Onte 2057: As miñas vinte de «Vinte»

/en , , , , , , , , , , /por

Publicouse onte en Vinte a extraordinaria reportaxe de María Yáñez e Berta Dávila sobre as listas das vinte mellores obras da literatura galega de ficción publicadas no que vai de século XXI. Fun unha das corenta persoas convidadas a participar nunha escolla que asumín como obriga de editor xubilado e privilexio de lector apaixonado.

Xaora, diante da dificultade de escoller con rigor e coñecemento abondos entre centos de títulos, asumín os criterios de facelo só entre títulos de narrativa, elixir só unha obra por ano e non repetir autoría ningunha, xa que isto permitiría que miña lista fose máis objetiva e representativa da excelencia e heteroxeneidade da ficción galega actual. Sei que que con estes meus criterios quedan fóra obras narrativas moi valiosas (houbo anos de grandes colleitas, coma o do pasado 2019), así como coñezo o valor literario da nosa produción poética e teatral, que descartei na miña escolla.

Velaí a lista que enviei ás editoras, profesionais que merecen todas as miñas beizóns por unha reportaxe de referencia para o noso sector da edición:

Onte 2055: «Matria», a ollada desmitificadora de Álvaro Gago

/en , , , , , , , , , , , /por

Por fin puiden ver Matria, a curtametraxe premio do xurado en Sundance (2018), premio da Crítica de Galicia 2018 de Cine e Artes Audiovisuais, entre outros 60 galardóns, liberada na rede como agasallo de nadal de Álvaro Gago, o seu director. Unha alfaia narrativa de vinte e un minutos, tan luminosa como austera, onde se fusiona a ficción e os recursos documentais para seguir a vertixe estresante dunha xornada calquera de Ramona, unha traballadora maior da conserva. Un retrato brutal dunha matriarca, escrava dunha cultura familiar machista e dun entorno laboral onde rexe a cultura do abuso, o insulto e a obediencia. Coa cadencia abouxante dos berros noxentos da encargada da fábrica e co ritmo dos desprazamentos en bicicleta da protagonista pola illa, Gago ofrece un film fascinante e pouco compracente, onde apenas hai acougo para un agarimo ou para un sorriso como aceno de rebeldía e esperanza.

A interpretación de Francisca Iglesias Bouzón, a protagonista, é memorable, como dificilmente esquecible é a súa ollada, expresión da dor profunda que sofren estas mulleres humildes, exhaustas polo traballo na fábrica e na casa. Unha ollada poética e necesariamente desmitificadora sobre o matriarcado galego. Parabéns a Álvaro Gago, que leva trazas de converterse no Kiarostami galego,  por esta peza poderosa pola súa simplicidade narrativa e profundidade do retrato humano. Recomendo a súa utilización como recurso didáctico nos centros educativos.

Galicia, un relato no mundo

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición «Galicia, un relato no mundo», comisariada por Manuel Gago e instalada no Museo Centro Gaiás da Cidade da Cultura:

A exposición temporal «Galicia, un relato no mundo», instalada no Museo centro Gaiás da Cidade da Cultura de Galicia, no marco da celebración do ano santo xacobeo de 2021 por parte da Xunta de Galicia, é un dos grandes acontecementos culturais do novo ano. Comisariada por Manuel Gago Mariño, o noso mellor divulgador histórico, convida ao visitante a participar de forma activa na experiencia da construción dun relato novidoso e vibrante das interaccións entre Galicia e o mundo, un territorio ambiguo que vai máis alá do cultural, para abordar tamén o económico, o tecnolóxico, o social e o político.

Asumindo a tradición divulgadora doutras grandes exposicións institucionais que dende o pensamento galeguista intentaron explicar o relato de Galicia como territorio común e célula de universalidade, como foron «Galicia no Tempo» (San Martiño Pinario, 1991) e «Galicia e América» (1992), o comisario ofrece camiños novos que van máis alá dos que até agora se instalaron no noso imaxinario (o atlántico, o de Santiago e o da diáspora americana), rompendo cos mitos do illamento endémico e do carácter periférico de Galicia, convidando a participar da idea de que Galicia é unha das moitas engrenaxes dun mundo polo que circulan persoas, ideas, técnicas e obxectos.

