Impresións de Castelao en Vigo

Dedico o artigo da semana de Campo de Granada en Faro de Vigo (o 1.300, dende agosto de 1999) á exposición «Impresións de Castelao en Vigo», na Pinacoteca Fernández del Riego, comisariada por José Luis Mateo e Miguel Anxo Seixas:

Dentro da sempre interesante visita a Pinacoteca Fernández del Riego, mesmo a pesar dos seus horarios reducidos, este verán ofrece o aliciente da magnífica exposición «Impresións de Castelao en Vigo» cuxo fío condutor narrativo é a relación do polígrafo nacionalista coa industria editorial viguesa. Comisariada por José Luis Mateo, membro do Instituto de Estudios Vigueses, e Miguel Anxo Seixas, presidente da Fundación Castelao, a mostra reúne 150 pezas de diversos fondos sobre as relacións de Castelao con Vigo, entre as que destaca o atractivo da súa obra gráfica procedente das coleccións dos museos municipais de Castrelos e Fernández del Riego.

Sen renunciar, xaora, a presentar as pegadas persoais que Castelao deixou en Vigo, fose cando visitaba a consulta da rúa Elduayen do doutor Ramón González-Sierra para tratarse dos seus problemas oculares; para atender os convites de sociedades culturais viguesas como o Ateneo, onde no seu local da praza da Constitución expuxo en 1923 as 48 imaxes que formarían o álbum Nós; ou en calidade de político galeguista comprometido coa conquista da República e do Estatuto de Autonomía, que pronunciou discursos memorables como o do 25 de xullo de 1931 no García Barbón.

Mostra de excelente deseño museográfico, clara, didáctica e exhaustiva, presenta de forma ordenada unha síntese esencial da obra gráfica de Castelao publicada na prensa viguesa durante vinte e cinco anos. Primeiro, os seus debuxos cómicos na revista Vida Gallega de Jaime Solá, publicación gráfica da que sería autor da portada do primeiro número de xaneiro de 1909. Logo, cando colabora con Galicia. Diario de Vigo, o xornal do seu amigo Valentín Paz Andrade, aparecido o 25 de xullo de 1922, con sede primeiro en Montero Ríos, logo na rúa Urzaiz, para o que deseñou a cabeceira tipográfica e publicou numerosos textos e caricaturas. Máis tarde, con El Pueblo Gallego, aparecido o 27 de xaneiro de 1924, onde dende o 17 de outubro de 1926, cando publica o relato «O pai de Migueliño», irá adiantando os contos e ilustracións, que titula como Cousas, que en 1929 recollerá o editor Ánxel Casal na Coruña na súa editora Nós. Como adiantará en 1927 nas páxinas do xornal vigués de Portela Valladares tres capítulos da novela Os dous de sempre que en 1934 publicará Nós en Compostela.

E, xa por último, a súa colaboración gráfica con Faro de Vigo, unha das máis sobranceiras das que fixo ao longo da súa vida, que lle permitiu chegar a un público xeral dende o xornal de maior difusión na Galicia do seu tempo. Baixo o epígrafe «Cousas da vida», Castelao publicou o 16 de outubro de 1926 a primeira das súas viñetas que levaba o seguinte pé: «O mellor remedio contra a gordura e o sacho: non vos hai labrego que teña bandullo». Un traballo que se estendería ao longo de máis de seis anos, interrompido o 10 de xullo de 1927 e recuperado o 2 de febreiro de 1930 con dúas colaboracións semanais, até que a pechou o 9 de abril de 1933, cunha viñeta de pé abondo explícito: «–A República xa veu. –Agora falta a Autonomía». En total 355 cousas da vida, traballo monumental escolmado na mostra da Pinacoteca, como xa fixera o propio Castelao naquel Almanaque Faro de Vigo 1931. Cousas da vida, dunha impresionante tirada de 20.000 exemplares. Publicación artística e comercial na que aparecían anuncios como o de Vicus, entidade cinematográfica viguesa de Xulio Rúa, membro da Agrupación Dramática Galega, que anuncia o film titulado A traxedia de Xirobio, produción de sete partes e un limiar, versión dun conto de máscaras do celebrado libro Cousas da vida de Alfonso R. Castelao, primeira ficción do cinema galego, na que, por certo, aparece a figura dos merdeiros, máscara do entroido tradicional vigués.

