Liñas de galego

Decepcionoume o escaso eco do informe «Un país coa súa lingua» froito do foro organizado polo Consello da Cultura Galega coa intención de activar medidas que reforcen o uso social do galego. Entre elas son de interese as da comisión de Educación e Socialización, coordinada por Nel Vidal e Dolores Vilavedra, na que asumindo a necesidade de combinar planificación e educación lingüística, tabú para o goberno de Rueda, se propón redefinir o enfoque do plurilingüismo situando o galego no centro de interese e fortalecéndose naqueles ámbitos, o tecnolóxico e científico, nos que hoxe non está. Resultan viables propostas para as que nin sequera sería imprescindible (aínda que si moi aconsellable) agardar á derrogación do decreto 79/2010, como ampliar e diversificar a oferta educativa en galego, fose por proxectos de enriquecemento lingüístico, fose ofrecendo liñas educativas nas que o galego é lingua vehicular, sempre que exista demanda suficiente e consenso na comunidade educativa. Secasí, resulta necesario impulsar unha campaña institucional e colaborativa que enxalce os beneficios de criar en galego cun enfoque emocional positivo e reforzo para as familias que o fagan. Certo é que resulta imprescindible revisar o modelo de educación lingüística, o que pasa por derrogar o decreto da vergonza de 2010 e acadar un acordo político transversal sobre un modelo alternativo que garanta que cada moza ou mozo ao remate da súa formación conte cun dominio operativo do galego equivalente ao doutras linguas de referencia, nada pois doutro xoves. Xaora, o documento das expertas do Consello da Cultura Galega, que merecería ser presentado no Parlamento, amosa que o acordo sobre a educación lingüística non pode quedar aparcado sine die. Deben activarse nos centros educativos medidas alternativas coma as citadas, e outras dun documento valioso, que vaian máis alá tanto de lamentar os ataques lingüicidas ou de defender contra vento e marea un decreto que tanto dano fixo (e continúa facendo) ao galego.

Publicado en Nós diario:3/12/2025

Apego

Un dos mellores momentos dos Premios da Crítica de Galicia 2025 foi o discurso de Ramón Varela Rodríguez en nome de Alingua (Asociación de entidades locais pola lingua galega), promotora actual do programa Apego, gañador na modalidade de Iniciativas Culturais e Científicas. Mil palabras emocionantes lidas polo xove concelleiro carballés que presentou un proxecto colectivo modélico, creado dende a cultura municipalista coa intención de fomentar e mellorar a transmisión do galego como lingua inicial, dirixido tanto ás familias como ao contexto social dos nenos e nenas nos seus primeiros anos de vida. Nacido en 2015 de forma cooperativa en doce concellos de diversas cores políticas, a través dos seus servizos de Normalización Lingüística, Apego achega materiais, argumentos, recursos e accións ás familias para axudarlles á crianza en galego e para procurar tecer redes de colaboración mutua. Dende entón foron moitas as mantiñas-apego, coa imaxe do polbo, icona do programa, as que se deron aos bebés nacidos nos concellos participantes, na actualidade dezanove. Apego é sinónimo de vínculo, sintonía, empatía, inclinación, afección, amor. Emocións imprescindibles para desenvolver unha inmersión familiar onde o galego sexa a lingua preferente. O de Apego, como outros programas de éxito promovidos por Alingua, como Youtubeiras, Club de debate ou Enreguéifate, forma parte da Galicia da esperanza, a que pon os ollos no porvir, a que asume que a lingua é o noso privilexio, o noso orgullo, que só ten futuro nos nosos fillos e nas nosas fillas, os e as falantes da Galicia do mañá. Xaora, Apego amosa que para enfrontar a actual emerxencia lingüística, rota a cadea de transmisión xeracional do idioma, son posibles outras políticas públicas de fomento da lingua, como as alicerzadas no concepto de inmersión e nunha estratexia de autoestima, corresponsabilidade e confianza. As familias que deciden criar en galego teñen dereito a ser apoiadas e contar con referentes na súa comunidade de apego.

