Homenaxe que se fixo coincidir con motivo da publicación do primeiro dos catro volumes da súa obra completa, o dedicado á poesía e o teatro, e coa inauguración da rúa viguesa que leva no seu nome, que lle outorgou a primeira corporación democrática presidida por Manuel Soto Ferreiro. Recoñecemento ao que se engadiu a novidade da publicación dun elepé con poemas de don Álvaro, gravado en Orpheo, recitados por Laura P. Landeira, Joaquín Lens e Xohana Torres, con música de arpa de Emilio Cao, que publicara en 1977 o seu Fonte do Araño, primeiro álbum gravado en estudio dun músico de folk.

Xaora, a cerna da homenaxe foi o xantar multitudinario celebrado no Hotel Samil o 24 de abril de 1980, no que na sobremesa e presentados por Carlos Casares, interviron Francisco Fernández del Riego, o reitor Suárez Núñez, o presidente da RAG Domingo García Sabell e o propio homenaxeado. E foi entón cando naceu o texto oral das mil primaveras, pronunciado de forma improvisada e emocionada, sen mediar apunte escrito ningún, concibido como manda do seu epitafio, que un ano despois se convertería en extraordinario legado ao futuro da lingua e patria galegas. Foi unha alocución de construción maxistral alicerzada toda sobre a expresión máis xenerosa e ampla da gratitude:

«Quero dar as gracias a Deus por haber nacido nesta nación galega entre vós, por haber nacido no voso tempo e ser amigo voso…» «Louvado seña Deus tamén por terme dado o don da fala nosa, por haberme ensinado a decir “rula” e “abidueira” e “dorna” e “ponte” e “fonte”, e entón eu, sabendo estas palabras, era verdadeiramente dono da rula e da abidueira e da dorna e da ponte e da fonte.»

Peso decisivo da fala que Cunqueiro une co futuro da propia Galicia, mesmo cando aínda non se constituíra nin o primeiro goberno autonómico galego (1981):

«As miñas invencións e as miñas maxias teñen, nembargantes, un senso máis fondo: por riba e por baixo do que eu fago, eu quixen e quero que a fala galega durase e continuase, porque a duración da fala é a única posibilidade de que nós duremos como pobo. Eu quixen que Galicia continuase e, ao lado da patria terrenal, da patria que son a terra e os mortos, haxa esta outra patria que é a fala nosa. Se de min algún día, despois de morto, se quixera facer un eloxio, e eu estivera dando herba na terra nosa, podería decir a miña lápida: “Aquí xaz alguén que coa súa obra fixo que Galicia durase mil primaveras máis”.»

Ollada na Galicia do porvir na que Cunqueiro asume que a duración da nosa comunidade de mortos e vivos (o pobo galego e a súa memoria) depende da subsistencia do seu idioma. Desexo de don Álvaro de «mil primaveras máis para Galicia» que o discurso galeguista transformou no sintagma de «mil primaveras máis para a lingua galega». Non está de máis recordalo.

«La Cristina», papeleira de Lavadores

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a «La Cristina», a primeira papeleira viguesa:

O 30 de marzo de 1862 inaugurouse «La Cristina», a primeira fábrica de papel continuo de Vigo, producido con pastas químicas e procedementos mecánicos, concibido para impresión tipográfica, un dos fitos da nosa historia como cidade industrial e do libro. Estaba instalada no lugar da Bouciña, no concello de Lavadores, ao pé da fervenza de Barreiro, onde se construíron hai pouco as chamadas «Pasarelas do Lagares», que salvan os trinta metros de altura existentes no río con respecto á Poza da Serpe. Unha edificación de catro andares e muro de cachotería, presidida no frontispicio da fachada por un «C» entre polas de loureiro, símbolo da vitoria.

Proxecto fabril promovido dende 1860 polo emprendedor e comerciante camerano Norberto Velázquez Moreno, creador do primeiro teatro de Vigo (1832-1880), na praza da Princesa, das primeiras construcións do lazareto da illa de San Simón (1842) e da casa de baños da Laxe (1860), a quen a morte chegou antes da apertura da papeleira, da que se encargou o seu fillo Norberto Velázquez Coppa, que chegaría a alcalde ocasional en 1863 e 1869.