Acertan os comisarios cando dedican tamén a súa atención a relación de Castelao con Vigo durante a ditadura, fose polo porto onde entraron de matute os exemplares de Sempre en Galicia editados en Buenos Aires, fose polas edicións que Galaxia, a partir de 1953, e edicións Castrelos, a partir de 1964, fixeron das súas obras literarias ou a que Serigrafía Galega de Álvaro Álvarez Blázquez popularizara, a partir de 1971, algunha das súas obras gráficas. Como non esquecen presentar un itinerario vigués de Castelao, sobre o plano de Ramiro Pascual de 1916; lembrar as primeiras representacións d´Os vellos non deben namorarse en Vigo, a do grupo ourensán Las Burgas o 19 de xuño de 1969 no Teatro García Barbón, a do Teleclub de Coruxo en 1971 e a do Grupo Xiada de Valadares en 1974. Como rescatan a presencia no noso rueiro desde o 25 de xullo de 1981, no que a avenida de Samil pasou a chamarse avenida Castelao ou os tres centros educativos que levan o seu nome. Unha homenaxe moi atractiva á figura do guieiro galego cando lembramos o seu 75 cabodano. Recomendabilísima até o 31 de agosto.

Escritora migrante

Sara Guerrero abriu en 2019 o blog literario «Rehabilitar o rural» coa intención de narrar a vida dunha aldea galega de varias ducias de habitantes a través da «ollada estraña» dunha escritora migrante procedente da cidade de México. Proxecto literario de 54 episodios, publicados en galego de forma quincenal nas páxinas dixitais de El Salto, relata a experiencia migrante que durante cinco anos viviron no concello de Mondariz a xornalista e crítica literaria mexicana e mais o seu compañeiro que, catro décadas despois, reabre a abandonada casa familiar. Un relato que vai do namoramento inicial cunha comunidade veciñal xenerosa e coidadora, onde absorberon de forma inmersiva tanto a lingua como a forma de traballar a leira, á outra fase na que se sentiu vixiada e cuestionada, coincidindo coa reclusión da Covid e a incómoda situación de ser migrante irregular. Novelada pola dramaturga mexicana en Eu son o monte (Euseino 2024) como unha experiencia de escisión, cóntase dende a sensación inicial de perda do que ela foi até o trauma posterior que supuxo desvincularse do territorio e da comunidade, representada pola metáfora do monte, á que se incorporou. É, recoñece, a aldea a que provocou a súa crise identitaria, mais tamén a que permitiu conectar coa cultura que a recibe, a pesar de que a comunidade receptora non se interesase por saber que era. Texto narrativo breve, recomendabilísimo, amosa que vivir no rural obriga a atender aos desexos persoais sen descoidar a voz colectiva; como imprescindible é escoitar con empatía ás persoas maiores para que dese encontro xurda o intercambio de coidados e saberes. Sara Guerrero, hoxe traballadora da Fundació Surt de Barcelona, será homenaxeada o 15 de agosto en Mondariz por A Sega, plataforma feminista de crítica literaria, como «Nosa Señora das Letras 2025». Recoñecerase o seu compromiso de escritora migrante coa lingua galega e cos feminismos, unha experiencia interseccional rebelde e incómoda, que non sempre atopou terra acolledora.

Publicado en Nós diario: 13/08/2025

Tolas?

Atopo na sempre interesante colección Ensaio de Galaxia unha obra tan potente coma perturbadora: As tolas que non o eran. Mulleres no manicomio de Conxo 1885-1936 da profesora e escritora Carmen V. Valiña. Libro de concepción singular e xénero híbrido, ofrece trece relatos escritos a partir das historias clínicas do hospital de Conxo conservadas no Arquivo de Galicia, protagonizadas por mulleres que nunca importaron, internadas algunhas durante décadas, das que apenas unha parte delas tiñan, en realidade, trastornos mentais, e o resto eran marxinadas por alcohólicas, adictas ao sexo, nais en solitario, violadas e abusadas, abandonadas polo home emigrante ou simplemente rapazas raras das que a familia pretendía desfacerse. Contos de escrita coidada e forte pegada emotiva, imaxinados pola autora, mais cento por cento reais, que amosan a faciana máis escura da abordaxe da doenza mental hai máis dun século, cando a reclusión constituía a principal terapia. Textos que compoñen unha crónica negra do manicomio de Conxo, o único de España propiedade da Igrexa, onde as diferencias de clase marcaban os coidados recibidos polas internas, dende as dos cuartos de primeira clase, con comida de restaurante, até chegar á atención precaria das «pobres de solemnidade» recollidas polas deputacións provinciais. Relatos que desvelan violencias que nunca quedaban ao descuberto, fose por que esas mulleres eran consideradas como «histéricas insoportables» ou por adoptar comportamentos extravagantes. Un cento de historias de vida rescatadas do papel, como a de Dolores que entrou un outono no manicomio e saíu para o asilo outro outono, 45 anos máis tarde, iso si, sen tratamento «por consideralo ineficaz». Labregas analfabetas (a maior parte), agredidas, excluídas, abandonadas, vencidas, sometidas ás que Carmen Valiña dálles a voz e o rostro humano que en vida lles foi negado. Ás portas da Feira do libro da Coruña recomendo unha das propostas narrativas máis interesantes das que lin no que vai de ano.