Publicado en Nós diario: 05/11/2025

Amazon

Das mudanzas provocadas na edición pola disrupción dixital a máis relevante foi a aparición dun novo actor, Amazon. Desde que asinou os primeiros contratos coas editoras hai quince anos, o seu poder non deixou de medrar. Acumulou unha cantidade inxente de datos de clientes que comezaron a mercar libros utilizando a súa plataforma de distribución, até chegar a ser hoxe o minorista dominante na venda de libros impresos, libros dixitais (na plataforma Kindle), e mesmo audiolibros, creando ademais un ecosistema para a produción, difusión e consumo en múltiples formatos e linguas. En galego conta hoxe cun catálogo de vinte mil referencias, semellante ao de Todostuslibros.com, a web das librarías independentes e de proximidade. A revolución dixital, ademais de empregar as utilidades hipertextuais, abriu novas posibilidades de publicación e lectura, en formatos pdf e epub, mais tamén deu lugar á organización máis poderosa que a industria editorial coñeceu ao longo dos seus cincocentos anos de historia. Poder dos datos que Amazon, inicialmente especializada na loxística inocente de libros, ampliou a calquera tipo de produtos, ademais de crear un novidoso negocio gratuíto de libros autoeditados na plataforma Kindle Direct Publishing (KDP) desde a que desenvolveu con éxito de público algúns xéneros de ficción mainstream –como a novela romántica, de ciencia ficción e fantasía– por parte de autores e autoras debutantes ou que quedaron á marxe das editoras tradicionais, onde a lingua galega comeza a contar cunha certa presenza. Amazon funciona como monopolio do comercio electrónico, cunha facturación abraiante de 500.000 millóns de euros, dos que a España corresponden 8.000 (de libros apenas 75) e estimamos que a Galicia 480, onde conta con dúas estacións loxísticas no Porriño e Cambre. Intimida que unha soa empresa estadounidense poida exercer formas de poder sobre a nosa cultura e consumo en virtude da súa posición como plataforma loxística dominante. Convén pensalo, antes de utilizala.

Publicado en Nós diario: 22/10/2025

 

Premios da Crítica de Galicia 2025

Para o arquivo deixo a crónica que fixen dos Premios da Crítica de Galicia 2025 que ditaminamos o sábado 18 de outubro. No discurso de acollida que pronunciei como presidente da asociación homenaxeamos a Luis Suárez Marconi, primeiro secretario dos premios, ademais de animador e organizador das nosas convocatorias. Anunciei a celebración en 2027 do cincuentenario dos premios e expresei o noso chamento a que parase o xenocidio palestino, uníndonos a solicitude de entidades pacifistas de todo o mundo.

Dixitalización

O trasacordo da Consellaría de Educación, contemplando que nas aulas de quinto e sexto de Primaria participantes no programa E-dixgal se poden utilizar libros de texto impresos en tres materias, como xa sucedía en dúas da ESO, reorienta por vez primeira, desde a posta en marcha do programa Abalar 2010, a estratexia de dixitalización da administración educativa galega cara un modelo híbrido de uso de recursos didácticos, onde conviven os impresos e os dixitais. Modelo de “hibridación” defendido polos membros da Asociación Galega de Editoras que publicabamos materiais educativos e que despois de máis dunha década, supón o regreso á casa de partida, a de artellar o proceso de dixitalización nos centros educativos. Cuestión que vai moito máis alá da escolla do soporte dos recursos educativos ou da participación ou abandono de E-dixgal, xa que como sinalan as expertas do Grupo Cavila de Nova Escola Galega (NEG) a dixitalización «obriga a unha profunda mutación do paradigma pedagóxico, das prácticas organizativas e didácticas na aula», que respondan aos requirimentos do Deseño Universal da Aprendizaxe como as necesidades educativas da sociedade dixital actual. Rectificación necesaria do equipo de Román Rodríguez, unha oportunidade para que os centros volvan a esa casa de partida do taboleiro e deseñen dende aí os seus plans de dixitalización, tanto os participantes en E-dixgal, coma os que non, xa que a todos obriga esta hibridación dos recursos educativos, termo que non se debería confundir co dos libros de texto e manuais escolares. O Grupo Cavila de NEG propón que cada centro conte cun plan estratéxico de dixitalización, asumido polo claustro e a comunidade educativa, adaptado ao seu contexto, de xeito que centrado no desenvolvemento da competencia dixital garanta ao alumnado e profesorado a súa accesibilidade, equidade, inclusividade e sostibilidade. Aproveitar este reseteo de E-dixgal para reconsiderar onde vai a dixitalización é unha oportunidade que cada centro non debería perder.