Como xa fixera na súa anterior proposta expositiva, «100.Galicia cen. Obxectos para contar unha cultura» (CCG 2016), o comisario utiliza o recurso da presenza de obxectos icónicos heteroxéneos para artellar o seu relato e incitar á visitante a participar nunha experiencia interactiva e envolvente dunha exposición río que permite moi diversas lecturas. Desta volta son 320 pezas claves da historia e cultura nosas, a maior parte delas excepcionais, algunhas nunca antes exhibidas no país, organizadas en catro áreas temáticas, as dúas primeiras relacionadas coas chegadas a Galicia, é dicir, coa entrada de Galicia nos grandes episodios do mundo; as outras dúas, coas saídas, a contribución do noso territorio ao mundo, con atención preferente ao fenómeno da emigración galega, sen dúbida, a cerna da mostra.

Nun incrible traballo de produción, o comisario conseguiu repatriar e xuntar durante uns meses algunhas pezas únicas para a cultura galega. Unha celebración tan excepcional como emocionante que permite á visitante contemplar abraiada o Libro das Invasións (século XII), que forma parte do Libro de Leinster, procedente do Trinity College de Dublín, onde aparece por vez primeira Breogán como o noso líder mítico, e minutos despois, a extraordinaria Biblia Kennicott, rematada na Coruña o 24 de xullo de 1476, unha obra mestra da iluminación medieval e un dos manuscritos hebreos máis fermosos da historia. E se isto xa non abondase, a relación de marabillas da mostra continúa, entre outras, co Guerreiro de Lesenho (idade de ferro), co Mapa de Sawley (s.XII), co Itinerario de Exeria (s.XI), co Liber Sancti Iacobi (s.XII), co Cancioneiro da Vaticana (s.XVI), coa recreación da impresionante colección de arte da Casa de Lemos, coa documentación de varias tripulacións alemás de submarinos que estiveron confinadas na base militar da Graña durante a segunda guerra mundial ou coas fotografías do desfile da Lexión Condor polas rúas de Vigo en maio de 1939. Particular emoción provoca na visita ao segundo andar, as pezas chegadas da Galicia emigrante, dende a imaxe ecuestre de «Santiago Matamoros» da Sociedade de Beneficencia de Naturales de Galicia da Habana, a bandeira do Tercio de Galegos (1806) de Bos Aires até A Santa (1926) de Francisco Asorey, procedente da Casa de Galicia de Montevideo, onde chegou en 1951, quizais a estrela da exposición, por constituír tanto o símbolo da muller labrega como metáfora do propio país.

Percorrido expositivo do que non poden quedar fóra as experiencias de realidade aumentada e detección de presenza, tecnoloxías de gamificación, semellantes ás utilizadas nos videoxogos, que permiten expandir os obxectos e traelos ao presente, como sucede coa recreación do templo de Sebasteion das Afrodisias, no que se atopa a referencia máis distante ao pobo galaico. Como mención á parte merece a imperdible experiencia de realidade virtual construída en base a exposición «Os adeuses» do fotógrafo Alberto Martí, na que o visitante vive en carne propia a emoción da despedida do emigrante dende a varanda do transatlántico que se vai afastando do peirao.

A experiencia que ofrece «Galicia, un relato do mundo» durante tres horas xustifica unha viaxe até a Cidade da Cultura. Achega informacións históricas actualizadas, provoca preguntas relevantes sobre o relato de Galicia no mundo e mesmo algunhas situacións emotivas. Parabéns ao comisario e ás promotoras dunha exposición cuxa visita (aberta até o 12 de abril) recomendo.