Publicado en Nós diario: 30/07/2025

O carballo de Padroso: memoria e amizade

Árbore sagrada das culturas celtas atlánticas, tamén o é de Inglaterra, Alemaña, o carballo atlántico, Quercus robur, é a insignia verde de país de noso. Dende época romana, tamén o foi do País Vasco, onde o carballo, en éuscaro haritza, forma parte do escudo da Euskaltzaindia, Academia da Lingua Vasca, ademais do carácter político do carballo de Gernika-Lumo, símbolo das liberdades do territorio de Bizcaia e por extensión de toda a sociedade vasca.

Árbore que pola súa presenza monumental e resistencia centenaria á intemperie e ao paso do tempo é considerada en Galicia depósito de vida e, polo tanto, tamén de memoria. Xosé Luís Méndez Ferrín considérao o símbolo da liberdade colectiva e total dos galegos e galegas por acoller a presenza humana e a salvaxe de vacalouras ou escornabois, ambas as dúas convidando comunidades.

Carballo con presenza milenaria no territorio galego, como testemuña o Carballo grande de Cartelos, no municipio de Carballedo, Lugo, monumento natural de Galicia, na que se contaron dous mil aneis de crecemento anual, cuxo porte foi reducido en 2018 por un temporal. Velaí o grande Carballo de Cerracín, na parroquia de Vilalvite, en Friol, tamén en Lugo, do que se di ten mil anos e un perímetro de dez metros.

Como temos o Carballo do Bosque do Banquete de Conxo que fascinou a Rosalía de Castro, con 250 anos de antigüidade, que formou parte dun cofre botánico excepcional dun bosque que chegou a contar con mil carballos dos que se conservan apenas corenta. Carballo de Conxo, onde a nosa primeira escritora localizou a súa última novela El primer loco (1881), arredor dos que se xuntaron o 2 de marzo de 1856 estudantes, artesáns e obreiros, converténdose así no símbolo dos valores democráticos e republicanos galegos.

Símbolo político, coma a da árbore de Gernika, á que recorreu Ramón Otero Pedrayo para reclamar o seu son coral como expresión de solidariedade coas vítimas do franquismo na persoa do mártir Alexandre Bóveda.

Carballo que en Padroso, territorio onde se confunde a Limia co val do Ambía, ao pé da grande chaira da Limia, devalando polas terras da parroquia de Abeleda, onde outrora se localizaba a lagoa de Antela, adquire unha formidable presenza nun exemplar de 250 anos de idade. Próximo á aldea de Padroso, a carón do camiño da fonte e ao pé do Camiño Mozárabe, ten un perímetro de 4,35 metros e 17 metros de altura, este carballo, chamado “da fonte” xunta cada ano, no segundo sábado de xullo, ás amizades do editor Bieito Ledo Cabido, cuxa memoria do porvir quedará impresa na cerna desta árbore senlleira por centos de anos.

Carballo de Padroso que deita sombra e agarimo, como a que noutrora precisaban os druídas para os seus rituais, a todas aquelas persoas que en asemblea poética aberta procuran o seu acubillo, tamén os efectos de serenidade e acougo que ampara. Amizades de Bieito que compartimos a crenza fundamentada de que abrazar o carballo de Padroso constitúe unha necesaria tarefa colectiva que proporciona o agasallo de impregnarse coa enerxía centenaria acumulada na súa cerna, o que provoca un entusiasmo contaxioso perdurable, entre outros beneficios espirituais e corporais.

Foi Bieito Ledo creador de grandes proxectos culturais enraizados na lingua galega polos que forma parte das páxinas máis brillantes da edición galega de entre séculos. Non esquezo a libraría Ir indo das galerías de Príncipe, onde merquei boa parte dos meus primeiros libros en galego, nin a creación dos Premios da Crítica de Galicia, dos que termou case cincuenta anos. Como conservo os cincuenta volumes da primeira Biblioteca da Cultura Galega, publicada cando foi xerente (e modernizador) da editorial Galaxia, e a Enciclopedia Galega Universal (EGU), hoxe de acceso público na rede, entre outras grandes obras publicadas pola editorial Ir indo, o seu proxecto editorial e empresarial.

