Liñas de galego

Decepcionoume o escaso eco do informe «Un país coa súa lingua» froito do foro organizado polo Consello da Cultura Galega coa intención de activar medidas que reforcen o uso social do galego. Entre elas son de interese as da comisión de Educación e Socialización, coordinada por Nel Vidal e Dolores Vilavedra, na que asumindo a necesidade de combinar planificación e educación lingüística, tabú para o goberno de Rueda, se propón redefinir o enfoque do plurilingüismo situando o galego no centro de interese e fortalecéndose naqueles ámbitos, o tecnolóxico e científico, nos que hoxe non está. Resultan viables propostas para as que nin sequera sería imprescindible (aínda que si moi aconsellable) agardar á derrogación do decreto 79/2010, como ampliar e diversificar a oferta educativa en galego, fose por proxectos de enriquecemento lingüístico, fose ofrecendo liñas educativas nas que o galego é lingua vehicular, sempre que exista demanda suficiente e consenso na comunidade educativa. Secasí, resulta necesario impulsar unha campaña institucional e colaborativa que enxalce os beneficios de criar en galego cun enfoque emocional positivo e reforzo para as familias que o fagan. Certo é que resulta imprescindible revisar o modelo de educación lingüística, o que pasa por derrogar o decreto da vergonza de 2010 e acadar un acordo político transversal sobre un modelo alternativo que garanta que cada moza ou mozo ao remate da súa formación conte cun dominio operativo do galego equivalente ao doutras linguas de referencia, nada pois doutro xoves. Xaora, o documento das expertas do Consello da Cultura Galega, que merecería ser presentado no Parlamento, amosa que o acordo sobre a educación lingüística non pode quedar aparcado sine die. Deben activarse nos centros educativos medidas alternativas coma as citadas, e outras dun documento valioso, que vaian máis alá tanto de lamentar os ataques lingüicidas ou de defender contra vento e marea un decreto que tanto dano fixo (e continúa facendo) ao galego.

Publicado en Nós diario:3/12/2025

Entrevista en Biosbardia

César Lorenzo entrevistoume o pasado 15 de novembro para a serie Os oficios do libro que publica Biosbardia a instancia da libraría Cartabón. Agradezo a deferencia de escoitarme e publicala en you tube. Queda para o arquivo.

 

As trampas da pornografía

Coincidindo co 25-N dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao libro Las Trampas de la pornografía de Amada Traba, Priscila Retomozo e Chis Oliveira (Catarata 2025):

Coincidindo coa xornada do 25N de eliminación da violencia contra as mulleres está dispoñible nas librarías Las trampas de la pornografía. La sexualidad que deseamos (Catarata 2025) de Amada Traba, Priscila Retamozo e Chis Oliveira, voces feministas con ampla traxectoria na investigación e docencia en ciencias sociais e coeducación. Obra sólida e exhaustiva na documentación, rigorosa nas análises, moi fluída no discurso sobre a pornografía e comprometida na aposta pola educación afectiva sexual. Para Ana de Miguel, profesora da Universidad Rey Juan Carlos de Madrid, autora do prólogo, «este libro é unha poderosa ferramenta de consulta, pensamento e debate dirixido tanto a mulleres coma homes» sobre un imaxinario sexual pornográfico dominante que deshumaniza ás mulleres e invisibiliza a subxectividade sexual feminina tanto no público como no privado. Obra valente, irritante para o machismo, con vontade de intervención na que se abordan temas como o auxe da machosfera, a normalización do abuso sobre as mulleres, a hipersexualización das menores e o que se ven chamando “pornificación”, un modelo de sexualidade no que o poder, a dominación e a humillación masculinas substitúen ao coidado e ao respecto ao desexo das mulleres.

Xaora, a pornografía é unha industria poderosa, que move no ecosistema dixital máis de 100.000 millóns de dólares cada ano, e contribúe á normalización da violencia sexual e a cousificación das mulleres baixo a aparencia dunha actividade recreativa orientada a persoas adultas. A pornografía reforza a idea de que o pracer masculino debe prevalecer sobre o consentimento, lexitimando prácticas de subordinación e explotación, destinadas a ser consumidas por públicos diversos, entre eles o dos menores, que dende os 11 anos, e de forma case xeral, acceden a contidos deste tipo que atopan de forma doada en internet. Porno nativos que consolidan un imaxinario sexual baseado nunha narrativa patriarcal que constrúe as mulleres como obxectos pasivos cuxa función principal é satisfacer o desexo masculino. O que constitúe un desastre, xa que a violencia se amosa como parte do desexo masculino, o sometemento como algo erótico e a falta de consentimento como elemento excitante. A pornografía hexemónica presenta ás mulleres non só como obxectos sexuais, senón que no súmmum da cousificación as reduce a corpos, aos orificios dispoñibles para o pracer masculino.