 

Onte 2054: «Machines Like Me», unha das mellores novelas de Ian McEwan

/en , , , , , , /por

Ian MeEwan cre que a novela é a forma artística mellor para plasmar o interior da mente humana, e por ende, para representar na ficción os conflitos inherentes ao comportamento dos seres humanos. Ás portas da publicación de The Cockroach, a súa sátira do Brexit, con Machines Like Me (2019) – edición portuguesa en Gradiva e castelá en Anagrama– ofrece unha novela tan perturbadoras como interesante sobre os conflitos morais suscitados pola Intelixencia Artificial (IA) e polo desenvolvemento da robótica. Unha distopía localizada no Londres de 1982, o das loitas contra a poll tax de Thatcher e a guerra das Malvinas, na que o autor inglés xoga coa idea da construción do presente e dun pasado ao que xa chegaron os avances do futuro.

Como xa fixera en obras anteriores, McEwan artella a historia de Machines Like Me sobre un conflito moral, neste caso protagonizado por un triángulo amoroso formado por Charles e Miranda, parella á que se suma, Adan, un robot con impresionantes capacidades de computación, capaz de escribir haikus amorosos, un novo Prometeo do século XX levado as súas máximas consecuencias. Un triángulo emocional que se transforma nun labirinto moral sometido á vertixe de odios, celos e pequenas vinganzas aparentemente sen importancia. Interaccións dos humanos co replicante que lle permiten ao autor preguntarse que é o que nos fai humanos, que é o que nos separa das máquinas que, inevitablemente, chegarán a ser máis intelixentes, máis eficientes e máis coherentes ca nós. McEwan cre que é na capacidade e na habilidade de mentir onde se atopa, polo momento, a liña máis sutil que nos pode diferenciar dos robots, que non coñecen aínda o algoritmo da mentira.

Tras ese conflito, McEwan desenvolve un complexo argumento novelesco, onde dá entrada ao suspense na resolución do conflito que arrastra Miranda e a outros temas e conflitos morais non menos relevantes, como a lexitimidade da violencia, o acceso ao coñecemento, a imposibilidade da inocencia, o valor da educación e da arte como unha vía de investigación, dous dos temas preferidos por un autor que adoita afondar nas máis diversas dimensións da natureza humana. Xaora, como xa sucedera en Cáscara de noz e A lei do menor, Máquinas como eu amosa a un McEwan máis humanista e investigador meticuloso, o que non lle impide continuar sendo tan provocador como atrevido para reescribir a historia da tecnoloxía do século XX, homenaxeando a Alan Turing, dándolle a vida que non puido ter, o grande precursor da informática, que morreu envelenado despois de ser procesado pola súa condición homosexual.

Esa revisión da liña temporal do mundo é tan perturbadora como a prospección arredor da Intelixencia Artificial, que será probablemente, un dos debates centrais da década de 20 que acabamos de iniciar. A novela en mans expertas comos as de Ian MeEwan amósase como a mellor ferramenta coa que contamos para achegarnos aos principais conflitos, miserias e feblezas do seres humanos.

Onte 2053: «Libro dos manifestos» de Manuel Rivas

/en , , , , , , /por

Volvín da xuntanza do padroado da Fundación Luzes lendo no Libro dos manifestos (Luzes, 2019) de Manuel Rivas. Un volume no que se reúnen os textos editoriais publicados na revista Luzes, que Rivas codirixe con Xosé Manuel Pereiro, dende a súa aparición en decembro de 2013. Depósitos de esperanza vibrantes,  chamadas contra a adversidade en tempos de desacougo. Manifestos dun xornalismo que se reivindica como un ben común, que nin mente nin domina, partilla a información, conta o que non se adoita contar, e faino con vontade de estilo. Rivas ofrece así un dos seus volumes de opinión política máis compactos, no que sempre aparece o estrelampo da retranca, a lucidez dos seus paradoxos (velaí a súa reivindicación da saudade do porvir) e súa inesgotable erudición lectora, como os mananciais máis limpos de argumentos e razóns.