É Bieito Ledo pasados os oitenta, varudo e orgulloso avó, que non perdeu un ápice do seu entusiasmo de mocidade e da súa teimosa vontade de madurez, capaz de crear arredor do carballo de Padroso, a súa aldea natal do concello ourensán de Xunqueira de Ambía, un xuntoiro laico de espírito druídico, que non renuncia ao dionisíaco, no que se exaltan os valores da amizade, da natureza e a paisaxe, da lingua como patrimonio da humanidade ao noso cargo e da fidelidade inquebrantable coa conservación da memoria, a cerna do país noso.

Antón Pulido, compañeiro inseparable de Bieito Ledo dende hai case sete décadas, bautizou o de Padroso como “carballo das apertas” e a reunión ao seu arredor como “xuntoiro das apertas”, como símbolo da amizade fonda e lealdade amigable. Afortunadas definicións do pintor maior de Amoeiro, á que nos unimos as participantes nestas páxinas impresas coa tinta imborrábel dos afectos e das complicidades emocionais.

É este outro libro das amizades do editor Bieito Ledo que recende a pan recén enfornado. Beizón, Bieito, por esoutra nova argallada!

Texto lido en Padroso, 12 de xullo de 2025

Clásicos

Desde que en 1982 Bieito Ledo, xerente entón de Galaxia, publicou a Biblioteca Básica da Cultura Galega de 50 títulos, co apoio das catro deputacións, foron varias as iniciativas que ofreceron ao público as obras cimeiras da literatura galega, xunto a outras relacionadas coa historia, economía, cultura popular e lingua. Reeditada en 1999 por Ir Indo e Galaxia, co apoio da CRTVG, aquela primeira colección de divulgación dos nosos clásicos tivo continuidade na Biblioteca de Autores Galegos de Diario 16 de Galicia (1991), na Biblioteca 114 de El Correo Gallego (1992), na Historia da Literatura Galega de ASPG, editada por A Nosa Terra (1996) e na Biblioteca Galega 120 de La Voz de Galicia (2002), que chegou a vender catro millóns de exemplares, coeditada entre o xornal e oito editoras galegas, grazas a un acordo inédito entón no sector, quizais no momento de maior visibilidade e entusiasmo que viviu a edición galega na súa historia. Neste ano no que celebra o seu 75 aniversario, Galaxia anuncia unha biblioteca de clásicos de apenas dez títulos, escollidos entre os 3.500 do seu catálogo histórico coa intención, como expresaron as súas directoras, Dolores Vilavedra e Patricia Arias Cachero, de «traer ao presente obras que renovaron o mundo cultural galego» durante o franquismo. Escolma que ofrece unha nova edición d’ A cociña galega de Cunqueiro ou unha antoloxía de Sempre en Galicia de Castelao preparada por Henrique Monteagudo, presidente da RAG, obras de grande interese, que merecen os maiores parabéns. Porén, se comparamos esta iniciativa con aquela Biblioteca Básica da Galaxia de hai corenta e tres anos ou con calquera das outras aquí citadas, esta cativa e interesante colección do 75 aniversario da editora viguesa amosa a austeridade coa que está publicando o sector, tamén as editoras tractoras, así como as enormes dificultades para contar cos patrocinios para abordar proxectos culturais de entidade como estas coleccións de clásicos. Tempos difíciles para o libro galego.

Publicado en Nós diario: 09/07/2925

Escultura en Vigo

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á publicación de Escultura pública en Vigo de Mercedes Bangueses:

Entre as novidades editoriais que se presentan na feira do libro de Vigo, inaugurada hoxe na praza de Compostela, destaca Escultura pública en Vigo (Instituto de Estudios Vigueses, 2025) da que é autora Mercedes Bangueses Vázquez. Libro monumental de 500 páxinas, formato de mesa, coidada diagramación, presencia de fotografías, recolle dez anos de traballo da catedrática viguesa, especializada na historia da ilustración en Galicia e na escultura en Vigo, temática sobre a que publicou a fermosa monografía sobre o Escultor Silvino Silva. Xamarúas dos arxinas (IEV 2020) e o Catálogo de bustos, monumentos conmemorativos e placas de Vigo (2022), obra de referencia de grande utilidade na medida que por vez primeira sistematizaba de forma exhaustiva este tipo de obras. Tarefa de catalogación, que amplía nesta novo libro ás 183 obras escultóricas instaladas no espazo público vigués, e ás 200, se consideramos as que forman parte doutras edificacións. Esculturas que constitúen un paseo pola cidade de Vigo ao longo do século XX e o que levamos do XXI, iniciado coas dúas únicas pezas decimonónicas, os monumentos a Méndez Núñez da praza de Compostela (1890) e a de José Elduayen dos xardíns de Montero Ríos (1896) e finalizada coa homenaxe a Domingo Villar na praza de Compostela (2025).