Un informe do goberno francés confirma que o 90 % da pornografía mainstream contén actos violentos non simulados, incluíndo a tortura, a humillación e escenas de violación, reducindo ás mulleres a simples obxectos de uso sexual. En definitiva, a pornografía normaliza esta violencia sexual contra as mulleres, ensinando a erotizar o pracer do dominio, que non se trata só de pracer físico, senón de gozar da humillación e sometemento das mulleres. Estudos diversos apuntan que a exposición á pornografía violenta aumentan aínda máis a probabilidade de condutas agresivas. Máis aínda, a evidencia apunta a que a repetición da visión deste tipo de escenas pornográficas desensibiliza, normaliza a agresión sexual e configura esquemas de desexo onde a violencia se presenta como fonte de excitación. Citando a feminista Andrea Dworkin, as autoras lembran que non hai acontecemento violento da historia, incluídos os campos de concentración nazis ou a guerra de Ucraína e o xenocidio de Gaza, que non fose incluído xa como escenario de humillacións e violencias por parte da industria do porno. Unha oferta pornográfica que segmenta e monetariza os corpos femininos, transformando ás mulleres en produtos consumibles segundo criterios raciais, corporais, de idade e mesmo de extrema vulnerabilidade.

Trampas da pornografía, recollidas en título afortunado, tanto as explícitas como as virtuais, que corren polas redes dixitais, como a supersexualización infantil e xuvenil ou cos negocios do sexo dixital (OnlyFans) creados no capitalismo neoliberal que poñen a sexualidade ao servizo do consumo. Como alternativa, as autoras propoñen situar no centro do debate o pracer, a comunicación e o afecto, eixos dunha sexualidade concibida como unha forma de coñecemento emocional. O que precisa dunha coeducación afectivo sexual integral baseada na evidencia científica e na ollada feminista, que incorpore o desexo, o consentimento, a diversidade e a liberdade como os seus piares. Se esta educación afectiva se consolida nos mozos e mozas, non só mellorará a súa saúde sexual, tamén reducirá violencia contra as mulleres. Moitos parabéns as autoras e á viguesa Carme Pérez, editora de Libros de la Catarata, editorial independente, responsable dunha oportunísima edición. Recomendo Las trampas de la pornografía moi vivamente.

O festival do Vigo riquiño

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Hematofesti 2025:

Tras cinco xornadas de actividades formativas e espectáculos, o Hematofesti, o festival de humor e literatura infantil de Vigo, consolidouse como un dos referentes culturais vigueses e galegos do ano. Dirixido pola escritora Ledicia Costas e o ilustrador Alberto Vázquez, concibido como homenaxe á figura do escritor coruñés Miguel López «Hematocrítico», patrocinado polo Ministerio de Cultura, a Xunta de Galicia, a Deputación Provincial de Pontevedra, o Concello de Vigo e a Zona Franca de Vigo (o que merece os parabéns para todas as cinco administracións pola súa intelixencia colaborativa) e contando coa axuda de trinta empresas colaboradoras, recoñecido polo Observatorio da Cultura da Fundación Contemporánea como unha das mellores propostas culturais novas no estado do ano 2024, este festival vigués de atrevido formato híbrido, divertida comunicación, localización expandida (en dezasete espazos da cidade) e elegante espírito transgresor volveu facer barro coa súa programación de calidade (máis de sesenta actos) para públicos diversos, dende o infantil e mozo até o profesional da edición do libro e dos videoxogos, da comunicación e xestión cultural.

