Santa María de Castrelos

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao atentado gráfico que sufriiu a igrexa románica de Santa María de Castrelos:

Dúas das pezas máis sorprendentes da exposición «Vigo no tempo» (2023) foron a antefixa da igrexa de Santa Cristina de Lavadores e unha metopa do tímpano da igrexa de Santiago de Bembrive, datadas ambas as dúas no século XII e custodiadas no Museo Catedralicio Diocesano de Tui, que representaban o elevado número de igrexas románicas da comarca viguesa, testemuñas dunha densa ocupación e estruturación do territorio no Vigo medieval. Igrexas das que temos noticias documentadas dende 1136 cando Afonso VII lle concede ao bispo de Tui, don Paio Meléndez, a igrexa de Santiago de Vigo, situada no Areal, e ao cabido da catedral de Tui a igrexa de Santa María de Vigo e anos despois as de Santiago de Bembrive e as de Santo Estevo de Beade. Daquela primeira igrexa de Santiago de Vigo consérvase a espectacular imaxe do Cristo Salvador –sen dúbida, unha das iconas da cidade e a figura máis expresiva que deixou o románico en Vigo, hoxe formando parte dos fondos do Museo Arqueolóxico de Madrid–, tallada sobre un antiga columna romana, probablemente por un membro da escola do mestre das Pratarías, representa o triunfo de Cristo sobre o pecado, con claro ton apocalíptico, estimándose que formaría parte da portada principal diante do adro e do seu cemiterio.

Daquela rede de igrexas románicas parroquiais viguesas, das que están documentadas entre os séculos XII ao XIV até quince templos, consérvanse hoxe apenas tres: a de San Salvador de Coruxo (1185), que inicialmente foi un mosteiro dependente do de Celanova; a de Santiago de Bembrive (1185), construída sobre unha estrutura altomedieval e a de Santa María de Castrelos (1216), de ascendencia castrexa, que pola súa conservación e características sen apenas sufrir modificacións –unha soa nave unida a unha ábsida semicircular, arcos de medio punto nas portas, presenza da flor sexifolia como motivo ornamental–, constitúe unha peza modélica da arquitectura románica galega. Tres pezas primeiras do patrimonio vigués que representan o pulo do Vigo medieval, cunha presenza sobre o territorio parroquial conservada na actualidade. Aquel Vigo que cantaron os poetas Martín Codax (1230) e Mendinho descrito en varias monografías de referencia, como O Vigo das igrexas románicas (Concello de Vigo, 1993) de Eduardo Bragado Rodríguez e Rafael Sánchez Bargiela ou Martín Codax, o gran poeta e cantor de Vigo, século XIII (Concello de Vigo, 2010) de Xesús Alonso Montero.

Alfaia arquitectónica de Castrelos, peza patrimonial moi singular na que nunha única igrexa se xuntan unha das manifestacións máis depuradas do románico do século XIII, mostras da pintura mural relixiosa do século XVI nas paredes interiores (restauradas hai décadas) e a presenza dun interesante retablo barroco, acaba de sufrir un duro golpe ao ser vandalizada por unha pintada realizada cun spray sobre o muro da sancristía na que en letras maiúsculas reza o nome DAMIAN. Un grave atentado á integridade dunha peza arquitectónica estudada por un grupo de historiadores do Instituto de Estudios Vigueses, Mercedes Bangueses, Elisa Pereira, Fernando Costas Goberna e Xoán Carlos Abad, autores dunha fermosa monografía didáctica, ilustrada por Evaristo Pereira, Igrexa románica de Santa María de Castrelos e o seu tempo (IEV,2018), con motivo da celebración dos oitocentos anos do templo, no que entre outros aspectos se salienta a súa vinculación coa Orde de Malta, cuxa cruz aparece en diversos lugares do monumento, desvelada en 2006 polos estudos epigráficos do investigador Pablo Otero do Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento.

Por desgraza os ataques ao patrimonio arquitectónico e artístico no espazo público vigués son máis frecuentes do que cabería agardar nunha cidade amante das artes e orgullosa do seu pasado. Abonda con lembrar as pintadas nas pezas do «Nadador» de Leiro nas avenidas, os ataques ao conxunto escultórico de Buciños, «A familia», instalado en Urzaiz ou a absurda teimosía de non se sabe quen de quitarlle o faro a Manuel Castro, na escultura de Jandro da rúa do Príncipe. Sen esquecer a gravísima vandalización con simboloxía nazi que o pasado mes de agosto sufriu no monte do Castro o monólito que lembra as 136 persoas alí fusiladas tras o 18 de xullo de 1936. Secasí, pouco importa a motivación de quen fixera a pintada de grandes dimensións en Castrelos, para lembrar o nome de Damian,  o santo dominador, xemelgo de Cosme, que celebramos cada 26 de setembro con mel e noces, larpeiradas de comezo de outono. No entanto, en todos os casos anteriores, como neste atentado gráfico que hoxe denunciamos sobre un monumento cunha antigüidade de oito séculos, identificamos a doenza colectiva dunha insuficiente educación sobre a conservación, o respecto e protección do patrimonio e da memoria democrática.