Publicado en Nós diario: 17/09/2025

Canicosta

O Celta continúa subindo a súa particular canicosta de inicio da tempada europea, esa corredoura con pendente esixente que aínda rematará o vindeiro domingo diante do poderoso Vilarreal, o líder actual. No serán do mércores diante do Betis de Pellegrini, rival na Europa League, nunha gran segunda parte amosou o seu mellor xogo. Porén, se ollamos a táboa clasificatoria, onde os celestes figuran con apenas dous puntos de nove, a situación é enganosa, xa que polo xogado co Mallorca e Betis, perfectamente poderían ser catro ou seis. Triunfos que se lle escaparon fose por un erro defensivo illado, un exceso de confianza, como o de Son Moix, cando o partido remataba, ou fose por erros na finalización, como os que se puxeron en evidencia diante dos béticos, xusto cando o equipo despregaba o xogo combinado máis logrado do que vai de competición. Dous empates que, superado o fracaso inicial diante da xetafina de Bordalás, fixeron recoñecible aquel equipo co que Giráldez rematou a pasada campaña. Precedente que debería abondar, sen xuntar allos con maraballos, superada esta difícil canicosta inicial, para evitar ansiedades e desconfianzas futuras.

Non hai dúbida, polo visto diante do Betis, que o cadro celeste está a partir un piñón co adestrador soqueiro, probablemente polo feito de que conta con todos na confección dos seus onces de gala, como polo feito de que con Giráldez ninguén pode vivir de moca. E se alguén o dubida que llo digan a un ferrote tan veterano como Marcos Alonso, que quedou durante a primeira parte do mércores no banco, tras a súa sobrada de Mallorca, o que obrigou, lesionado Starfelt, a montar unha primeira liña con dous canteiráns, Yoel Lago e Javi Rodríguez, e un lateral habilitado como Ristic. Unha arriscadísima defensa de tres, que funcionou durante toda a primeira parte, até que no 45’ Bartra cabezou as redes un saque de recanto, certo que facilitado pola caída de Javi, ao que lle fixeron falta. Infortunado gol visitante, que non pexa a boa actuación dos centrais celestes, aínda que si poida volver a provocar dúbidas sobre o papel de Radu, que non amosou o dominio da área pequena no balón parado, da que o secretario técnico celeste falou cando foi presentado o porteiro romanés.

Diante do marcador adverso e xogando por fin cara a Marcador, un factor emocional a ter moi en conta, Claudio reaccionou decontado, modificando o seu debuxo e a actitude do conxunto. A entrada de Javi Rueda, até agora a mellor novidade da tempada, revolucionou o xogo celeste, levando a Hugo Álvarez a xogar adiantado entre liñas, o que rompeu o cadeado que dende o inicio dispuxera o enxeñeiro chileno. Mudanza táctica giraldina que decontado deu froito nunha chegada velocísima do carrileiro malacitano até a liña de fondo, provocando un saque de recanto. Aí naceu o solitario golazo celeste: un cacheirón dende a frontal que enganchou Hugo Álvarez co pé esquerdo, sen deixar caer o balón, aproveitando un rexeitamento do gardameta bético. Debuxo claudino que aínda funcionou máis satisfactoriamente nos vinte derradeiros minutos, xa coa presenza de Aspas, capaz de mellorar o xogo dos seus compañeiros, que baixo a dirección dun inmenso Hugo Sotelo, chamado a ser a revelación celeste, acurralou ao equipo visitante que pedía a hora. Mágoa que con semellante superioridade coral nin Jutglá nin Bryan Zaragoza fosen capaces de marcar, cando dispuxeron de ocasións moi claras para facelo. Desta volta, o equipo de Giráldez quedou na praia, apenas a uns metros do seu obxectivo.