Exposición de ilustracións na sede da Deputación, presentacións de libros infantís nas librarías, sesións de contos e proxeccións de curtametraxes de animación nas escolas viguesas e metropolitanas, obradoiros de fanzines, talleres de xoguetes ópticos, de ilustración con tecido e fío, de debuxo chalado e un espazo gaming en Vialia foron algunhas das actividades deste segundo Hematofesti que non defraudou. Xaora, entre as novidades máis celebradas desta segunda edición, destacou o encontro «Cultura e economía», concibido como un binomio fantástico de creatividade e emprendemento, que contou coa participación de profesionais do audiovisual e empresarios do sector cultural. Dimensión profesional continuada na xornada do sábado co encontro «Queremos literatura infantil», coordinado por Eva Mejuto e Montse Pena Presas, centrado na edición do álbum ilustrado. Houbo presencia protagonista de espazos de humor, unha das almas do festival, dende a gravación en directo con público do programa Hora veintipico de Héctor de Miguel, á academia de comedia irreverente de Ignatius Farray, que fusiona o humor absurdo coa reflexión filosófica e política. Co seu monólogo provocador, até superar a ambigüidade das marxes, o humorista canario pechou a Hematogala, na que tamén participaron Los Hermanos Pódcast e as humoristas viguesas Sobria e Serena (Arantxa Treus e Jazmín Abuín), velada conducida con moita retranca e xenio creativo por María Lado e Xosé Antonio Touriñán, onde non faltou a enerxía da música de Grande Amore, IGMIG e Silvia Superstar.

O concerto proxección d’ As aventuras do príncipe Achmed (1926), o film pioneiro de animación con siluetas de Lotte Reiniger, sobre historias das mil e unha noite, para o que o compositor Brais González do vigués grupo Caspervek fixera en 2014 banda sonora, foi outro dos momentos musicais máxicos e inesquecibles cando este Hematofesti iniciaba a súa andaina. Festival que deu unha puntada de ouro cando tributou homenaxe a actriz e cantante Teresa Rabal, recoñecéndoa co premio «Lenda do Recreo 2025» pola súa traxectoria de catro décadas como referente do entretemento musical da infancia. Creadora de cancións xogo míticas como «Veo veo» e «Me pongo de pie», protagonista da película Loca por el circo (1982), filmada no Val Miñor, Rabal marcou a educación televisiva de varias xeracións de crianzas, as maiores hoxe na fronteira da cincuentena; ademais de acompañar a mudanza da sociedade española, que tras a morte de Franco conquistou os dereitos negados pola ditadura, necesitaba dun soporte emocional e formativo alternativo para os nenos e as nenas no entorno familiar.

Deseñado coa intelixencia creadora de Ledicia Costas e Alberto Vázquez, dous ourives da creación contemporánea, contando cun excelente equipo de profesionais e persoas voluntarias, este segundo Hematofesti amosou que en Vigo tamén é posible gozar con eventos culturais nos que as artistas son respectadas como as únicas protagonistas no contacto cos seus públicos. Hematofesti en dúas edicións ofreceu en Vigo un espazo alternativo de excelencia para unha cultura infantil contemporánea, hibridada nos soportes e nos xéneros, orgullosa da súa orixinalidade creativa e riquiña na súa comunicación, como gustaba a Hematocrítico. Fronte a exaltación da hipérbole, do ditirambo, do alleo e do fuleiro, que a tantos vigueses nos leva o demo nos dous meses futuros, Hematofesti ofrece a alternativa do respecto, da retranca, do orgullo polo propio e da excelencia do orixinal. Longa vida para Hematofesti, o festival do Vigo riquiño.

Teresa Rabal, «Lenda do Recreo 2025»

Deixo para o arquivo o texto do discurso e unhas fotos da entrega do premio «Lenda do Recreo 2025» do Hematofesti á actriz e cantante Teresa Rabal. Un acto que resultou emocionante e divertido.

O discurso de gabanza pode baixarse en pdf aquí.

Apego

Un dos mellores momentos dos Premios da Crítica de Galicia 2025 foi o discurso de Ramón Varela Rodríguez en nome de Alingua (Asociación de entidades locais pola lingua galega), promotora actual do programa Apego, gañador na modalidade de Iniciativas Culturais e Científicas. Mil palabras emocionantes lidas polo xove concelleiro carballés que presentou un proxecto colectivo modélico, creado dende a cultura municipalista coa intención de fomentar e mellorar a transmisión do galego como lingua inicial, dirixido tanto ás familias como ao contexto social dos nenos e nenas nos seus primeiros anos de vida. Nacido en 2015 de forma cooperativa en doce concellos de diversas cores políticas, a través dos seus servizos de Normalización Lingüística, Apego achega materiais, argumentos, recursos e accións ás familias para axudarlles á crianza en galego e para procurar tecer redes de colaboración mutua. Dende entón foron moitas as mantiñas-apego, coa imaxe do polbo, icona do programa, as que se deron aos bebés nacidos nos concellos participantes, na actualidade dezanove. Apego é sinónimo de vínculo, sintonía, empatía, inclinación, afección, amor. Emocións imprescindibles para desenvolver unha inmersión familiar onde o galego sexa a lingua preferente. O de Apego, como outros programas de éxito promovidos por Alingua, como Youtubeiras, Club de debate ou Enreguéifate, forma parte da Galicia da esperanza, a que pon os ollos no porvir, a que asume que a lingua é o noso privilexio, o noso orgullo, que só ten futuro nos nosos fillos e nas nosas fillas, os e as falantes da Galicia do mañá. Xaora, Apego amosa que para enfrontar a actual emerxencia lingüística, rota a cadea de transmisión xeracional do idioma, son posibles outras políticas públicas de fomento da lingua, como as alicerzadas no concepto de inmersión e nunha estratexia de autoestima, corresponsabilidade e confianza. As familias que deciden criar en galego teñen dereito a ser apoiadas e contar con referentes na súa comunidade de apego.