Lei de Medios Públicos

/en , , , , , , , , , /por

Tras trece anos de mandato indefinido do director xeral da CRTVG, Alfonso Sánchez izquierdo, incumprindo o previsto na Lei 9/2011 dos Medios de Comunicación Audiovisual de Galicia, que obriga a súa elección consensuada no Parlamento por unha maioría cualificada (de 3/5), o Consello da Xunta presidido por Alfonso Rueda pretende normalizar a situación substituíndoa pola porta de atrás polo bautizado tan aparatosamente como «Anteproxecto de Lei de Servizos do Medios Públicos de Comunicación Audiovisual de Galicia para a Sociedade Dixital». Un texto que dinamita os principios de pluralismo, independencia e profesionalidade do texto de 2011, non esquezamos aprobado polo primeiro goberno de Alberto Núñez Feijoo, establecendo agora a elección da dirección xeral por maioría simple, aproveitando a viaxe para eliminar dun trazo o Estatuto Profesional e o Consello de Informativos vixentes e, se isto xa non abondase, abrindo a posibilidade da emisión de contidos en castelán, unha aspiración dos sectores máis reaccionarios e galegófobos do Partido Popular de Galicia. Un anteproxecto de lei, cuxa fase de suxestións pechou co 31 de agosto, rexeitado de forma contundente tanto polo Colexio de Xornalistas de Galicia e a Mesa do Audiovisual Galego como polo Comité Intercentros da CRTVG e a plataforma @DefendeAGalega, entidades que denuncian que a aprobación unilateral destas medidas promovidas polo executivo de Alfonso Rueda, nunca consultadas cos diversos sectores profesionais e empresas do sectores audiovisual e cultural, suporía un claro retroceso da calidade democrática en Galicia e incrementaría, se non abondase o que ten dende hai case catro lexislaturas, o control informativo do PPG da televisión e radio públicas galegas. Sen menoscabo do grave perigo que para o futuro da lingua galega supón pisar a liña vermella do carácter monolingüe das emisións dos medios públicos, creados expresamente pola Lei 9/1984 coa misión de ocuparse da promoción, difusión e impulso da lingua galega.

Publicado en Nós diario: 4/09/2024

Campo de Granada 25 anos

/en , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos vinte e cinco anos dos artigos de Campo de Granada:

Foi Ceferino de Blas, entón director xeral de Faro de Vigo, quen me abriu hai vinte e cinco anos ás páxinas de opinión do decano. Baixo o epígrafe de «Campo de Granada», topónimo do campo da feira ao pé do monte do Castro, onde se construíu na década de 1970 a nova casa do concello de Vigo, o domingo 22 de agosto de 1999 apareceu o artigo inicial, «La Favorita de Príncipe», unha homenaxe ao comercio de toda a vida da máis elegante rúa viguesa, con motivo do pasamento de don Juan García Robelló, copropietario desta mercería familiar durante cinco décadas. Primeiro texto dunha sección, que esta semana chega aos 1.250 publicados, concibida para contribuír a compartir a memoria de Vigo, divulgar a súa historia, defender o seu patrimonio artístico, arquitectónico, paisaxístico e inmaterial, así como atender á axenda política, social e cultural viguesa.

Escritos dende o compromiso coa lingua galega e coa convicción do liderado de Vigo tanto no proxecto do autogoberno galego como entre as cidades da fachada peninsular atlántica, os artigos de Campo de Granada foron conformando engorde unha crónica persoal, polo tanto subxectiva, do Vigo das primeiras décadas do século vinte e ao mesmo tempo ofreceron unha ollada ao seu pasado (sen nostalxia) e, como sinala J.Montoya, procurando identificar nesas pegadas o seu continuo presente. Cun afán explicitamente divulgador, alicerzado, sempre que foi posible, sobre unha sólida base documental, estes artigos expresaron a confianza da cidade nas súas propias posibilidades, así como a conveniencia de recuperar o desenvolvemento estratéxico metropolitano e os acordos entre partidos e institucións, espazo político por desgraza hoxe pouco frecuentado, evitando a comodidade da  hipérbole e do vitimismo como dúas perigosas doenzas para o viguismo galeguista no que acreditamos.

Utilizando con máis frecuencia a paleta da proposición e da felicitación que a da crítica, en Campo de Granada celebramos o rescate dalgunhas pezas do patrimonio vigués: o pazo de xustiza e cárcere transformado en Museo de Arte Contemporánea (Marco, 2002) e o vello matadoiro de Alcabre convertido en Museo do Mar de Galicia (2002). Abeizoamos sen reservas as peonalizacións do Calvario, da Porta do Sol, da rúa Elduayen e do paseo de Afonso, como a recuperación residencial do Casco Vello alto, a instalación de elevadores no marco da estratexia de mobilidade peonil ou a modélica recuperación do espazo intermareal do Vao. Non esquecemos fachendear da anovación das festas de Entroido, coa recuperación da máscara viguesa do «Merdeiro», nin da consolidación da Reconquista como primeira festa popular da cidade. Como foron motivo permanente de parabéns o interese e calidade das publicacións do Instituto de Estudios Vigueses, xa máis de duascentas, un traballo extraordinario para o desenvolvemento do corpus da historia viguesa con criterios historiográficos actuais.