Sería, porén, o enxeñeiro francés Alfred Motteau, procedente de Angulema, bo coñecedor do procedemento de fabricación deste papel enrolado de pezas de 20 a 30 metros, que substituía as follas soltas, quen se ocuparía da dirección técnica dun proxecto que pretendía producir 250.000 toneladas de papel por ano. Un procedemento no que utilizando calor, presión e un ph ácido ou alcalino disgregaba a madeira en partículas aptas para a formación do papel, o que substituía a produción tradicional nos vellos batáns instalados nos ríos. «La Cristina» contaba coa maquinaria axeitada para acometer este proceso, ademais de dependencias como sala de caldeiras de vapor, ventiladores, trituradoras, separadoras de farrapos, sala de satinado e mesmo de empaquetado.

Chama a atención que os principais accionistas fosen tres xornalistas, editores e impresores vigueses: Ángel de Lema e Marina, dono dunha imprenta na rúa Oliva nº 1 e director de Faro de Vigo, periódico bisemanal conservador do que fora fundador o 3 de novembro de 1853; Juan Compañel, dono da imprenta na rúa Real 14, director de El Miño, fundado en 1857, xornal de liña rexionalista e progresista, sucesor obrigado de La Oliva; e Miguel Fernández Dios, impresor radicado na praza da Constitución, onde vendía papel de Tolosa, que en 1873 fundaría La Concordia, xornal de tendencia liberal e provincialista, o primeiro diario de Vigo, que competiría durante cinco décadas con Faro de Vigo, que pasaría a diario en 1879. Tres xornalistas que competían, mais que, como sinala Xurxo Martínez González, o mellor coñecedor do Rexurdimento en Vigo, se asociaban para poder contar con papel de fabricación local. Cooperar e competir, un modelo de modernidade industrial, que logo utilizarían os empresarios da conserva, onde se poñen por diante os intereses comúns sobre as diferencias da concorrencia.

Utilizado o papel cristino na impresión dos xornais dos accionistas, Faro de Vigo e El Miño, a empresa constituía para Compañel «unha exaltación de progreso», símbolo «da prosperidade e grandeza de Galicia», como do «espírito asociativo patrio», foino tamén na publicación en 1862 do primeiro volume do Diccionario de escritores gallegos de Manuel Murguía, como Compañel fixo figurar na páxina inicial. Como é probable que tamén fose utilizado en 1863 cos libros que lle publicou a Rosalía de Castro  Cantares gallegos e A mi madre, mágoa que o editor compostelán non deixara constancia.

«La Cristina» como papeleira pechou arredor de 1865, mantendo a propiedade do edificio outro dos socios, Antonio López de Neira e Freire, industrial monfortino casado en Lavadores, propietario dun almacén de coloniais, petróleos e unha fábrica de chocolate, pioneiro na utilización da electricidade e o teléfono (1887), que chegaría a ser deputado conservador ligado a Elduayen, alcalde (1887-1891) e presidente de deputación (1907). López de Neira, despois de utilizar o edificio como almacén, vendeullo en 1910 aos conserveiros Curbera, que o utilizaron para o desestañado de follas de latas usadas, que reciclaban envases de La Artística e La Metalúrgica.

O edificio de «La Cristina», a pesar de estar catalogado no PXOM, merecería o seu recoñecemento como Ben de Interese Cultural (BIC) tanto polo seu carácter de papeleira como desestañadora, mostra da pioneira industria viguesa. Como tamén se bota en falta nas Pasarelas do Lagares, un espazo fermoso por descubrir para a maioría da cidadanía, un sinal informativo da edificación como da canalización da auga utilizada pola papeleira. En todo caso, recomendo a visita a este espazo e a seguir os tres quilómetros de sendeiro do Lagares até a Avenida de Madrid, canto menos.

Carlos Núñez «le vieux»

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á figura do meu admirado Carlos Núñez Rodríguez a raíz da publicación do seu libro de conversas con Perfecto Conde:

Non é a primeira vez que expreso a miña admiración por Carlos Núñez Rodríguez, unha das figuras de maior estatura cívica do noso viguiño. Nacido en Ourense en 1941, na casa Reverter da rúa do Progreso, chegou a Vigo en 1963 coa intención de organizar ao Partido Comunista, cunha maleta e un cartafol cos seus debuxos. Pezas que ao día seguinte serviron para ser contratado por Empresas Reunidas de Publicidad (ERP) de Fernando Ruiz Moreno e Juan Llor, onde dedicou a súa creatividade durante máis dunha década até fundar estudio propio.

