STEM galega

/en , , , , , /por

A pesar de que non se realizou avaliación anual ningunha, prevista na disposición adicional quinta do Decreto 79/2010 para o plurilingüismo, que tronzou o consenso acadado no Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega (2004), todos os datos coinciden en que dende a súa entrada en vigor o coñecemento e uso do galego minguou no alumnado do ensino non universitario, impedindo que ao remate do período obrigatorio contase con idéntica competencia en ambas as dúas linguas cooficiais. Modelo de plurilingüismo, que prescribiu a imposibilidade de empregar, dende o inicio da Primaria, o galego como lingua vehicular das matemáticas e do resto das materias científicas e tecnolóxicas, coincidindo coa posta en marcha do modelo STEM (Ciencias, Tecnoloxía, Enxeñaría e Matemáticas), enfoque curricular interdisciplinario orientado a resolución de problemas prácticos. Aberración educativa que as expertas do Consello de Europa acaban de reclamar fose emendada pola Xunta de Galicia de forma inmediata coa intención de que se cumpra coa Carta Europea das Linguas Rexionais e Minoritarias. Outra cotenada ao texto estrela da política lingüística de Feijoo respondida decontado por José López Campos, novo conselleiro de Cultura e Lingua, ofrecendo «un pacto pola Lingua», e por Román Rodríguez, conselleiro de Educación, abrindo a posibilidade de levantar a prohibición da STEM en galego. A pesar de que o dano feito non pode ser reparado para unha xeración de alumnado obrigada a asumir que o galego é unha lingua que non serve para as áreas importantes, o goberno Rueda ten na súa man rectificar e derrogar de vez o decreto 79/2010. Medida que expresaría unha vontade real, lonxe de retóricas do márketing político, de recuperar un consenso entre as forzas parlamentarias, tamén coas entidades sociais e educativas, localizado en regresar ao punto de encontro do último acordo de 2004. Só a partir de aí cremos posible actualizar o Plan Xeral da Lingua Galega e mesmo a propia Lei  3/1983 de Normalización.

Publicado en Nós diario: 09/10/2024

Vigo, cidade do peixe

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo, ao fío de Conxemar, a tradición pesqueira viguesa:

Dos documentos que Xoán Carlos Abad Gallego ofrece no seu libro A volta a Vigo en 80 lecturas. Unha aproximación á historia da bisbarra viguesa a través dos seus textos (Instituto de Estudios Vigueses 2013), un dos meus preferidos é o que recolle os estatutos e ordenanzas da pesca da sardiña na ría de Vigo, asinados o 29 de xaneiro de 1573 polos representantes dos portos de Vigo, Redondela e Cangas. Texto pioneiro da regulación da actividade pesqueira que, entre outras cousas, acordaba suspender a pesca dende o venres á tardiña até a medianoite do domingo; que os cercos pesquen dende o 8 de agosto até o día de San Silvestre; que os xeitos o fagan dende o 1 de maio até a saída do cerco; que dende o 1 de xaneiro até o 1 de maio non se vendería sardiña, ou que as redes sardiñeiras consten de cincuenta e cinco mallas. Como chama hoxe a atención que tales ordenanzas obrigasen por igual aos pescadores do reino e aos de Portugal, proba de que acudían libremente a faenar na nosa ría.

Documento rescatado por Xosé María Álvarez nas páxinas d´A cidade e os días (Xerais 2008) no que se establecían, ademais sancións para os patróns que non as respectasen que ían dende a perda de aparellos e multa de 1.000 marabedís, a primeira vez, até os 30 ducados e prisión para os reincidentes. Texto esclarecedor da importancia da ría na economía viguesa do século XVI, sobre todo da pesca de sardiña, o noso primeiro froito do mar, que fixo necesario regulala coa intención de preservala. Testemuña de que este modelo de pesca responsable na ría foi asumido polos mariñeiros da vila e da bisbarra até finais do século XVIII, momento no que a chegada de sistemas de pesca máis ambiciosos e irresponsables aumentaron as capturas, mais provocaron que fose declinando a produción até deixala esquilmada a finais do século XIX. Situación que, sinala Xoán Carlos Abad, obrigou ben a que os caladoiros en fresco fosen buscados cada vez máis lonxe, o que empeorou as condicións laborais dos mariñeiros e encareceu o produto, ou ben que fosen utilizadas técnicas pesqueiras máis destrutivas como a dinamita.