Publicado en Nós diario: 05/11/2025

Folga no ensino

Os mestres e mestras do meu tempo, hoxe retirados, non esquecemos a folga do profesorado do ensino público do curso 1987-1988. Máis de vinte xornadas de paros intermitentes para reclamar equiparación retributiva co resto do funcionariado, tanto de salarios coma de pensións, así como melloras das condicións de traballo docente, da súa consideración social e protección civil. Unha folga histórica, ás portas da reforma educativa da LOXSE (1990), na que a Consellaría de Educación de María Jesús Sainz fixo abandono expreso das súas competencias e responsabilidades. Porén, aquel fora un conflito que pola súas reclamacións contara coa simpatía das familias e dunha boa parte da sociedade que pouco despois se mobilizaría en todo o estado o 14 de decembro de 1988, na folga xeral contra a política económica de Felipe González e a súa pretensión de abaratar o despido. Folga heroica dunha xeración docente que por intencionalidade lembra a mobilización da CIG Ensino e STEG que reclaman hoxe a apertura das negociacións coa Consellaría de Educación arredor dunha táboa de melloras da calidade educativa: baixada de ratios en todas as etapas (medida que o goberno Sánchez pretende garantir por lei); recuperación do horario lectivo docente vixente antes da crise de 2011 (21 horas en Infantil e Primaria, 18 no resto das ensinanzas); incremento do mapa das prazas  e de persoal dos departamentos de orientación (un profesional por cada 250 estudantes, ademais do incremento persoal de PT e AL); posibilidade de redución de xornada a partir de 55 anos até a atención preferente á situación de emerxencia da lingua galega nos centros. Coma sucedera naquel 1988, curso no que se autorizou con carácter experimental a xornada lectiva en sesión única, o que pelexan hoxe os docentes é o futuro do ensino público galego para as vindeiras dúas décadas, para o que cómpre incrementar xa nos Orzamentos de 2026 as partidas dedicadas a Educación. Coma hai trinta e sete anos, os profes e as profas en folga teñen razón.

Publicado en Nós diario: 29/10/2025

Escritura

No debate arredor do valor da lectura, non se ten salientado o suficiente a importancia da escritura, outra das competencias de comunicación lingüística que debe posuír a cidadanía. Escribir é un verbo transitivo, que fai referencia a composición de diversos tipos de textos e xéneros, dun poema a unha mensaxe no móbil, dun relato a unha reclamación de consumo ou comentario nunha rede social. Escribir é unha destreza complexa que antes de coller o lapis ou comezar a teclear, obriga a coñecer as convencións discursivas a empregar, buscar e organizar as ideas e a documentación, como atoparlle un ton e a estrutura máis axeitados para a finalidade comunicativa procurada. Daniel Cassany, brillante investigador da cultura escrita, considera que unha persoa sabe escribir, un dos obxectivos principais do ensino, cando é capaz de redactar dúas páxinas explicando a súa opinión sobre un tema actual. E facelo de forma correcta, clara e cohesionada, de xeito que poida entendelo calquera lectora da súa comunidade lingüística e cultural. Á diferenza da lectura, unha actividade solitaria, a escritura é social. Escribimos cun propósito específico (informar, anunciar, opinar, convencer, reclamar, confesar, namorar, divertir…) para que nos lean outras persoas no seo dunha comunidade letrada gobernada por escritos. Xaora, cando escribimos procederemos con discreción e eficacia, asumindo a responsabilidade de facelo coa claridade e a precisión necesarias para que a audiencia lectora nos entenda. O que, sen dúbida, obriga a revisar e a reducir o máis que poidamos os nosos borradores xa que, en moi boa medida, escribir é reescribir, sen renunciar á creatividade lingüística e a procurar a beleza do escrito, necesarias en todo tipo de textos, non só nos literarios. Como se afirmou na controversia recente, certo é que «somos o que lemos», ao que engadiría que tamén o é que «somos o que escribimos», ou mellor aínda, como afirma Cassany, «somos o que pensan os lectores e lectoras do que leron noso».