Xaora, como non podía ser doutro xeito, nestes artigos utilizouse a ferramenta da crítica e da denuncia, reclamándose de forma teimosa a recuperación da Panificadora e do Teatro cine Fraga, a creación dun museo da cidade, a construción dunha biblioteca do estado e a creación dunha rede de bibliotecas públicas dotada de recursos e profesionais á altura da que é a capital do libro en Galicia. Denunciouse o peche do Centro Galego de Fotografía e o abandono da Fotobienal. Reiterouse a defensa dos sectores económicos vigueses, dende os portuarios aos da industria da automoción, salientando a posibilidade de artellar arredor deles un novo distrito industrial, para o que sería decisiva a finalización do eixo atlántico ferroviario e da saída sur que facilite a súa unión con Portugal.

Sei que se podería escribir, 25 anos despois, un artigo que chorase aquela rúa do Príncipe de 1999, da que hoxe apenas queda a xoiaría centenaria de Ramón Fernández, unha vez que pecharon a Papelaría Comercial, a farmacia Carrascal, La Ideal, Bolsos Barros, Fotomecánicos, entre outros establecementos. Hoxe Príncipe é unha rúa peonil comercial moi semellante pola composición da súa oferta á doutras cidades peninsulares e europeas, con escasos encantos propios que a distinga. Apenas outro froito da temible turistificación e xentrificación que xa sofre Vigo e padecemos sobre todo a veciñanza do centro, incrementada coa campaña hiperbólica das luces de Nadal.

Chegados a este aniversario de Campo de Granada, agradezo a confianza tan xenerosa das diversas direccións de Faro de Vigo, singularmente a de Juan Carlos Da Silva e a actual de Rogelio Garrido. E sobre todo expreso hoxe a miña gratitude aos lectores e lectoras que durante este cuarto de século atenderon a estes textos e compartiron tantas veces a súa opinión sobre eles nas redes sociais.

Máis concertado

/en , , , , , /por

Entre os datos publicados ao inicio de cada curso adoito reparar nos relativos ao ensino concertado en Galicia, en continuo ascenso durante os últimos catorce, fronte ao descenso dos do ensino público, explicado como inevitable pola baixa da natalidade. Incremento do concertado que afecta a todos os datos: aos fondos que recibe da Xunta de Galicia, máis de 300 millóns de euros anuais (cun incremento sostido do 43 %, dende 2013 a 2022); ao número de centros, máis de douscentos, a metade de carácter católico, e número de unidades, case catro mil; ao alumnado, máis de oitenta mil escolares, case unha cuarta parte do total do ensino obrigatorio e formación profesional; como do profesorado, máis de cinco mil docentes, retribuídos directamente pola Consellaría de Educación. Cifras que en cidades como Vigo adquiren proporcións aínda máis significativas xa que no ensino obrigatorio os centros concertados (56) son máis cos públicos (44). Datos que en todo caso contrastan tanto coa diminución do número de centros e aulas da rede pública, que este curso anuncia o peche de seis escolas, como coa conxelación do cadro do persoal docente, allea á imprescindible redución de ratios. Paradoxo enraizado no modelo educativo liberal do Partido Popular, caracterizado por considerar a rede pública como subsidiaria e facilitar o crecemento da concertada e a continuidade da privada segregada dos centros de Fomento. Unha política reaccionaria, reflectida no orzamento en educación da Xunta, que en 2022 representou o 3,8 % do PIB galego, moi lonxe daquel 4,3 % que representaba en 2009 co goberno de coalición de socialistas e nacionalistas. Como os gobernos de Feijoo e Rueda tampouco saen ben parados, se comparamos o gasto medio anual por habitante en educación, 1.043 euros, co doutras comunidades, situándose por debaixo da media estatal, 1.100 euros, mais en sintonía co doutros gobernos populares, como o de Madrid ou de Castela León, que comparten este modelo conservador de máis educación concertada.

Publicado en Nós diario: 28/08/2024

Parque Miramar

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Parque Miramar e outra arquitectura viguesa de papel:

Dende que o noso sempre lembrado Xaime Garrido Rodríguez publicou hai máis de tres décadas Vigo. La ciudad que se perdió. Arquitectura desaparecida. Arquitectura no realizada (Deputación de Pontevedra 1991), libro pioneiro e principal na divulgación da arquitectura histórica de Vigo, a arquitectura de papel, a non construída, forma parte tamén da memoria de Vigo. Un capítulo novidoso e pouco coñecido, que axuda a entender mellor as dinámicas de desenvolvemento e as contradicións da planificación e do crecemento urbano. Obras de papel que quedaron nos arquivos, algunhas dende hai un século, fose polo seu elevado custo ou por non ser aceptadas polos seus promotores, mais que hoxe sorprenden polas solucións atrevidas que propoñían, nalgún caso anticipándose varias décadas ás que despois serían utilizadas. Arquitectura debuxada que, no caso de Vigo, abrangue un catálogo de tamaño considerable, do que forman parte pezas tan diversas, como o Macelo público (matadoiro municipal), proxectado en 1907 por José Franco Montes; o edificio para viaxeiros do aeroporto de Vigo, deseñado por Jenaro de la Fuente, entre 1935 e 1940, no máis puro estilo racionalista; o suntuoso Templo Votivo da Paz na Guía, deseñado por Antonio Palacios en 1930, como outras monumentais incluídas no seu plan urbanístico; até un edificio para oficinas da Caixa de Aforros Municipal de Vigo, deseñado por Antonio Cominges Tapias en 1942.