Actividade pesqueira que tivo o seu antecedente no Vigo romano, onde se instalaron salinas e factorías de salgadura e garum, as primeiras industrias viguesas, dende Alcabre ao Areal. Pesqueiras que se incrementarán coa chegada en 1770 dos primeiros fomentadores catalás ao barrio do Areal, consagrados ao mercado da sardiña, que a comezos do século XIX chegan xa a corentena de firmas, convertendo a súa actividade económica na primeira da nova cidade. Sector con vontade industrial que se desenvolverá coa instalación en 1861 na praia de Arealonga da primeira fábrica de conservas herméticas na ría de Víctor e Francisco Curbera Puig. Conserveiras que en 1900 xa contaban na ría con dezasete fábricas, que en 1904 fundarán a Unión de Fabricantes de Conservas (hoxe ANFACO), nas que traballaban sobre todo mulleres que en 1899 protagonizarán a primeira folga reclamando melloras nas condicións de traballo e en 1931, cando se calcula que chegaban a catro mil as obreiras, paralizarán o sector máis importante da economía viguesa reclamando un seguro de maternidade.

Actividade pesqueira que en 1928 desprazouse por vez primeira ao mar de Irlanda, o que serviu de acicate ao sector da construción naval, que en estaleiros como Viúda de J. Barreras desenvolveu novas embarcacións de casco de aceiro e motores diésel. Como outro fito foi en 1939 a creación de empresas pesqueiras como «Motopesqueros de Altura Reunidos S. A.» (MAR), co obxectivo de agrupar a actividade de 103 buques de pesca de distintos propietarios baixo unha dirección única, mellorando as condicións de venda do bacallau e de compra de subministracións. Como en 1960 tamén o foi a empresa Pescanova, primeira pesqueira que utilizou técnicas de conxelación a bordo, o que lle permitiu faenar en augas arxentinas e surafricanas.

Semellante traxectoria histórica amosa que Vigo sempre tivo vontade de ser capital galega da pesca, con proxección europea e mundial. Xa en 1908 fracasou o intento de organizar en Vigo unha Exposición de Industrias do Mar no monte do Castro. Idea recuperada en 1945 como Feira e Congreso da Pesca, que Valentín Paz Andrade recuperou con éxito en setembro de 1973 baixo o formato da World Fishing Exhibition (Feira Mundial da Pesca), cun congreso pesqueiro simultáneo, que se repetiría en cinco edicións posteriores até 2009. Como rotundo éxito ten, dende 1999, a convocatoria anual nas instalacións do IFEVI de Conxemar (Feira Internacional de Produtos do Mar Conxelados), hoxe referente do seu sector a nivel mundial. Unha feira de grande impacto comercial, tamén un congreso FAO onde se aborda o contexto mundial da pesca, expresión do carácter inequívoco de Vigo como cidade do peixe e porto da pesca sostible.

Parteiras

/en , , , , , , , , /por

Nas súas memorias de editor, Publisher. Apuntes de una historia editorial (Trama 2024), Richard Charkin, director que foi de Oxford University Press, enumera o bo, o non tan bo e o espantoso da edición internacional actual. Entre os primeiros cita a impresión baixo demanda, que permite facer edicións moi reducidas e evitar os custes de almacenamento, así como o pulo que achega ao mercado a edición independente que florece en todo o mundo. Entre o non tan bo, cita a tendencia do sector ao traballo na casa, acentuada dende a pandemia, e o peso determinante das análises económicas de viabilidade, libro a libro, ferramenta que decide o que se publica e o que queda no caixón. E xa entre o espantoso, o editor que mereceu recibir a Orde do Imperio Británico polos seus servizos á industria editorial, cita o peso cada día menor das bibliotecas públicas, infraestrutura en decadencia, a perda das maneiras da comunicación dixital e «os egos», doenza que padecen hoxe moitos editores, que en prol de consolidar o liderado do seu selo caen en mans do egoísmo e a autocompracencia, esquecendo, salienta Charkin, que no mundo do libro «os únicos que importan son os autores e os lectores», ao que engade como corolario: «debemos lembrar que somos parteiras, non nais». Reflexión dun veterano editor cultural europeo, moi útil tamén na edición galega na que dunha ou doutra forma identificamos todas e cada unha desas tendencias, tanto as que alentan o bo como as que alertan do espantoso. Nunca acreditei nos editores estrela nin na edición nunha mesa de casino, moi ao contrario, defendín decote que o editor debe dar un paso atrás, saír do foco para adoptar unha posición de acompañamento máis discreta e eficaz na mediación entre autorías e lectorado. Como acreditei no papel do editor contemporáneo como primeiro lector e animador da conversa aberta co autor ou autora sobre a fixación do texto e a súa recepción, o que é aínda máis necesario naqueles que editamos en linguas minorizadas e mercados cativos.