Publicado en Nós diario: 24/09/2025

Dixitalización

O trasacordo da Consellaría de Educación, contemplando que nas aulas de quinto e sexto de Primaria participantes no programa E-dixgal se poden utilizar libros de texto impresos en tres materias, como xa sucedía en dúas da ESO, reorienta por vez primeira, desde a posta en marcha do programa Abalar 2010, a estratexia de dixitalización da administración educativa galega cara un modelo híbrido de uso de recursos didácticos, onde conviven os impresos e os dixitais. Modelo de “hibridación” defendido polos membros da Asociación Galega de Editoras que publicabamos materiais educativos e que despois de máis dunha década, supón o regreso á casa de partida, a de artellar o proceso de dixitalización nos centros educativos. Cuestión que vai moito máis alá da escolla do soporte dos recursos educativos ou da participación ou abandono de E-dixgal, xa que como sinalan as expertas do Grupo Cavila de Nova Escola Galega (NEG) a dixitalización «obriga a unha profunda mutación do paradigma pedagóxico, das prácticas organizativas e didácticas na aula», que respondan aos requirimentos do Deseño Universal da Aprendizaxe como as necesidades educativas da sociedade dixital actual. Rectificación necesaria do equipo de Román Rodríguez, unha oportunidade para que os centros volvan a esa casa de partida do taboleiro e deseñen dende aí os seus plans de dixitalización, tanto os participantes en E-dixgal, coma os que non, xa que a todos obriga esta hibridación dos recursos educativos, termo que non se debería confundir co dos libros de texto e manuais escolares. O Grupo Cavila de NEG propón que cada centro conte cun plan estratéxico de dixitalización, asumido polo claustro e a comunidade educativa, adaptado ao seu contexto, de xeito que centrado no desenvolvemento da competencia dixital garanta ao alumnado e profesorado a súa accesibilidade, equidade, inclusividade e sostibilidade. Aproveitar este reseteo de E-dixgal para reconsiderar onde vai a dixitalización é unha oportunidade que cada centro non debería perder.

Publicado en Nós diario: 17/09/2025

Neurodiverxencia

Salvador Macip, catedrático de Medicina Molecular da Universidade de Leicester, confesou nun artigo de prensa que viviu 54 anos sen saber que era autista, tras unhas probas psicodiagnósticas que confirmaron este diagnóstico. Un Trastorno do Espectro Autista (TEA), compartido co 1 % da poboación mundial, que posúe un cerebro que utiliza unha cablaxe diferente ao da maioría. En palabras de Uta Frith: o autismo afecta a algo tan esencial na nosa vida cotián como a capacidade de entender o que os demais fan dependendo do que pensan, cren ou senten. Pluralidade que provoca problemas de incomprensión no entorno escolar de xeito que algunhas persoas desta condición poden ter dificultades máis ou menos importantes. O mesmo poderiamos dicir doutras persoas etiquetadas como neurodiverxentes, con trastornos de dislexia, discalculia, síndrome de Tourette ou déficit de atención e hiperactividade (TDAH), con frecuencia asociados, manifestacións do funcionamento alternativo do cerebro. Persoas vulnerables, sobre todo no sistema educativo, deseñado para mozos e mozas neuronormativas que, a pesar do masking, a máscara utilizada coa intención de ocultar a súa neurodiverxencia, poden representar entre o 10 % e o 25 % da humanidade. A pesar de xa estar clasificadas con etiquetas estigmatizadoras como «raras», «deficientes» ou «perigosas», o que non resulta moi distinto as do resto das minorías non normativas, o sistema educativo e sanitario continúa considerando a estas persoas como alumnado ou pacientes que acreditan un determinado grao de discapacidade, que ademais determina as axudas que poidan recibir. Velaí a razón pola que sabendo o valor das palabras reclaman o seu dereito a ser recoñecidas e tratadas nun entorno acolledor inclusivo simplemente como «persoas neurodiverxentes». Coma no resto dos dereitos, esta é unha leira na que moito cómpre sachar, sobre todo no sistema educativo. A neurodiverxencia é outra das expresións da diversidade que precisa de sensibilidade, apoio e recoñecemento.

Publicado en Nós diario: 03/09/25