Deste catálogo vigués de arquitectura teórica, foi sempre para min a peza preferida polo seu carácter anticipador e modernizador o «Parque Miramar», un proxecto de ordenación urbana consistente na comunicación entre os desniveis existentes entre a rúa Pi i Margall e o que fora vello cemiterio católico de Picacho (a nivel da actual rúa Torrecedeira), clausurado en 1898 e que a corporación acordou o 29 de abril de 1925, a instancias do concelleiro Manuel Ferreiroa, transformar en parque público. Actuación que o arquitecto municipal Jenaro de la Fuente Álvarez propuxo resolver con xogos de escalinatas, estanques, fontes e pérgolas, utilizando unha linguaxe arquitectónica que aproximaba á estética rexionalista de acentos galaicos tan en voga entón polo éxito das obras de Manuel Gómez Román e Antonio Palacios. Coñecido como Parque de Picacho, aínda que bautizado nos planos como «Parque Miramar», a instancias do concelleiro Evaristo Suárez Alberte, o proxecto foi estudado polo inesquecible historiador da arquitectura nosa Xosé Ramón Iglesias Veiga nun artigo publicado en Glaucopis 21 (Instituto de Estudios Vigueses 2016); «Vigo en 1928: a creación de novos espazos urbanos», texto esencial para entender as razóns do fracaso do parque e a construción no seu lugar do edificio da Institución Valeriola, hoxe albergue municipal.

A cerna do proxecto de Jenaro de la Fuente residía na escalinata artística de vinte metros de ancho que arrancaba en Pi i Margall á altura da finca dos redentoristas (hoxe número 40). Con deseño semellante á que pouco despois trazou para a Residencia de Estudantes na Alameda de Santiago de Compostela, no caso vigués para salvar o desnivel entre cotas tan altas e distantes utilizaba un xogo de escaleiras e mesetas. Desdobrada pola esquerda e a dereita, a cada lado se dispuñan fontes inseridas no paramento, tras o primeiro descanso, abríase unha praza cunha fonte ornamental e un miradoiro sobre a ría que recibiría a sombra dunha pérgola. A pesar dos moitos apoios que recibiu, sobre todo pola facilidade para acceder á praia de San Sebastián, o proxecto da escalinata de Pi i Margall foi desestimado en 1931, probablemente, pola oposición dos redentoristas, propietarios da finca por onde discorría. No vello cemiterio de Picacho decidiuse entón construír a chamada «Casa do Pescador», tamén deseñada por Jenaro de la Fuente con linguaxe rexionalista, iniciativa altruísta do Marqués de Valterra, mariño de profesión, que na honra do seu pai propuxo fose chamada «Institución Valeriola», sendo transferida ao Pósito de Pescadores de Vigo en 1934.

Parque Miramar nunca construído que, porén, iniciou a solución da construción de escaleiras para salvar os característicos socalcos urbanos vigueses, ensaiada décadas despois de forma máis sobria en Peniche e na apertura das rúas Torrecedeira e Camelias que as utilizaron para salvar os desniveis. Mágoa que o parque de Picacho e o seu miradoiro monumental non fora nunca adiante, o que tería modificado completamente un espazo urbano hoxe moi degradado e sen personalidade ningunha. Secasí, as actuacións anunciadas no antigo barrio de Picacho e Torrecedeira do chamado programa de mobilidade peonil «Vigo vertical», coa instalación de elevadores eléctricos, son de agradecer aínda que cheguen case con cen anos de atraso.

Días felices

/en , , , , , , , /por

Sei que somos moitos os celtistas que conservaremos a captura de pantalla da clasificación da segunda xornada da Liga 24/25 na que aparece o Celta como líder, con dúas vitorias, cinco goles a favor e dous en contra. Un inicio de tempada extraordinario, un soño de verán para gozar tras dous partidos memorables sobre a alfombra do Campo do Fragoso, tamén outras dúas impresionantes remontadas do cadro de Claudio Giráldez que desde o mes de marzo pasado como adestrador do primeiro equipo converteu Balaídos en fortín inexpugnable (onde aínda non coñece a derrota, cinco vitorias e dous empates) e, o que non é menos relevante, devolveu ao celtismo o goce do fútbol de salón, a lembranza do xogo artístico e destemido daquel Eurocelta de hai máis de dúas décadas ou dos partidos máis tolos do mestre Eduardo Berizzo. Unha celebración merecidísima da bancada que contra vento e marea sostivo ao Celta secuestrado durante sete meses horribles polo xogo ruín e desfasado que lle impuxo Rafael Benítez, adestrador que nunca entendeu nin agora respecta, velaí a súa rancorosa parrafeada recente dende Liverpool, o carácter soñador e afouto acuñado por un equipo xa centenario como o noso.