Publicado en Nós diario 02/10/2024

Porteiro pioneira

/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a María Xosé Porteiro con motivo da homenaxe que recibe hoxe no Ateneo Atlántico:

No serán de hoxe a escritora e xornalista María Xosé Porteiro será recoñecida na Escola de Artes e Oficios como socia de honra do Ateneo Atlántico, entidade cultural da que foi fundadora en 2017, tanto pola súa traxectoria profesional, política e literaria como e sobre todo polo seu activismo feminista, cívico e galeguista, desde que chegou a Vigo aos catorce anos procedente da Habana, onde se trasladara con apenas catro. Unha das figuras claves da que me gusta chamar xeración viguesa das «Mil primaveras máis», profesionais pioneiras na utilización do galego nos medios de comunicación naqueles anos de entusiasmo da Reforma Política e do inicio da Autonomía. Unha vida comprometida a de Porteiro coas causas máis xustas, singularmente, as da igualdade e as da lingua nosa, que por ventura volve ser celebrada en Vigo, tras recibir en 2020 o Premio Ernestina Otero outorgado polo Consello Municipal da Muller.

Vinculada cos medios apenas con 19 anos, cando durante cinco fixo en La Voz de Vigo, emisora del Movimiento, o programa cultural «Antes del silencio», incorporouse despois a Radio Popular de Vigo, emisora da COPE, entón un fervedoiro democrático, como a primeira muller da redacción de informativos, onde presentou «Jaque a la actualidad» e dende 1981 a 1984 contou cun espazo propio, o programa «A Bisbarra», dedicado á información comarcal, o primeiro integramente en galego nunha emisora en Galicia.  Xornalismo radiofónico que compartiu co escrito, sendo a primeira muller correspondente de El Pais en Galicia, delegada en Pontevedra da revista Tiempo e colaboradora de La Voz de Galicia, coa sección de opinión «Habitación propia» e coas entrevistas da serie «Corte e confección», pola que pasaron boa parte de escritores e escritoras de entre séculos. Xénero da entrevista na que Porteiro é auténtica mestra na que deixou pezas longas memorables con Álvaro Cunqueiro, Celso Emilio Ferreiro e Carlos Casares, indispensables hoxe para entender o devir da literatura galega.

Ademais do xornalismo, que constituíu a súa primeira actividade profesional, María Xosé Porteiro foi dende hai cinco décadas pioneira do teatro, da música e do activismo cultural na cidade nosa. Formou parte do grupo Esperpento de Dorotea Bárcena e Xulio Lago, participou na organización das dúas primeiras edicións, (1972 e 1973) das Xornadas do Teatro Galego en Vigo, celebradas no inesquecible auditorio da Caja de Ahorros da rúa Rosalía de Castro. Promoveu con cantautor Suso Vaamonde a gravación de dous discos pioneiros de Contos galegos para nenos (1979 e 1980). Participou na fundación dos primeiros Premios da Crítica de Galicia (1978), iniciativa anterior á Autonomía, xestada no Círculo Ourensán vigués, na que continúa contaxiando o seu entusiasmo e criterio rigoroso, entre outros activismos pioneiros dos que conserva, como ela confesou, numerosas cicatrices na cabeza de tanto petar con teitos de cristal e muros de pedra.

Foi na súa actividade política, asumida dende o seu compromiso feminista, onde fixo algunhas destas marcas e abriu ao mesmo tempo máis espazos para a esperanza. Tenente de alcaldía do concello de Vigo de 1987 a 1991, creou a primeira concellaría da muller de Galicia, a primeira Casa de Acollida de mulleres maltratadas e o primeiro centro de información municipal para mulleres. Parlamentaria do PS de G-PSOE en dúas lexislaturas, deputada no Congreso (2004-2007), foi delegada da Xunta de Galicia na Arxentina e Uruguai (2007-2009), unha experiencia moi frutífera que lle permitiu coñecer de primeira man o mundo da emigración. Comprometida coas políticas de dereitos civís, cultura e igualdade, na última década, foi escollida como membro do Consello da Cultura Galega, onde coordinou o Centro de Documentación en Igualdade e Feminismos, e en 2019 designada polo Parlamento de Galicia como adxunta á Valedora do Pobo.

Actividade pública incesante, que non lle impediu desenvolver unha obra literaria en lingua galega na que explorou os xéneros xornalísticos e o ensaio, e con singular acerto un interesante catálogo narrativo. Coautora dunha biografía de referencia de Celso Emilio Ferreiro (Akal 1982) e de numerosos ensaios arredor da comunicación, foi outra vez pioneira coa súa primeira novela, Covardes (Ir Indo 2001), un thriller considerado como o primeiro da chamada «novela negra viguesa», xénero que Porteiro, narradora experta, revisitou en Tabiba (Editorial Elvira 2023). Como particular interese literario ten a súa celebrada novela Sándalo (Galaxia 2019), na que aborda as relacións entre Galicia e Cuba por medio do relato protagonizado por unha familia que como a súa prendeu raíces en ambas dúas terras.

As miñas beizóns e admiración a María Xosé Porteiro pioneira de tanto para todas.