Esta magnífica segunda parte dos célticos abriu na afección varias liñas de debate. A primeira: no Celta actual manda o colectivo sobre o individual. Claudio constrúe as súas aliñacións sobre unha aliaxe de tres compoñentes: promesas que non se abouchan en momento ningún (coma o heroico Yoel Lago, Javi Rodríguez, Abdellaoui ou Manu Fernández), xogadores de experiencia (Borja, Marcos, Iago, Mingueza, Starfelt, Moriba, Ristic) e canteiráns veteranos (os Hugos, Damián, Durán, Domínguez, Carreira, Rueda…). A segunda: a canicosta actual amosou que o cadro ten un serio problema de gol. Os dianteiros aínda non marcaron. Quen vai contribuír a chegar aos 59 tantos da pasada liga? A terceira: co traspaso de Fer López, Aspas quedou sen relevo, o que fai preciso contar cun xogador entre liñas con chegada, gol e liderado. Será Denís Suárez? Poderíase soñar coa volta de Brais Méndez? A cuarta: hai unha serie de xogadores de calidade e fantasía que continúan en pretempada, alleos ao compromiso requirido para subir esta canicosta: Williot, Zaragoza, Mingueza e mesmo Beltrán (caso de non ser traspasado in extremis) poden marcar a diferenza e contribuír a mellorar os resultados do equipo. E cinco: a polémica da portaría continúa aberta, probablemente, até o mercado de inverno. E o domingo o Vilarreal, outro óso moi difícil de roer.

Publicado en Faro de Vigo: 29/08/25

Escribir a man

Escribo a man as primeiras versións de todos os textos que publico, sexan artigos ou presentacións. Fágoo nos meus cadernos, aos que chamo «brétemas», que conservo numerados na biblioteca, xeralmente a lapis afiado e con caligrafía ligada escolar, como a que aprendín hai catro décadas cando me formei en grafomotricidade con Juan Antonio García Núñez, descompoñendo a escritura nunha combinación entre trazos horizontais, verticais e bucles arriba e abaixo. A esta altura da miña vida, utilizar a escritura manual, a pesar de demorar a produción textual, constitúe un excelente traballo artesán que contribúe a estimular a miña actividade cognitiva. E o certo é que son numerosas as razóns que dende a neurociencia aconsellan que continuemos escribindo a man, ao tempo que o facemos nos teclados das computadoras e dixitamos nas pantallas de teléfonos e tablets. A escritura a man é a nosa primeira marca de identidade, activa a memoria en movemento e a forma na que absorbemos a información, cultiva a paciencia e estimula a expresión creativa. Compromete a actividade da maior parte do cerebro, sobre todo daquelas rotinas adestrables como a motricidade fina, habilidade cognitiva que permite a fluidez do útil e a continuidade do trazo premendo de forma suficiente sobre o papel. A caligrafía é unha actividade artesanal e sensorial na que están comprometidas as mans, os brazos como a totalidade do corpo, polo que son comprensibles as apelacións literarias que reclaman que vivir é escribir con todo o corpo, ou que a escritura manual é unha forma primeira de afirmación da vida. Quizais sexa por esta razón utilitaria pola que países como Noruega, que abandonaron nas aulas de Primaria a aprendizaxe da escritura cursiva, trasacorden agora polos beneficios da caligrafía para as aprendizaxes básicas. Coma sucede na lectura, a escritura do noso tempo é híbrida, manuscrita fluída, continua e con afán de permanencia sobre o papel, como a dixital é descontinua, fráxil e permanentemente revisable.

Publicado en Nós diario: 27/08/25

Impresións de Castelao en Vigo

Dedico o artigo da semana de Campo de Granada en Faro de Vigo (o 1.300, dende agosto de 1999) á exposición «Impresións de Castelao en Vigo», na Pinacoteca Fernández del Riego, comisariada por José Luis Mateo e Miguel Anxo Seixas:

Dentro da sempre interesante visita a Pinacoteca Fernández del Riego, mesmo a pesar dos seus horarios reducidos, este verán ofrece o aliciente da magnífica exposición «Impresións de Castelao en Vigo» cuxo fío condutor narrativo é a relación do polígrafo nacionalista coa industria editorial viguesa. Comisariada por José Luis Mateo, membro do Instituto de Estudios Vigueses, e Miguel Anxo Seixas, presidente da Fundación Castelao, a mostra reúne 150 pezas de diversos fondos sobre as relacións de Castelao con Vigo, entre as que destaca o atractivo da súa obra gráfica procedente das coleccións dos museos municipais de Castrelos e Fernández del Riego.