Antes de realizar este percorrido, Mercedes Bangueses, actual secretaria-conservadora do Instituto de Estudios Vigueses, propón unha reflexión sobre o propio obxecto da súa investigación, sobre qué entendemos por escultura pública. Para ela este sintagma identifica as esculturas instaladas en xardíns, prazas, rúas, mais tamén a dos interiores dos espazos públicos accesibles sen limitación ningunha en calquera dos espazos urbanos e periurbanos. Libro novidoso nos estudos locais vigueses, que apenas contaban cun título desta temática, Historia dos monumentos de Vigo (Concello de Vigo 1998) de Lalo Vázquez Gil, entón cronista da cidade. Feito explicable para o prologuista, o desaparecido e querido José Ramón Iglesias Veiga, pola primacía que dende hai tres décadas teñen as variadas publicacións sobre as edificacións arquitectónicas e os seus diversos estilos desenvolvidos dende o século XIX. Sobre unha documentación exhaustiva, Bangueses ofrece unha narrativa divulgativa, ao que non impide o rigor, contextualizada na intención explícita de construír memoria viguesa e incitar aos cidadáns a adoptar unha actitude curiosa, a ser viaxeiros na súa propia cidade e, polo tanto, poder sorprenderse a cada recanto.

Bangueses organiza o seu catálogo de forma cronolóxica, diferenciando cinco momentos da historia de Vigo no século XX, representado por diversas pezas. A primeira metade do século XX, da balconada artística do paseo de Afonso e as esculturas de Camilo Fernández Correa «o Roxo» (1930). O franquismo, de esculturas como as de san Juan Bosco (1966) de Camilo Nogueira. A transición e recuperación democrática, na que se produce unha profunda renovación estética, con pezas extraordinarias como os Cabalos (1991) de Juan Oliveira, o Monumento ao traballo (1991) de Ramón Conde na Gran Vía ou o Sireno (1991) de Francisco Leiro na Porta do Sol, entre outras convertidas en iconas viguesas. Para finalizar no novo milenio, onde se ampliou de forma considerable o número de pezas, con monumentos como os de Jules Verne (2005) de José Molares, o Horizonte parte o sol (2003) de Silverio Rivas, A familia (2009) de Buciños, as esculturas do Auditorio Mar de Vigo (2011) de Sergio Portela ou o Mar habitado (2023) de Eva López Tarrío, unha das escasas escultoras con obra públia en Vigo.

Libro tan fermoso, alfaia para viguesas curiosas, inzado de detalles artísticos e algúns procedementos burocráticos, remata de forma moi orixinal cun capítulo dedicado aos 29 bustos existentes no concello e a propoñer sete percorridos pola escultura pública, chamados a converterse en itinerarios referentes para gozar de Vigo cunha ollada alternativa. Velaí o percorrido polo Castro, o parque escultórico vigués por excelencia, onde hai pezas de Camilo Nogueira e Silvino Silva. Outrosí, o paseo escultórico pola praza de Compostela, tamén con pezas do mestre Nogueira. Aí, o parque escultórico do museo de Castrelos, con pezas contemporáneas de Rute Rosas e Elena Gómez, xunto ao Neptuno da fonte desaparecida. Como pezas interesantes hai no Parque da Bouza, moitas no Campus das Lagoas, na Carretera Vigo-A Ramallosa, froito dunha estancia artística de nove escultores en 1984, e no Parque Forestal do Monte Alba e Cepudo, froito do simposio internacional de escultura de 1999, baixo o lema Arte e Natureza. Recomendo vivamente este libro importante para a cidade que se presentará no serán do luns 7 de xullo na Feira do Libro de Vigo. Para non perder.