Aspas ao rescate

/en , , , , , , , /por

No día no que Balaídos celebrou os 500 partidos de Aspas coa elástica celeste, o Merlín de Moaña acudiu de novo ao rescate do seu equipo cun golazo de alta escola no minuto 80, cando non facía sequera dez minutos da súa entrada na lameira. Unha xogada coral de auténtica fantasía, que el mesmo iniciara cunha impresionante mudanza de orientación sobre Hugo Álvarez que en carreira serviu a Williot na área, quen de costas asistiu ao capitán para que rematase un xute raso e axustado sobre o pao curto. Outro gol de Iago fermoso na execución e finalización, que fai o número 216 na súa carreira como céltico, dos que 157 goles foron en primeira división, 159 se engadimos os dous que marcou co Sevilla, o segundo goleador español do que vai de século XXI, tamén o mellor do que vai de ano 2024. Números de auténtica lenda, que lle permiten entrar no grupo escollido dos vinte primeiros goleadores da liga de todos os tempos. Outro tanto histórico que, ademais, nivelaba un partido no que, até a súa entrada en xogo, o Celta de Giráldez se amosara inferior ao Girona de Michel. Outro rescate de Aspas, e xa perdemos a conta de cantos foron dende o seu debut milagroso en 2009, que permite ao Celta consolidarse na metade dunha táboa moi axustada cunha cuarta parte dos puntos necesarios para acadar o seu obxectivo, unha rendiña para afrontar con certa tranquilidade a permanencia.

Diante da eficacia determinante dos seus constantes rescates, cabería preguntarse cal tería sido o destino do Celta, con Berizzo, Coudet, Carvalhal ou Benítez, agora con Claudio, sen a participación de Iago. Como é inevitable especular sobre cal será, agardemos que a medio prazo (nun dianteiro de trinta e sete anos), o futuro dun equipo que xa non contará todas as semanas cun xogador tan diferencial, tamén o mellor da súa historia. Velaí a auténtica cerna do horizonte celeste desta tempada e quizais da seguinte: preparar a medio prazo un equipo competitivo de Primeira sen contar co seu astro das bateas na lameira. Non obstante, sen chegar a esa cuestión, Claudio ten xa a obriga de xestionar con intelixencia e empatía os tempos actuais de Iago, que pasan tamén por descansar no banco, como sucedeu o domingo, despois de 180 minutos xogados a tumba aberta na mesma semana. Unha xestión que de ser eficaz pode manter o seu carácter diferencial, como se demostrou diante do Girona, revolucionando o partido en vinte e cinco minutos e converténdose no mellor xogador dos trinta e dous que pisaron o terreo de xogo.

Ademais do revulsivo que supuxo a participación de Iago, o partido co Girona merece algún comentario máis, xa que o Celta se amosou impreciso e inferior ao seu rival, sobre todo na primeira parte na que foi superado en ambas as dúas áreas, non atopando nunca a forma de crear superioridade nas proximidades da área catalá e ofrecendo unha preocupante fraxilidade para defender os centros á área, erro habitual para o que Claudio non atopou aínda remedio. Así chegou o gol de Herrera no 37´da primeira parte, ao que os celestes tardaron en responder corenta minutos, cando entraron Sotelo e Aspas. Un Celta que se presentaba, como adoita en cada data, cheo de novidades, cunha dianteira inédita, na que acompañaban a Borja Alfon e Pablo Durán, con escasa fortuna; na que reaparecían na defensa Carlos Domínguez e Mingueza, equipo artellado por unha dupla nova formada por Damián e Moriba, que nunca acabou de collerlle o pulso ao xogo visitante. Ampla rotación que non resultou satisfactoria, sobre a que cabe preguntarse, sabendo da súa necesidade por tratarse dunha semana de tres partidos, se non impide consolidar os mecanismos, sobre todo defensivos, que precisa o equipo cando case chega a metade da primeira volta.

Como a afección celeste, sempre por riba das 21.000 persoas en Balaídos, pode preguntar sobre cales son as razóns de que o seu equipo non conseguise manter a cero aínda a súa portaría, sendo o segundo máis goleado (recibiu 15 tantos) da categoría, como por ventura tamén o terceiro máis goleador (marcou 15) do campionato. Como é inevitable preguntarse pola incapacidade de puntuar lonxe de Vigo, pola que tamén pasan as posibilidades da permanencia. Números vermellos que sabemos ten en conta o equipo técnico de Giráldez para consolidar un proxecto, apoiado con entusiasmo por todo o celtismo, mais que sabemos precisa dalgunhas melloras e retoques. Agardamos que no estadio de Gran Canaria e coa próxima visita do Real Madrid se vaian producindo.