Vitoria contundente diante do Valencia que repetiu, con apenas algúns matices, o argumento principal de remontadas celestes anteriores. Con todo, os de Claudio comezaron mellor o partido que a semana anterior co Alavés, mais non souberon evitar que nun lance desafortunado, no minuto 14, na primeira chegada dos visitantes, Diego López cabecease á rede, superando a Iván Villar, que puido facer moito máis, despois dunha cadea de erros da defensa celeste, incapaz de despexar un balón que recollería Rafa Mir de chilena e remataría o perigoso dianteiro turonés. Un contratempo, asumido polos locais como acicate, o que non modifica a trama de partidos anteriores, xa que desta volta a sala de máquinas funcionaba como a seda, tanto na saída do balón dos tres centrais (Javi Rodríguez, Jailson e Carlos Domínguez) máis fluída como na cadencia e criterio que introduciu Damián Rodríguez, cunha asombrosa autoridade, para crear espazos sen balón e dirixir a proxección atacante do equipo. Estrutura táctica que permitiu que a sociedade formada por Aspas e Mingueza, dous futbolistas en estado de graza que gozan co que enxeñan, dinamitase o marcador en seis minutos con dous goles marabillosos. O do empate no 23’, grazas a asistencia do moañés sobre o catalán, que de repente apareceu na banda esquerda da área visitante e enganchou un remate brutal. O segundo no 29’, cando Óscar filtrou verticalmente sobre Iago que desmarcado realizou un perfecto control orientado e xutou certeiro superando ao temible Mamardashvili.

Dous grandes goles para conservar na memoria pola súa exacta execución táctica e beleza ximnástica, que tampouco desmerecen o terceiro de Fran Beltrán, xa no minuto 60, que aproveitou o despexe dun saque de recanto para enganchar un balón fóra da frontal da área que entrou pola mesma escuadra. Outro gran gol, probablemente candidato a un dos mellores da tempada, que pechou un marcador, que os nosos puideron ampliar, tanto no lanzamento de penalti errado por Aspas, que non mancha un ápice seu partido descomunal no que correu a velocidade dun xuvenil, como das ocasións das que dispuxo Williot, outra figura, que cada vez que chega o balón as súas biqueiras é capaz de mellorar ou finalizar a xogada. Excepcional panorama que fixo entolecer a bancada celtista, eufórica, desbordada e cantareira, que sen querelo tirou do repertorio dedicado aos días felices. Xaora, na alfombra do Fragoso non foi todo coser e cantar, e os minutos finais, nos que os de Baraja apertaron con dignidade e tiveron mesmo un poste para camuflar o resultado, obrigaron a Claudio a controlar a euforia coa entrada de Starfelt, que moito axudou a levar o barco ao porto sen contratempos.

Así e todo, o principal responsable destes días felices para o celtismo é Claudio Giráldez e o seu equipo técnico que aposta de forma moi valente por un xogo propositivo coral e un once no que a canteira galega ten un peso protagonista (co Valencia: 6 xogadores no inicio e até 9 ao longo do partido). Unha atmosfera de entusiasmo que contaxia aos propios xogadores, que poden sentirse protagonistas, como sucede con Aspas, Williot ou Mingueza, e seguros e apoiados, como acontece cos mozos da canteira. Manter ese entorno de confianza, cando cheguen os resultados adversos, que inevitablemente chegarán, é o novo reto do adestrador de Cans. Con todo, no futuro deste Celta non descartemos a intervención de Puck, o trasno protagonista d’ Un soño nunha noite de verán, a comedia de William Shakespeare, capaz como o noso Iago Aspas de mudar o curso dos acontecementos, mesmo os aínda non escritos.

Publicado en Faro de Vigo: 25/08/2024

Un mar con historia

/en , , , , , , , , , , , /por

Con Historia das historias de Galicia (Xerais 2016), un exercicio de historia crítica, consistente en contrastar o pasado e presente, o que foi e o que se nos di que é e será o país noso no futuro inmediato, o catedrático Isidro Dubert abriu como editor un proxecto editorial que pretendía desvelar e reler algúns dos aspectos esquecidos, dubidosos ou inéditos da historia de Galicia: a importancia dos celtas na nosa cultura, a orixe do vello Reino de Galicia, a invención dos Séculos Escuros, o desembarco dos fomentadores cataláns, os fusilamentos dos Mártires de Carral ou o suposto atraso secular de Galicia… Título primeiro ao que, polo momento, con idéntico enfoque e carácter coral, seguiron A morte de Galicia (Xerais 2019), no que se pon en cuestión a suposta apocalipse demográfica galega en relación coa emigración e o envellecemento, e o recente Galicia, un mar con historia (Xerais 2024), no que se pretende amosar o protagonismo e a importancia que o mar tivo no curso da historia de Galicia. Terceira entrega na que fronte a ollada tópica do pasado, que presenta Galicia como un país manifestamente rural, onde a emigración foi apenas unha anomalía histórica inevitable, froito do seu atraso, Dubert e o seu equipo, presenta outra historia de Galicia, máis ampla, máis aberta, máis integradora na que «a terra e o mar se abrazan e non se explican cabalmente a unha sen o outro». Unha historia con fondura na cal o mar, as súas xentes e as actividades que desenvolvían «situaron a Galicia en Europa e no mundo, sen necesidade de depender dos camiños terrestres creados e tutelados pola igrexa ou das olladas submisas deitadas polas nosas elites ao que acontecía na corte de Madrid». Obra importante, inclúe traballos moi novidosos, caso do de Luís Alonso Álvarez sobre «Escravos e negreiros e o nacemento da banca na Galicia marítima» ou o de Luisa M. Muñoz Abeledo sobre «O traballo das mulleres na Galicia litoral contemporánea». Moi recomendable, como os dous libros anteriores.