Sen renunciar, xaora, a presentar as pegadas persoais que Castelao deixou en Vigo, fose cando visitaba a consulta da rúa Elduayen do doutor Ramón González-Sierra para tratarse dos seus problemas oculares; para atender os convites de sociedades culturais viguesas como o Ateneo, onde no seu local da praza da Constitución expuxo en 1923 as 48 imaxes que formarían o álbum Nós; ou en calidade de político galeguista comprometido coa conquista da República e do Estatuto de Autonomía, que pronunciou discursos memorables como o do 25 de xullo de 1931 no García Barbón.

Mostra de excelente deseño museográfico, clara, didáctica e exhaustiva, presenta de forma ordenada unha síntese esencial da obra gráfica de Castelao publicada na prensa viguesa durante vinte e cinco anos. Primeiro, os seus debuxos cómicos na revista Vida Gallega de Jaime Solá, publicación gráfica da que sería autor da portada do primeiro número de xaneiro de 1909. Logo, cando colabora con Galicia. Diario de Vigo, o xornal do seu amigo Valentín Paz Andrade, aparecido o 25 de xullo de 1922, con sede primeiro en Montero Ríos, logo na rúa Urzaiz, para o que deseñou a cabeceira tipográfica e publicou numerosos textos e caricaturas. Máis tarde, con El Pueblo Gallego, aparecido o 27 de xaneiro de 1924, onde dende o 17 de outubro de 1926, cando publica o relato «O pai de Migueliño», irá adiantando os contos e ilustracións, que titula como Cousas, que en 1929 recollerá o editor Ánxel Casal na Coruña na súa editora Nós. Como adiantará en 1927 nas páxinas do xornal vigués de Portela Valladares tres capítulos da novela Os dous de sempre que en 1934 publicará Nós en Compostela.

E, xa por último, a súa colaboración gráfica con Faro de Vigo, unha das máis sobranceiras das que fixo ao longo da súa vida, que lle permitiu chegar a un público xeral dende o xornal de maior difusión na Galicia do seu tempo. Baixo o epígrafe «Cousas da vida», Castelao publicou o 16 de outubro de 1926 a primeira das súas viñetas que levaba o seguinte pé: «O mellor remedio contra a gordura e o sacho: non vos hai labrego que teña bandullo». Un traballo que se estendería ao longo de máis de seis anos, interrompido o 10 de xullo de 1927 e recuperado o 2 de febreiro de 1930 con dúas colaboracións semanais, até que a pechou o 9 de abril de 1933, cunha viñeta de pé abondo explícito: «–A República xa veu. –Agora falta a Autonomía». En total 355 cousas da vida, traballo monumental escolmado na mostra da Pinacoteca, como xa fixera o propio Castelao naquel Almanaque Faro de Vigo 1931. Cousas da vida, dunha impresionante tirada de 20.000 exemplares. Publicación artística e comercial na que aparecían anuncios como o de Vicus, entidade cinematográfica viguesa de Xulio Rúa, membro da Agrupación Dramática Galega, que anuncia o film titulado A traxedia de Xirobio, produción de sete partes e un limiar, versión dun conto de máscaras do celebrado libro Cousas da vida de Alfonso R. Castelao, primeira ficción do cinema galego, na que, por certo, aparece a figura dos merdeiros, máscara do entroido tradicional vigués.

Acertan os comisarios cando dedican tamén a súa atención a relación de Castelao con Vigo durante a ditadura, fose polo porto onde entraron de matute os exemplares de Sempre en Galicia editados en Buenos Aires, fose polas edicións que Galaxia, a partir de 1953, e edicións Castrelos, a partir de 1964, fixeron das súas obras literarias ou a que Serigrafía Galega de Álvaro Álvarez Blázquez popularizara, a partir de 1971, algunha das súas obras gráficas. Como non esquecen presentar un itinerario vigués de Castelao, sobre o plano de Ramiro Pascual de 1916; lembrar as primeiras representacións d´Os vellos non deben namorarse en Vigo, a do grupo ourensán Las Burgas o 19 de xuño de 1969 no Teatro García Barbón, a do Teleclub de Coruxo en 1971 e a do Grupo Xiada de Valadares en 1974. Como rescatan a presencia no noso rueiro desde o 25 de xullo de 1981, no que a avenida de Samil pasou a chamarse avenida Castelao ou os tres centros educativos que levan o seu nome. Unha homenaxe moi atractiva á figura do guieiro galego cando lembramos o seu 75 cabodano. Recomendabilísima até o 31 de agosto.