Publicado en Faro de Vigo: 01/10/2024

500 con Aspas

/en , , , , , , , /por

No partido 500 de Iago Aspas coa elástica celeste, o cadro de Claudio Giráldez nun gran partido fracasou porque a raíña Fortuna, cuxa ruleta distribúe caprichosamente os bens e os males, preferiu entregarlle no derradeiro minuto o tesouro dos tres puntos ao equipo de Diego Simeoni. Explicación mitolóxica que atopamos para explicar o sucedido na noitiña do pasado xoves no coliseo do Fragoso, onde todo debería ter mudado se no minuto 41 da primeira parte o noso Merlín de Moaña axustase apenas dez centímetros á dereita o seu xutazo dende a frontal ao pao, que detivo de forma asombrosa o gardameta colchoeiro, tras unha combinación con Borja Iglesias, o noso nove, con quen tan ben se entende. Unha xogada que, xunto á oportunidade fallada no 89’ a porta baleira por Javi Rodríguez, determinou o resultado dun partido no que os de Aspas mereceron a vitoria (ou canto menos a dignidade do empate) porque atacaron mellor, sobre todo na primeira parte, e defenderon de forma eficiente (mellor ca ningunha outra vez no que vai de liga) até o desafortunado minuto 90, no que por primeira e única vez funcionou a conexión Griezmann e Julián Álvarez, dinamitando o dispositivo creado con tanta paciencia e disciplina por Giráldez. Unha desgraza, outro inxusto agasallo da deusa Fortuna que premia, como tantas outras veces, a equipo tan vampírico e antipático como o de Simeoni.

E no 500 de Aspas, a lenda que representa hoxe o celtismo, o mellor xogador da historia do Celta –a piques de superar a marca de partidos de Manolo «o gran capitán», o heroe do Celta da miña infancia– foi substituído exhausto no 83’, despois doutro partidazo no que correu coma un xuvenil, pelexou coa incomoda defensa atlética (toleando a Reinildo) cada un dos balóns, dirixiu a recuperación tras a perda e encarou a Oblak até en tres ocasións. Derrota que non embaza a excelente actuación de todo o equipo castigado de forma moi severa por un lixeiro desaxuste na defensa dun balón lateral, erro frecuente que Claudio aínda non foi capaz de remediar. Xaora, a pesar de resultado tan doloroso, que decontado encheu de melancolía o celtismo dos padeceres afeito a estas desgrazas, non invalida nin moito menos a proposta do adestrador de Cans e o seu concienciudo cadro técnico, capaz de preparar cada partido como se dunha final se tratase, como se fose un caso único e singular, ofrecendo o once máis axustado posible ao perfil do contrincante, sorprendente metodoloxía táctica de rotacións constantes que comeza a ser envexada e estudada polos seus rivais.

Secasí, para facerlle fronte á visita do difícil Atlético, Claudio preparou unha defensa con tres centrais veteranos, que durante 90 minutos funcionou coma un reloxo, na que destacou Starfelt, que anulou a Sorloth, o perigoso xigante noruegués, e nas que uns magníficos Marcos Alonso e Manquillo mantivéronse firmes na contención e xenerosos no ataque. Como acertada foi a incorporación a banda dereita de Carreira que creou o pánico atlético cos seus pases da morte e de Fran Beltrán, capitán durante os minutos finais, no medio centro atrasado, que deixou unha das mellores actuacións que lle recordamos proporcionando unha moi boa saída ao equipo e unha fluidez moi valiosa. Proposta claudiana que funcionou até que na segunda parte Simeoni introduciu os seus primeiros trocos, coa entrada de Julián Álvarez e Riquelme, cos que os colchoeiros gañaron presenza (e perigo) nas inmediacións da área celeste. Movemento ao que respondeu Giráldez coa incorporación de Douvikas e Alfon, que por desgraza non melloraron a eficacia atacante celeste, e, quizais un pouco tarde, de Javi, Damián e Ilaix, coa intención de afrontar con máis músculo os decisivos derradeiros minutos.

A desafortunada derrota do partido 500 de Aspas non embaza, tampouco, a traxectoria do dianteiro de Moaña, en magnífica forma, que aventuramos escalará ao longo desta campaña posicións na táboa de goleadores históricos da Liga, entrando a formar parte do selecto grupo dos vinte primeiros de todos os tempos, o segundo futbolista galego, despois de Manuel Fernández «Pahiño» o dianteiro vigués de Navia lector de Dostoieski. Escalada da nosa primeira figura que agardamos continúe o domingo, no que o míster porriñés introducirá novas sorpresas no once de gala para facerlle fronte ao temible eurogirona e coa cuarta vitoria consolidar ao Celta no medio da táboa.