Booktrailers

Hai case dúas décadas que en Xerais esforzabámonos por facer publicidade das novidades literarias empregando a linguaxe audiovisual, procurando a visibilidade da que carecían na propia TVG. Así naceron en 2006 os anuncios de Home sen nome de Suso de Toro e d’ Os libros arden mal de Manuel Rivas. Dúas pezas de 21 segundos, producidas por Lúa films, que serían os precedentes dos primeiros booktrailers galegos, os de Todo é silencio de Manuel Rivas e Asasinato no consello nacional de Diego Ameixeiras, que en 2010 comezamos a producir en paralelo aos pioneiros contidos educativos dixitais en galego. Iniciábase así un catálogo de máis dun cento destas pezas audiovisuais publicitarias de entre un e dous minutos de duración, creadas polo departamento de promoción dirixido por Celia Torres e realizadas en boa parte por David Rodríguez. Catálogo de pezas hoxe memorables, como as dos lanzamentos de Dragal (2012) de Elena Gallego, d’ Os televisores estrábicos (2014) de Ramón Villar, de Cabalos e lobos (2015) de Fran P. Lorenzo ou de Galería de saldos (2016) de Diego Xiráldez, que chegaba a introducir unha utilidade interactiva. Creados para compartir nos blogs, o desenvolvemento das redes sociais comezou a popularizalos, sobre todo, nas bibliotecas escolares e clubs de lectura, que con intencionalidade didáctica comezaron a crear estas pezas, entre o publicitario e a recomendación lectora. O festival de Cans recoñeceunas como xénero de seu, convocando dende 2018 o concurso «O ollo de vidro», que na recente edición de 2025 contou con cincuenta participantes. Aqueles booktrailers son hoxe «reels» para IG, TikTok, Fb e X, competindo como noutrora pola atención do público que no seu teléfono fai scroll de xeito interminable. Ademais do seu éxito como recurso didáctico para compartir experiencias lectoras, os booktrailers amosaron o compromiso da nosa edición por comunicar con públicos contemporáneos diversos. Unha oportunidade de visibilidade que a edición galega non pode desaproveitar.

Publicado en Nós diario: 25/06/25

Miguel, sabio de Vigo

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á figura do historiador Miguel González Fernández, membro do Instituto de Estudios Vigueses:

Tras un desgraciado accidente agrícola, morreu en Valladolid Miguel González-Alemparte Fernández, historiador e membro fundador do Instituto de Estudios Vigueses (IEV), autor dunha importante obra de investigación, con especial dedicación ao Vigo moderno e a vila de Bouzas, onde naceu en 1961. Licenciado en Xeografía e Historia pola USC, a súa tese de doutoramento, La justicia local y territorial en la Galicia del Antiguo Régimen (1995), enmarcouse nunha liña de renovación temática e metodolóxica á que lle gustaba chamar «microhistoria» ou historia do pequeno. Profesor de ensino secundario até 2008, no IES de Chapela promoveu publicacións didácticas sobre esta parroquia redondelá e desenvolveu un proxecto de renovación radical da nosa historiagrafía que puxo foco sobre a investigación das parroquias do rural e pola divulgación da historia de Vigo nos xornais Atlántico diario e na edición viguesa de La Voz de Galicia.

Membro do grupo de arqueoloxía Alfredo García Alén, pertenceu a diversos consellos de redacción de revistas de historia local como Solaina, Pontevedra Arqueológica e Glaucopis. Boletín do Instituto de Estudios Vigueses, participou como asesor científico na exposición «Rande 1702. Arde o mar» (2002) e como comisario na gran exposición sobre a Reconquista: «Vigo 1809. Feitos, armas e personaxes», no Museo de Castrelos (2004). Xaora, foi a súa achega bibliográfica, case un cento de referencias, entre libros, artigos e relatorios, a que contribuíu a reformular a historiografía viguesa. Neste labor colectivo, xunto aos seus compañeiros de xeración do IEV, Miguel centrou o seu interese nos aspectos da vida política e administrativa da Idade Moderna, con especial dedicación aos séculos XVII e XVIII, dos que estudou aspectos demográficos, económicos, urbanísticos, sociais e da vida cotián. Divulgador primeiro de alta escola do fenómeno corsario vigués e da Reconquista e das súas consecuencias políticas, coordinou a Breve historia da cidade de Vigo (IEV 2021), obra coral de membros do Instituto de Estudios Vigueses, a máis recente e fiable das historias viguesas. Ocupouse do capítulo «Vigo na Idade Moderna» na pioneira Historia de Vigo (Vía Láctea 1999), así como de varios dos fascículos da Historia de Vigo, publicada por Faro de Vigo (2007), con especial atención aos primeiros fomentadores cataláns e á frota corsaria.  Deixa póstuma a súa Bibliografía Básica sobre a historia de Vigo (IEV 2025), recurso exhaustivo para entender a evolución histórica de Vigo, que actualiza a primeira achega de 2013.