Actividade deste deseñador gráfico, con achegas brillantes, coma a creación das tipografías históricas Gallaecia Castelo (1995) e a cursiva Galaica, coa que pretendeu dotar a Galicia cunha tipografía de seu, tras un estudo de máis de douscentos textos gravados en pedra. Traballo profesional no que co seu equipo de Variografik, formado por Evaristo Pereira, Loli Pereira, Chelo Alonso, entre outras, editou centos de carteis, deseñou montaxes decorativas e publicacións novidosas de historia das cidades galegas.

Traballos que soubo compaxinar coa súa militancia política, durante catorce anos case clandestina, mesmo co paso de tres anos polos cárceres franquistas. Como tamén, chegada a Reforma Política, compartiu a súa profesión coas responsabilidades públicas, como concelleiro electo polo PCG (do que foi fundador en 1968), das dúas primeiras corporacións democráticas viguesas, presididas por Manuel Soto Ferreiro. Período no que asumiu a tenencia de alcaldía e a concellaría de Tráfico e Seguridade que, entre outras medidas modernizadoras, ampliou as liñas de Vitrasa ao periurbano, creou o 092 como servizo de intervención, configurando a policía local como axudante social da veciñanza.

O seu pai, o mestre e adiantado pedagogo Albino Núñez Domínguez, fundador e presidente da ATEO (Asociación de Traballadores do Ensino de Ourense), director da súa revista, Escuela del Trabajo, depurado en 1936, fundador daquela illa de liberdade que foi dende 1949 o Centro de Estudios Galicia, púxolle de nome Carlos en memoria de Carlos Marx. Outro sutil atrevemento esquerdista, de quen autorizou a aquel talentoso debuxante de dezasete anos –que se formaba na Escola de Artes e Oficios de Ourense, dous anos antes incorporado ao PC da man do profesor Xosé Díaz– a que viaxara a París como emigrante e tres meses despois con pasaporte falso a Moscova, para estudar na Academia de Ciencias Sociais e Políticas.

Tres apaixonantes anos moscovitas, nos que o rapaz de Albino coñece aos dirixentes históricos comunistas e adquire as competencias e as habilidades necesarias para converterse en cadro do Partido, organización clandestina que pelexaba en primeira liña para abaixar a ditadura franquista. Formación na URSS de Nikita Jruschov, que o marcará de por vida, na que se incluían as técnicas de deseño, comunicación e encriptación de cartas e documentos, esenciais na clandestinidade e no funcionamento dos servizos de intelixencia, en plena Guerra Fría, que lle serían de grande utilidade décadas despois tanto sendo grafista e tipógrafo, membro da Fundación Gutenberg, como investigador das ideografías milenarias da costa atlántica europea.

Misterio que, como outros, dunha vida de película, se desvela nas páxinas do libro Carlos Núñez. O comunista que non foi gaiteiro (Galaxia 2025) de Perfecto Conde, prologado polo seu camarada de seis décadas o profesor Xesús Alonso Montero. Unha longa e fascinante conversa de lectura engaiolante, que reconstrúe a peripecia vital deste militante e dirixente comunista, pai do gaiteiro galego máis coñecido no mundo. Relato construído polo xenio e o rigor xornalístico de Conde con inequívocos trazos de novela política portuaria e de ensaio histórico sobre o papel do PC nas últimas seis décadas. Un texto que, ademais, repasa episodios claves da historia viguesa recente, como a folga xeral de 1972, da que Núñez foi destacado participante e que tras unha orde policial de busca e captura, obrigouno a pasar de novo a clandestinidade. Confesión afouta de Núñez da feroz represión e das torturas da Brigada Política Social nas comisarías, permitidas polo poder xudicial franquista, pendentes hoxe de ser reparadas por parte do estado.

Diante de biografías cívicas tan heroicas como as de Carlos Núñez «le vieux», como gusta recoñecerse a este incorrixible afrancesado republicano, membro do Instituto de Estudios Vigueses, abraia o pouco recoñecido que foi polas institucións locais e galegas. Outro tanto sucede, coa biografía doutro ourensán vigués, o escritor nacionalista Xosé Luís Mendez Ferrín, primeiro defensor das humildes e da lingua na cidade nosa. Ás portas doutra Reconquista, non é o momento de que compartan o nomeamento de fillos adoptivos de Vigo?