Publicado en Faro de Vigo: 28/09/2024

Economía e letras

/en , , , , , , , , , , , , /por

Lamenta Yolanda Castaño nas páxinas do seu ensaio premiado, Economía e poesía. Rimas internas (Galaxia 2024), que a supervivencia a través da poesía é case un milagre. Confesa así a autora de Materia (Xerais 2022), libro recoñecido co Premio Nacional de Poesía 2023, as dificultades que afrontou como poeta en galego que fixo desta condición a súa única profesión. Un debate sobre a profesionalización, aberto dende hai décadas nas nosas letras, que ten que ver máis coa precariedade do seu mercado, á intemperie e con escasa visibilidade e recoñecemento social, que coa vontade das nosas autoras para vivir dos dereitos da venda dos seus libros ou das facturas emitidas pola súa participación en recitais e outros saraos literarios. E se alguén dubida da fraqueza que arrastra o noso mercado, aconsello consulte os informes anuais máis recentes de Comercio Interior do Libro da Federación de Editores. Datos que no caso do libro galego resultan clarificadores de máis: as vendas totais a prezos de capa son de 16,8 millóns de euros, as dos libros de literatura 2,6 millóns de euros, das que case 1,9 corresponden a narrativa e 700.000 euros a poesía, teatro e ensaio; vendas que xeran uns dereitos de autoría de 1,5 millóns. Como cativas son as axudas e compras anuais para bibliotecas públicas da Xunta de Galicia ao sector editorial, arredor de 800.000 euros, que representan apenas o 4,76 % da facturación do sector en 2022. Incrementar a cifra das vendas literarias en galego e destas axudas constitúen requisitos previos para abordar un debate sobre a profesionalización que non estea trucado polo enganoso voluntarismo. Noutros termos: incrementar as vendas e visibilidade nas librarías do libro galego (o equivalente a pasar por billeteira na música ou no cinema) e comprometer as institucións a responsabilizarse de políticas públicas de fomento da lectura en galego e de apoio á creación literaria son condicións que axudarían na angueira das que pretenden facer das nosas letras o seu oficio.

Publicado en Nós diario: 25/09/2024

Vigo e a súa colonia alemá

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo para celebrar a reedición da obra de Antonio Giráldez Vigo y su colonia alemana en la Segunda Guerra Mundial (IEV 2024):

Entre o grupo de fundadores do Instituto de Estudios Vigueses (IEV), que dende hai máis de tres décadas investigan incansables a historia de Vigo, Antonio Giráldez Lomba ocupouse dalgúns dos temas chave para entender a cidade nosa da primeira metade do século XX. Dende o seu primeiro libro, El año del “Desastre” 1898 en Vigo (IEV, 1998), iniciado como o seu traballo de licenciatura, Giráldez abordou en diversas publicacións o impacto desastroso da guerra de Marrocos de 1921 (IEV 2003),  os primeiros días da guerra civil (Xerais 1993) e os posteriores anos da fame (IEV 1999), lembrou como os tranvías de Vigo configuraron a cidade metropolitana actual (Deputación de Pontevedra 2005; IEV 2014) ou afondou singularmente nas pegadas viguesas da Segunda Guerra Mundial. Temáticas de investigación exhaustiva que non lle impediron abordar unha intensa actividade de divulgación da historia de Vigo en publicacións como «Diario de la Reconquista de Vigo» aparecido en Faro de Vigo en artigos diarios entre o 31 de xaneiro e o 28 de marzo de 2009 ou o libro 200 años de Vigo. 1810-2010. Metamorfosis de una ciudad, publicado en fascículos por Faro de Vigo con motivo do bicentenario.

Labor divulgador da historia de Vigo e de Galicia que o profesor Giráldez desenvolve tamén nas súas conferencias amenísimas e didácticas, nas rotas históricas que conduce pola cidade e pola ría, no seu labor docente no Programa para Maiores da Universidade de Vigo ou nas súas intervencións radiofónicas no programa de Onda Cero «Pasión por la historia de Vigo». Sen esquecer o seu criterio sempre rigoroso e de longo alcance no deseño do ciclo anual de conferencias do Fórum do Instituto de Estudios Vigueses, entidade da que é vicepresidente, como das iniciativas da Sociedade Verne de Vigo, da que é fundador. Activista da causa viguesa, Antonio Giráldez posúe unha grande habilidade para relatar oralmente e por escrito os principais episodios da nosa historia, como fixo na súa primeira novela 1598: la peste en Vigo. El secreto del reclinatorio del prior (Ediciones Elvira 2020), prologada polo cronista Ceferino de Blas, na que reconstrúe con doses de intriga como era a cidade no século XVI a partir dun informe atopado no arquivo diocesano de Tui e elaborado polo prior da Colexiata sobre os danos causados pola invasión de Francis Drake.