Particular importancia ten na obra de Miguel a súa preocupación polas parroquias viguesas con libros pioneiros: Historia dunha parroquia: Coia (1989), Bouzas y otros juzgados gallegos del siglo XVIII (IEV 1995), La anexión del ayuntamiento de Bouzas a Vigo (IEV 2007), Teis. Memoria histórica dunha parroquia litoral (Vigo / Lavadores) (2003). Relación á que o pasado ano engadiu Historia de o Calvario (1900-1960), do que era veciño e co que fixo unha homenaxe ao Lavadores natal de Paulina, a súa compañeira de vida, nai das súas dúas fillas das que estaba tan orgulloso. Secasí, na súa obra ten especial interese Crónicas históricas das illas Cíes. De mitos, ermitáns, piratas e mar polo medio (Morgante 2022), quizais o seu libro literariamente máis atractivo, no que aparecen algunhas das historias máis xenuínas das chamadas illas de Baiona.

Dentro da súa obra hai dous libros vinculados á figura de Lalo Vázquez Gil, o que fora cronista oficial de Vigo, falecido en 2016, vigués polifacético co que publicou Os alcaldes e os concellos de Vigo (1991 IEV e 1993 Cardeñoso) e ampliado en 2019, prologado por Ceferino de Blas, e Os nomes das rúas de Vigo (1640-1945) (IEV 2021), libros no que se funden en textos óptimos a súa condición de documentalista erudito coa de divulgador vocacional que comparte os seus moitos saberes. Debemos a teimosía e á xenerosidade de Miguel González, como ten sinalado Rafael Ojea, que a historia viguesa deixe as páxinas da erudición local para transformala nunha disciplina científica, un sinal incipiente de identidade e de orgullo para os seus habitantes. Desde aqueles seus primeiros textos, como o Inventario histórico das ermidas de Vigo e do Val do Fragoso (Concello de Vigo 1997), pasando pola súa revisión da figura do gaiteiro nos séculos XVIII e XIX ou o relato da folga de descargadores de sal, naquel Vigo anterior á Reconquista, Miguel conformou con discreción unha obra histórica monumental sobre o Vigo moderno e contemporáneo. Este sabio de Vigo morreu de repente, cos brazos abertos á vida, con cartafoles en marcha, sen ter recibido recoñecemento ningún por parte do concello de Vigo, o seu primeiro obxecto de investigación. Merece ser homenaxeado.

O teito é de pedra

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ás novidades recentes do Vigo literario:

Había tempo que non me entusiasmaba tanto cunha novela viguesa brillante e estremecedora como O teito é de pedra (Xerais 2025) do meu admirado Álex Alonso. Peza literaria coidada e memorable na que o narrador natural de san Miguel de Oia recupera a memoria dos acontecementos violentos acaecidos durante os días do golpe de Estado de 1936 na súa parroquia, como na limítrofe de Coruxo e mesmo outras de Vigo e do Val Miñor e da illa de san Simón, onde foron encarcerados tamén outros veciños. Un exercicio literario de moito calado no que Álex toma como referencia a investigación de Bernardo Vázquez Acuña, Memoria dunha parroquia republicana. San Miguel de Oia, Vigo na década dos trinta (Instituto de Estudios Vigueses 2015) coa intención de relatar vidas de familias campesiñas e mariñeiras desta parroquia, así como os conflitos suscitados polas expectativas de igualdade abertas durante o período republicano. Coma fixera en Granito (Xerais 2020), na que reconstruíu literariamente o crime de Nigrán de 1994, Alonso emprega con mestría os procedementos da ficción, coa presencia de personaxes reais e doutros creados a partir dos testemuños recollidos por Vázquez Acuña, ofrecendo un texto de lectura tan engaiolante como perturbadora.

O teito é de pedra é unha ficción de título ferreirán (e capa de Fran Herbello) impresionantes, no que o autor reconstrúe anacos da vida dos nosos avós para devolvelos cunha prosa cristalina como memoria recuperada. Unha novela sobre o medo, que mantiña a disciplina férrea dos vencedores que alongaron a súa persecución e crueldade cos escapados até 1948. Un relato tamén sobre a dignidade das familias represaliadas, recuperada no solpor da obra na frase de Concepción Ferreiro: «En min ninguén manda. Eu son dona da miña persoa». Obra coral de voces diversas pon o acento na reconstrución da vida cotián da parroquia de san Miguel como da propia cidade no verán de 1936. Páxinas nas que identificamos a homenaxe ao rexistro emotivo de Agosto do 36 (Xerais 1991) de Xosé Fernández Ferreiro e d’ A lingua das bolboretas (Galaxia 1994). Unha novela viguesa á altura doutras memorables como Amor de tango (Xerais 1992) de María Xosé Queizán, Cabalos e lobos (Xerais 2015) de Fran Lorenzo ou Jules Verne e a vida secreta das mulleres planta (Xerais 2016) de Ledicia Costas, que fan todas elas memoria e cidadanía lectora.