Publicado en Nós diario: 21/08/2024

Ruth Matilda e Treixadura en San Roque

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar o centenario da chegada a Vigo da fotógrafa Ruth Matilda Anserson:

O 7 de agosto de 1924 desembarcou no porto de Vigo Ruth Matilda Anderson, acompañada do seu pai, coa intención de realizar unha crónica gráfica de Galicia encargada pola Hispanic Society of America, o museo e a biblioteca onde traballaba como fotógrafa. Daquela primeira estadía de trece meses de duración, que repetiría en 1926 acompañada da fotógrafa Frances Spalding, a estadounidense deixou un arquivo de cinco mil fotografías coas súas correspondentes anotacións manuscritas. Colección iniciada polas fotografías tomadas en Vigo e nos seus arredores durante o mes agosto, visita recollida por Ruth Matilda con asombroso detalle e erudición no seu libro Pontevedra and La Coruña (New York 1939) que comeza recordando a entrada na ría do transatlántico SS Rousillon contemplando o solpor entre as illas Cíes e como tomou dende a ría a primeira vista da cidade, que define como «un outeiro granítico coroado por unha fortaleza angular e pétrea», referíndose así ao castelo do Castro e o seu baluarte. Anotacións polas que sabemos do seu primeiro xantar opíparo no hotel Moderno, onde se hospedaron, como lles impresionaron as visitas aos pazos de Santo Tomé e Castrelos, a presenza nos mercados de mulleres con cousas na cabeza, como souberon da existencia do poeta Martin Codax ou do tranvía que utilizaron decote para chegar aos arredores da cidade.

Interesados polos aspectos etnográficos, Ruth Matilda e o seu pai asistiron a un concerto o 29 de agosto do «Orfeón queixumes dos pinos», coa intención de coñecer a música galega, citando no seu libro a muiñeira e o alalá, amosándose impresionada polo aturuxo («un berro de grande valor para a mocidade galega»). Día no que retratou na Alameda  viguesa a algúns dos compoñentes do orfeón folclórico cos traxes tradicionais, que chegou a fotografar peza por peza. Particular importancia tivo para ela coñecer a romaxe de San Roque, o día despois da festa do santo do can, unha celebración con máis de catro séculos de historia, enraizada en 1569 cando a peste asolou a vila de Vigo. Crónica da romaxe á que lle dedica o capítulo VI do seu libro, no que describe e fotografa ás instalacións do pazo e a capela, daquela aínda propiedade do Conde de Vilar de Fontes, os postos de venda de cabazas e exvotos, de rosquillas e licores. Retrata a un vendedor de andavías, fotografa a instalación dunha randeeira manual e anota o funcionamento do seu carrusel, que empurraban os meniños vestidos para a festa, o que resultaba para ela «unha imaxe preciosa», antecedentes das actuais atraccións de feira.

Daquela reportaxe da romaxe de San Roque, hoxe centenaria, coñecemos tres das fotos de músicos nosos (que entón aínda non vestían o traxe que popularizaron os orfeóns): a primeira dun trío tradicional, formado por gaita, caixa e bombo; a segunda, dun cuarteto, no que ao trío se engade un clarinete; e a terceira un retrato de perfil do gaiteiro. Ruth Matilda aproveita para describir os instrumentos e anotar como pé de foto o seguinte texto: «Banda de música con gaita do país. Mentres a banda tocaba para a súa fotografía, mozos e mozas bailaban pasodobres na outra porta do xardín». Mágoa que a fotografa non recollese o nome deste cuarteto, que testemuña a presenza centenaria na romaxe viguesa da música tradicional. Feito xa documentado durante a segunda república por cuartetos pioneiros como Airiños de Cabral –do que formaba parte Constante Moreda Vázquez, o gaiteiro mártir, executado no monte do Castro o 10 de decembro de 1936–, formación que renacería en 1939 como Os Morenos de Lavadores, sendo durante décadas fixos no programa de San Roque. Como o serían, máis tarde, a murga Os Terribles de Donas, famosa por interpretar bailables no palco do pino manso.

Lembreime das fotos de Ruth Matilda cando na noitiña do 16 de agosto asistín en San Roque ao memorable e emocionante concerto de Treixadura, o quinteto de gaitas ao xeito rías baixas, acordeón e orfeón de dez voces, unha auténtica exaltación dese monumento do patrimonio inmaterial galego que constitúe a nosa música tradicional. Hora e media de canto colectivo e ledicia compartida, na que os Treixadura debullaron as pezas máis populares dun repertorio tecido ao longo de case trinta e cinco anos, un camiño longo compartido co seu público (que ateigou o torreiro de San Roque), onde non faltaron temas inesquecibles como «Muiñeira de Santo Amaro», «Maruxa», «Se chove», «Caraveliños», «Foliada marmuradora» ou o marabilloso «Fisterra», entre outros. Un concerto no que se lembrou a Antón Cabaleiro, tamén unha homenaxe aos músicos populares anónimos, como os fotografados por Ruth Matilda, que hai cen anos ocuparon ese palco de privilexio do viguiño popular: «Por dicir “Viva San Roque” / prenderon ao meu irmán / agora que o soltaron / “Viva San Roque e o can!”»