Tras o interese co que foi acollido o libro Vigo y su colonia alemana durante la Segunda Guerra Mundial (IEV 2014), Giráldez acaba de presentar unha nova edición ampliada (IEV 2024), na que tras continuar coa investigación cose algúns cabos que lle quedaran soltos e engade novos protagonistas e historias. Un relato que comeza coa incorporación en 1905 de oficiais alemáns á oficina do Cable Alemán da rúa Velázquez Moreno e continúa coa chegada en 1916, coincidindo coa Primeira Guerra Mundial, de intereses empresariais alemáns instalados até entón en Portugal. Emigración alemá en Vigo que se intensifica nos anos vinte de crise (bancarrota) da economía alemá grazas á liña marítima regular entre Vigo e Hamburgo pola que irán chegando empresarios, químicos e comerciantes alemáns que se establecerán na cidade, participarán da súa actividade portuaria e fundarán en 1926 o Colexio Alemán que funcionará na rúa Pi e Margall até 1976. Colonia alemá que en 1939, ás portas do conflito mundial, era xa de duascentas persoas, con delegación local do partido nazi incluída, que se incrementará durante os anos da guerra e do «escuro obxecto de desexo» que constituía o volframio. Giráldez esculca sobre a actividade empresarial e social desta comunidade, ecos de sociedade incluídos, como rescata do esquezo outras historias heroicas, como a da fuxida de xudeus polo porto de Vigo, a partir de 1943, cando a policía franquista xa non estaba ás ordes da Xestapo e os submarinos nazis xa non reabastecían na ría de Vigo.

Apoiada nunha sólida documentación fotográfica, a nova edición do libro de Giráldez incorpora, entre outras novidades, a historia de Hanns Oswald Kukla, o soldado da Lexión Cóndor que desapareceu en Italia e acabou casando cunha viguesa, como aqueloutra protagonizada por Karel Holemans, o pintor flamengo que traballou para intelixencia militar alemá e recibiría en 1945 un premio de pintura do concello de Vigo. Testemuña daquela presenza alemá que desde 1980 ofrece na Praza da Industria a imaxe do «Ferreiro», primeira escultura moderna da cidade, icona do Vigo fabril, ensamblada peza a peza polo vigués Guillermo Steinbrüggen, neto dun oficial do Cable Alemán chegado a Vigo en 1905 e fillo de Francisco Steinbrüggen Klinkhart, coñecido como «Paco Radio», aquel deportista e amante das Cíes que formou parte do exército de Hitler e ao regreso da guerra abriu na rúa Joaquín Yáñez nº 13 unha tenda de reparación de radios.

Lume

/en , , , , , , /por

Onte pechou Lume despois de 48 anos como referente de libraría cultural independente e galeguista na Coruña. Aberta en decembro de 1975 como libraría e aula de cultura, pouco despois da morte do ditador, por unha sociedade de opositores, Lume marcou a toda unha xeración de lectores e lectoras que teceron unha comunidade de afectos e complicidades animada por Dolores Porto «Lola», primeiro empregada e desde 1988 copropietaria con Luis Martínez. Como editor de Xerais tiven a fortuna de participar alí en ducias de presentacións, nas que sempre era recibido por un escaparate precioso arredor do libro e da autoría protagonista do serán, un xeito creativo de Lola para fender a invisibilidade á que o libro galego estaba (e continúa estando, por desgraza) sometido. Imposible esquecer días felices e memorables entre os libros e a cartelaría dos anos da Reforma Política tan característica de Lume, como as presentacións d’ Os libros arden mal (Xerais 2006) de Manuel Rivas ou d’ A nena do abrigo de astracán (Xerais 2017) de Xabier P. Docampo, na que agarimado polas súas amizades, tamén as da tertulia dos sábados de dúas décadas na propia libraría, presentaba orgulloso a súa derradeira novela coa que homenaxeaba a súa xeración. Parafraseando o que Agustín Fernández Paz escribiu para as bibliotecas, cando desaparece unha libraría desaparece unha luz. Librarías como Lume, hábitat natural do libro literario, son tamén espazos públicos para o libro e a lectura, e como tales celmes de convivencia. As librarías como Lume son zonas a defender como espazos de liberdade e fontes inesgotables de coñecemento e horizontes de esperanza. Cando pecha unha libraría pérdese un espazo cidadán, habitado por libros e por almas, tamén un territorio da memoria de cada cidade. Non esquezo a voz de Manuel Rivas quebrada pola emoción lendo en Lume páxinas memorables d’ O último día de Terranova (Xerais 2015) protagonizadas por Fontana o seu libreiro: «En que país estamos? Vostede non pode  pechar unha libraría!»