Outra importante novidade recente para o Vigo literario é a novela de María Oruña El albatros negro (Plaza y Janés 2025), con oportuna edición galega de Cumio, a primeira que a escritora viguesa dedicada a súa cidade. Ficción localizada no Vigo corsario do XVIII e no Vigo actual xira arredor da procura dun dos tesouros máis enigmáticos dos afundidos na ría, que pretendía rescatar unha historiadora naval maior falecida en estrañas circunstancias, o que será investigado polo subinspector Rivas e a inspectora de patrimonio Nagore Freire. Relato ben alicerzado na historia, documentado nos traballos do arqueólogo Ramón Patiño, membro do Instituto de Estudios Vigueses, foi saudado pola escritora Ledicia Costas nestas páxinas de Faro de Vigo como «novela poliédrica que nun labor titánico de escrita ten dentro o xénero de aventuras, o policial e o histórico», para seguir salientando o agasallo que esta ficción de vontade internacional desta raíña do misterio, aparecida cunha tirada longa de milleiros de exemplares, supón para a cidade de Vigo e para a divulgación da súa historia.

Espazo do Vigo literario ao que nestes últimos meses contribuíron a alargar outras valiosas narracións en lingua galega: Blues da Florida (Medulia 2024) de José G. Barral, que novela con emoción e fidelidade os meses anteriores á supresión dos tranvías diante dos nosos ollos, transporte pioneiro do Vigo metropolitano; e Son coma glaciares os barcos de aceiro (Galaxia 2025) de Cynthia Menéndez lembrando a última folga do estaleiro Hijos de J. Barreras e homenaxeando ao Vigo obreiro. Como tamén achegan diversidade ao mapa literario vigués tres novelas recentes en lingua castelá: Las cosas que nos pasan (Plaza y Janés 2025) de Guada Guerra, Todo es verdad por que nadie miente (Plasson e Bartleboom 2025) de Estela Gómez e  Hasta siempre (Maeva 2025) de Amara Castro Cid.

Ás portas da Feira do libro de Vigo, que se celebrará do 1 ao 7 de xullo na Alameda de Compostela, está ampla e gorentosa colleita de novidades narrativas do Vigo literario para públicos diversos debería contar co protagonismo e visibilidade que merece semellante fenómeno. O Vigo literario e o Vigo noir, a tradición moderna da novela policial viguesa creada por Domingo Villar e o seu inspector Caldas, como as numerosas novidades sobre a historia da cidade, editadas polo Instituto de Estudos Vigueses, non deberían faltar na programación nin nas casetas.

Cubertas

Gustei moito da cuberta de Conta Sherezade (Xerais 2025) de Suso de Toro. Unha potente metáfora visual de Pepe Barro, o noso máis destacado deseñador gráfico contemporáneo, que chama a atención sobre esta excelente novela que indaga na memoria como motor da creación literaria. Cuberta cen por cen barrosá que nos lembrou as que Barro fixera para Polaroid (Xerais 1986) e Land Rover (Xerais 1988), títulos memorables da nosa narrativa e da propia edición. Cubertas as tres que respectan as condicións da edición de calidade: primeira, a editorial: a representación do contido do libro; segunda, a comercial: a atención do lectorado potencial na libraría ou na rede; e terceira, a do marketing: o recoñecemento da marca da editora e a coherencia coa colección da que forma parte. Un traballo de síntese gráfica, que obriga a unha lectura fonda e contextual do grafista e a escoller a arte final axeitada, entre os recursos da fotografía, a ilustración e a tipografía, sen menoscabo da conversa tripartita necesaria entre autoría, edición e deseño. Imaxe que forma parte fundamental do paratexto editorial, presente en cuberta, na cuarta de cuberta e nas lapelas, que nunca deben faltar nunha publicación de calidade. Concibidas como reclamo para o escaparate da libraría, dende que o editor Edmund Evans publicou en 1852 o primeiro libro cunha cuberta de cores, e sobre todo despois de Segunda Guerra Mundial, cando a edición se fixo industria editorial, as cubertas desempeñan hoxe un papel decisivo na cadea industrial do libro. Mais aínda cando o marketing editorial e a capacidade de inundar as mesas de novidades dos xigantes da distribución do sector, atribúen que a acollida da cuberta pode condicionar o 50 % das vendas previstas. O que non está de máis lembrar cando o libro galego libra a batalla pola súa existencia nas mesas e escaparates da libraría. Coidar a excelencia das imaxes de cubertas e dos seus paratextos, como do deseño do seu grafismo, é outro reto ineludible para o libro galego.

Publicado en Nós diario: 21/05/2025