Escritora migrante

Sara Guerrero abriu en 2019 o blog literario «Rehabilitar o rural» coa intención de narrar a vida dunha aldea galega de varias ducias de habitantes a través da «ollada estraña» dunha escritora migrante procedente da cidade de México. Proxecto literario de 54 episodios, publicados en galego de forma quincenal nas páxinas dixitais de El Salto, relata a experiencia migrante que durante cinco anos viviron no concello de Mondariz a xornalista e crítica literaria mexicana e mais o seu compañeiro que, catro décadas despois, reabre a abandonada casa familiar. Un relato que vai do namoramento inicial cunha comunidade veciñal xenerosa e coidadora, onde absorberon de forma inmersiva tanto a lingua como a forma de traballar a leira, á outra fase na que se sentiu vixiada e cuestionada, coincidindo coa reclusión da Covid e a incómoda situación de ser migrante irregular. Novelada pola dramaturga mexicana en Eu son o monte (Euseino 2024) como unha experiencia de escisión, cóntase dende a sensación inicial de perda do que ela foi até o trauma posterior que supuxo desvincularse do territorio e da comunidade, representada pola metáfora do monte, á que se incorporou. É, recoñece, a aldea a que provocou a súa crise identitaria, mais tamén a que permitiu conectar coa cultura que a recibe, a pesar de que a comunidade receptora non se interesase por saber que era. Texto narrativo breve, recomendabilísimo, amosa que vivir no rural obriga a atender aos desexos persoais sen descoidar a voz colectiva; como imprescindible é escoitar con empatía ás persoas maiores para que dese encontro xurda o intercambio de coidados e saberes. Sara Guerrero, hoxe traballadora da Fundació Surt de Barcelona, será homenaxeada o 15 de agosto en Mondariz por A Sega, plataforma feminista de crítica literaria, como «Nosa Señora das Letras 2025». Recoñecerase o seu compromiso de escritora migrante coa lingua galega e cos feminismos, unha experiencia interseccional rebelde e incómoda, que non sempre atopou terra acolledora.

Publicado en Nós diario: 13/08/2025

Inmersiva e plurilingüe

No proceso de actualización do Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega (PXNLG) tres cuestións limitan o seu alcance. Primeira: a pretensión de outorgarlle perfil baixo a Educación Lingüística (EL), poñéndoa á mesma altura das «medidas salvadoras» da lingua  propostas polas expertas e a propia cidadanía. Segunda: a decisión do Goberno Galego de poñer o límite do acordo sobre a EL en que non incorpore o termo «inmersión», entendida polo Partido Popular de Galicia con «monolingüismo». Terceira: a pretensión de considerar tanto o PXNLG como a EL como cuestións técnicas, cando se tratan de medidas políticas de primeira orde para o futuro de Galicia e da súa supervivencia como suxeito político. De todas as tres, inferimos que a chave dunha actualización consensuada, como foi a de 2004, do PXNLG radica en deseñar un modelo de EL alternativo ao Decreto de Plurilingüismo (2010), capaz de recuperar a transmisión oral da lingua nas idades temperás e permitir acadar idéntica competencia nas linguas oficiais ao remate das etapas obrigatorias. Mágoa que non escoitemos falar aos responsables da comisión de expertas do PXNLG nin apenas ás voces das institucións e entidades socioeducativas galeguistas sobre cales serían os contidos e o enfoque dun novo modelo de EL, baseado no plurilingüismo restitutivo, polo tanto cun nivel imprescindible de inmersión lingüística, ademais do desenvolvemento decidido da competencia plurilingüe e da incorporación da aprendizaxe do portugués dende a Educación Primaria. E a este teor non esquezamos que todas as linguas absórbense por inmersión dende a primeira infancia, razón pola que a inmersión non pode quedar fóra dun modelo alternativo. Urxe que as entidades socioeducativas galeguistas asuman a súa responsabilidade e poñan sobre a mesa con rigor a súa alternativa de EL inmersiva e plurilingüe. Só así se podería reorientar a dimensión dun imprescindible «acordo pola lingua» do que os sectores galeguistas e nacionalistas nunca poden quedar fóra.

Publicado en Nós diario: 06/08/2025