Publicado en Nós diario: 18/09/2024

Ourives de Vigo

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos ourives Hernández con motivo do centenario da súa participación na mostra de Arte Galega organizada polo Ateneo de Vigo na Escola de Artes e Oficios:

Os esmaltes dos ourives Hernández son outras das iconas viguesas do século XX, orixinais tanto pola técnica artesá rabiosamente moderna como pola temática viguesa e o seu espírito de galeguidade. Pezas orixinais que nos máis diversos formatos, dende cadros a bustos e esculturas, de broches a pendentes e outras pezas de pratería acreditan no seu inequívoco «Made in Vigo», coñecido nos cinco continentes. Chegados a Vigo, coincidindo coa galerna de 1922, atraídos polo crecemento e prosperidade da cidade e a renovación da súa actividade artística, os pucelanos irmáns Eloy e Osmundo Hernández Calzada instalaron un primeiro talleriño na Porta do Sol. Hospedados no hotel Universal da familia de Manuel Gómez Román, amizaron co arquitecto galeguista que lles deseñaría o obradoiro que ocuparían dende 1926 e durante máis de sete décadas na rúa do Príncipe nº 15 eles e os seus descendentes, os fillos do primeiro, Eloy e Julián Hernández Santodomingo. Tradición artesanal familiar centenaria por ventura anovada pola terceira xeración que representa hoxe o pintor Eloy Hernández Rollán, ao fronte do seu obradoiro de Gran Vía nº 9.

Formados na Escola de Artes e Oficios de Valladolid, bolseiros na Escola Boulle de París pola Junta de Ampliación de Estudos, onde gozaron das artes antigas e clásicas, os primeiros Hernández antes de chegar a Vigo xa coñecían tamén as técnicas máis innovadoras da pratería europea. Secasí, dende os seus primeiros días vigueses traballaron como artistas polifacéticos de espírito renacentista que utilizando diversas técnicas e soportes expresaron a súa creatividade mesturando escultura, pintura e ourivaría. Implicados axiña na vida artística viguesa, amigaron co escultor Francisco Asorey ou o arquitecto Antonio Palacios, déronse a coñecer na exposición de Arte Galega organizada polo Ateneo de Vigo na Escola de Artes e Oficios de Vigo en 1924, na que Eloy presentou tres esculturas e varios traballos de ourivaría, mentres que Osmundo  o fixera cunha cruz bizantina e un misal de prata e marfil, entre outras pezas de ourivaría. Dous anos despois participarían con dezaseis pezas na Exposición Internacional de Filadelfia e xa en 1927 serían nomeados polo concello fillos adoptivos de Vigo e homenaxeados cunha cea hotel Moderno. Identificación coa cidade que os acolleu confesada cando foron premiados en 1935 na Exposición Nacional de Belas Artes: «todo o noso labor, sobre todo os esmaltes, está influenciado por esta terra marabillosa e todo el naceu ao calor da cidade, a nosa obra é a nosa ofrenda a Vigo».

Para Mariel Larriba Leira, comisaria da magnífica exposición «Os Hernández ourives de Vigo», organizada en 2006 coas pezas da colección familiar polo concello de Vigo no Museo de Castrelos (do que Eloy, profesor de Modelado e Baleirado da Escola de Artes e Oficios, foi membro en 1935 do seu primeiro padroado), «a burguesía viguesa foi a clientela máis importante [dos Hernández], atopando no art decó [das súas pezas], un novo criterio estético apetecible como símbolo de status». E certo é que as pezas dos Hernández na década dos «felices vinte» desenvolven cunha linguaxe persoal esta corrente estética, na que experimentando coa liña e as tintas planas e a técnica do cobre esmaltado «champlevé» abordan temas da mitoloxía clásica en pezas memorables como «Diana cazadora», «Nu sobre pedestal», «Ninfas», «Atenea», «O rapto de Europa I (1929)», presente con gran éxito na exposición «Vigo no tempo (2023)» como mostra da Galicia moderna e do Vigo cosmopolita á que os esmaltistas vigueses se adscribían. Galeguidade da súa obra amosada pola súa vontade de recuperar a xoiaría popular no que atinxe aos materiais, como o acibeche, e a técnicas como a da filigrana tan orixinal nas súas pezas.

Ao longo dun século, as tres xeracións dos Hernández crearon unha tradición artesanal, na que sempre trataron de expresarse coa linguaxe da súa época, sen renunciar, como salienta Mariel Larriba, a influencia da arte clásica, aos ideais helénicos de medida, equilibrio e proporción ou a un ideal de beleza no que predomina a esvelteza, a sobriedade e a serenidade. Un traballo arriscado de procurar a beleza froito dunha reflexión artística permanente, con milleiros de pezas, dende os trofeos futbolísticos como o de Orfos do Mar (1949) e aquelas uves míticas dos amigables de inicio de tempada do Cidade de Vigo (1971), pasando por trípticos, pórticos e outras pezas de imaxinaría relixiosa, até cadros de escenas e paisaxes do Vigo vello ou pezas de artes aplicadas como cofres, pratos, vasos, copas, morteiros, cruces, máscaras ou medallas. Cando se fai o centenario daquela primeira exposición viguesa dos Hernández na Escola de Artes e Oficios ben está lembrar a achega destes ourives dun Vigo con luz propia.