O reto de Claudio

/en , , , , , , , /por

Á memoria de Paco Amoedo, que non o puido ver, e merece ser lembrado.

No serán do día grande de San Roque, o santo milagreiro máis celtista, o Celta rompeu o fado dunha década e estreou a tempada cunha vitoria. Tres puntos que valen un mundo, o liderado virtual durante unhas horas, diante dun Alavés que estragou moitas excelentes oportunidades, sobre todo durante a primeira media hora de xogo, na que escangallou por completo a un Celta irrecoñecible, incapaz de sacar unha pelota xogada con xeito, medroso e caótico, que semellaba preferir ser espectador inane do partido ca protagonista do primeiro duelo da temporada. Un inicio vacilante diante dos babazorros, no que os dous conxuntos tiveron as súas grandes oportunidades, sobre todo nos minutos moi vibrantes entre os dous goles válidos do Celta, xa na segunda parte, unha auténtica ruleta rusa, que os celestes souberon afrontar con afouteza e oficio, o que constitúe unha novidade esperanzadora. Como tamén resultou emocionante comprobar a capacidade do celtismo (cada vez máis novo e numeroso no coliseo do Fragoso) para soster e empurrar ao equipo nos momentos decisivos, unha bancada que confía cegamente no seu técnico, o grande protagonista do momento, e na súa estratexia de confianza na canteira, que apunta poder chegar a constituír a metade do cadro. Estrea afortunada que permite apuntar algunhas das fortalezas celestes actuais, mais que non pode ocultar tampouco as súas inquedantes feblezas.

Entre as primeiras, o partido amosou a capacidade de competir do equipo de Claudio, nunha segunda parte magnífica, así como a determinación do técnico do Porriño de intervir no devir do xogo cos trocos e mudanzas de debuxo que considere necesarias. Non lle tremeu a man para deixar no intermedio na caseta a Starfelt, incapaz de sacar como líbero sequera unha pelota xogada, a Manquillo indolente e a un Bamba intermitente na súa participación no xogo, tres veteranos de fichas elevadas dos que se agardaba máis. Giráldez arriscou e incorporou na médula da defensa a Jailson e Javi Rodríguez, o canteirán debutante, e na banda a Williot, facilitando todos os tres que o equipo dese ese paso adiante que precisaba para propoñer en campo contrario.

Como foi moi ilusionante comprobar a evolución do xogo de Williot Swedberg, chamado a converterse esta liga na nova estrela celeste, xogador decisivo nas transicións trepidantes, artilleiro destemido na finalización diante da portaría, intelixente na creación de espazos no baleiro e xeneroso nas asociacións que forma con Aspas e Douvikas. Sen esquecer, o papel determinante que aínda pode manter esta temporada o admirable Merlín de Moaña, a pesar de colocarse sempre no gume da navalla, tanto para ofrecer o extraordinario, xogando de todo campista, despois do gol de Kike García, cando o equipo estaba noqueado, ou goleando de forma contundente en dúas ocasións (só unha válida), como para sorprender coa cara oculta, a piques de ser expulsado ao inicio do partido por exceso de enerxía cun defensa.

Porén, o equipo de Claudio amosou feblezas estruturais preocupantes, que se fixeron evidentes na nefasta primeira media hora, na que a defensa de tres de Starfelt, Manquillo e Carlos Domínguez amosou unha inseguridade angustiosa, incapaz de sacar unha pelota xogada, sufrindo os sete sufrires para non perder as costas do xigantón Kike García, que aproveitou unha delas para marcar. Dores defensivas aliviadas lixeiramente cos trocos, a pesar de continuar os sustos na saída de balón, que de non ser solucionadas, agoiran importantes dificultades futuras. Non foi tampouco brillante a participación de Beltrán e Damián, que perderon a maioría dos duelos cos mediocampistas babazorros na loita pola recuperación, unha liña de medios que deberá coller maior consistencia coa chegada de Ilaix, que nos poucos minutos que xogou semellou con maior proxección atacante ca parella inicial.

En definitiva, unha primeira vitoria celeste que convida a esperanza e a certo entusiasmo contido, mais que non oculta debilidades, aventurando unha liga emocionante na que o obxectivo do Celta non pode ser outro que asegurar a permanencia coa maior prontitude posible. O proxecto de Claudio é moi ilusionante e merece todo o apoio da bancada, tanto pola beleza do xogo atacante cando o equipo consegue despregarse, como pola confianza nunha alquimia de canteira e de valores novos como Williot, Douvicas e Ilaix, coa veteranía de futbolistas como Aspas, Borja Iglesias, Mingueza ou Pepiño Aidoo. Conseguir a fórmula óptima entre estes tres compoñentes é o grande reto que ten por diante Giráldez e o seu equipo técnico.

Publicado en Faro de Vigo: 18/08/2024

A reconquista de Toralla

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á recuperación da illa de Toralla para uso público:

Unha das causas viguesas pendentes é a recuperación da illa de Toralla como espazo público. Encabezada polas asociacións veciñais de Coruxo e de San Miguel de Oia e apoiada polos colectivos ecoloxistas, tras a pancarta «Únete á Reconquista de Toralla» denúnciase tanto o incumprimento flagrante dos límites establecidos na Lei de Costas 22/1988 e na súa modificación de 2013, como se reclama a recuperación do proxecto de construción dunha senda perimetral polo dominio público marítimo terrestre da illa viguesa, aprobada e orzamentada en 2008 sendo ministra de Medio Ambiente Elena Espinosa, mais que por desgraza quedou esquecido nun caixón. Normativa de Costas, non o esquezamos, que garante o libre paso de cidadáns e vehículos de vixilancia e salvamento por este paseo público peonil de seis metros de ancho ao longo da costa, medidos a partir da máxima pleamar rexistrada, tamén nas zonas de servidume de tránsito de vinte metros e en varias zonas de acceso público e de balde ao mar. Acceso a unha illa privada, no caso de Toralla limitado a dúas praias ás que se chega atravesando a ponte que a une aos areais do Vao.

O caso de Toralla é unha clara anomalía nas rías galegas, xa que é a única illa privada, desde que en 1836, ao abeiro da desamortización de Mendizabal, o bispado de Tui a vendeu ao Marqués de Valadares, Francisco Javier Martínez de Arce y Enríquez, cuxos herdeiros o fixeron en 1885 a Enrique Lameiro Sarachaga que, coa colaboración de Tomás Mirambell Maristany, instalou alí a empresa Cordelería Ibérica de Toralla, en marcha até 1903 utilizando maquinaria inglesa na fabricación de redes e materiais de pesca. Propiedade da illa que daría outra volta en 1910 cando foi mercada por Martín Echegaray, empresario que fixera fortuna na Arxentina, para establecer alí a súa residencia de verán, Vila Gioja, onde o 11 de agosto de 1911 se celebraría a histórica xuntanza de emprendedores vigueses, que se comprometeron a formar parte do accionariado da Compañía Tranvías de Vigo, un fito para o Vigo metropolitano moderno.  Tras o pasamento do indiano, a propiedade da illa quedou dividida en mans de trinta herdeiros, participacións adquiridas todas en 1965 por José Manuel Kovalski Fernández e Mercedes Peyrona Díaz, que xunto a outros socios constituíron a empresa Toralla S.A., coa intención de construír un complexo residencial de luxo de diversas dimensións.

Futuro da illa de Toralla, que de inicio formaba parte da estratexia do proxecto turístico promovido, xa dende 1963, pola empresa Playas Blancas del Atlántico S.A., propiedade de empresarios vinculados a Faro de Vigo, que comezou a urbanizar a xunqueira do Vao, onde ergueu un muro e paseo, coa intención de construír, a pé de praia, edificios de apartamentos e hoteis de até seis andares. Proxecto inmobiliario que, como se da Costa del Sol se tratase, contaría co apoio de Manuel Fraga que, como ministro de Información e Turismo, o declarou o 20 de marzo de 1967 «centro de interese turístico nacional». Tras dura polémica, os proxectos correron fortuna moi distinta. O do Vao, paralizado polo alcalde en 1966 e dous anos despois rexeitado definitivamente polo concello, transformaría os terreos en canchas da competición de fútbol praias organizada por Leri. O de Toralla, aprobado por unanimidade pola corporación de Portanet, supoñería a construción en 1969 a cargo de Toralla S.A. da ponte de 200 metros, que restrinxiu dende entón o acceso a illa, así como o comezo dos 34 chalés e da torre de 70 metros, 21 andares e 136 vivendas, proxectada polo arquitecto Xosé Bar Boo e rematada en 1975. Illa de Toralla que dende aquela permanece pechada á cidadanía cun vixía e unha barreira, baixo o eufemismo de establecer un «acceso controlado». A  cesión en 2006 por parte de Toralla S.A. dunha parcela anexa á torre para instalar a Estación de Ciencias Mariñas da Universidade de Vigo constitúe unha fenda para a súa recuperación como espazo público, antes da finalización en 2046 da concesión que goza a empresa.

Se non abondase coas razóns da lei de Costas e o seu indubidable interese paisaxístico, o acceso público libre á illa de Toralla está máis que xustificado pola importancia do seu patrimonio arqueolóxico. Abonda con lembrar que en 1938 nas primeiras escavacións descubriuse na illa unha necrópole romana e restos dun castro, escavado na campaña arqueolóxica de 1970, onde dúas décadas despois foi atopado un cipo púnico, testemuña da interacción comercial na ría co mediterráneo, xa 500 anos antes de Cristo. Sería lóxico que o concello liderase as reclamacións legais pendentes como solicitase á administración do estado a recuperación do proxecto de senda litoral e á Xunta que aclarase que repercusión vai supoñer para Toralla a Lei 4/2023 de ordenación e xestión integrada do litoral.