Textos todos nos que identificamos un ganduxo sutil  que reivindica o xornalismo como unha aventura da liberdade, capaz de contribuír a crear espazos de esperanza e memoria para a cidadanía, para recuperar o alento necesario para unha nova época de cambio profundo da cultura política. Ou roubándolle as palabras a Rivas, do que fala este libro dos manifestos é do corazón do porvir, «alí onde se aniña o lugar da memoria, onde é a raizame que terma da esperanza na intemperei, o levedo que fai fermentar». Un libro cen por cen Rivas. Paga a pena colocalo a man na nosa biblioteca.

Onte 2052: «Carrusel» de Berta Dávila

/en , , , , , , , , /por

Deixoume abraiado Carrusel de Berta Dávila, o primeiro libro que lin no que vai de ano. Este premio García Barros 2019 de novela é unha auténtica peza de ourivaría, tanto pola fluidez e beleza hipnótica dun relato de autoficción como pola afouteza da escritora compostelá para abordar con naturalidade temas tan complexos como a doenza mental, a convivencia coa dor, o oficio da escritura como peneira da realidade, a maternidade ou a perda de persoas moi queridas. Berta Dávila emociona con retratos familiares impresionantes como os da avoa Úrsula e do tío Carlos ou con páxinas memorialísticas onde o íntimo se verte no crisol de ouro do literario. Un libro que cando o rematas convida a ser iniciado. Máis non se pode pedir. Velaí a experiencia lectora deste carrusel, a vida implacable que nunca se detén, o xogo do círculo e a súa imposibilidade de mirar atrás. Recomendo esta novela memorable. Beizóns, admirada Berta!

Onte 2050: «Sándalo» de María Xosé Porteiro

/en , , , , , , /por

Acompañei onte a María Xosé Porteiro na presentación no Corte Inglés de Santiago da segunda edición de Sándalo, a súa novela sobre a emigración galega en Cuba. Dende o título, que fai referencia a esta madeira dunha árbore sagrada que conserva sempre o seu arume, todo nesta novela evoca a memoria do que permanece, a esencia do vivido. Un texto nacido da experiencia e da memoria familiar dunha autora que viviu os anos decisivos da súa infancia en Cuba, boa coñecedora da súa historia política e das transformacións sociais da pérola do Caribe durante os dous centos últimos anos. Unha novela ambiciosa na concepción, intensa no emotivo, complexa na súa estrutura fragmentaria e acumulativa, onde se entretecen de forma absolutamente natural os fíos dos acontecementos históricos acaecidos en ambas as dúas beiras do Atlántico cos ires e devires dunha familia galega emigrante que agocha un enigma.

Concedéndolle todo o protagonismo ás mulleres, tanto no que atinxe á historia familiar como a política e social, Porteiro ofrece en Sándalo unha das pezas literarias máis logradas sobre a emigración galega a América, á altura de novelas como A república dos soños de Nélida Piñón, coa que mantén algunhas semellanzas. Para Porteiro a emigración galega supuxo intercambio cultural e mestizaxe, contribuíndo tanto ao desenvolvemento de Galicia como o dos países aos que nosos heroes e heroínas marcharon e continúan marchando. Unha moi interesante esculca sobre a conformación da identidade familiar e colectiva, que para o escritor e editor Xosé Antonio Perozo constitúe, tamén «un romance de sentimentos, asumible por todos os pobos emigrantes, que son todos».

Feliz 2020: «Fade Away»

/en , , , /por

Despedimos o 2019, un ano no que a pesar de manter unha actividade pequena do blog non queremos estragar a cadea e celebramos o serán de San Silvestre cun tema de Oasis, o dos irmánciños pelexados de Manchester. E facémolo con «Fade Away», na súa recente edición con motivo do vinte e cinco aniversario da aparición de Definitely Maybe, o seu primeiro álbum.

Os meus votos para que en 2020 a estrela dos afectos continúe iluminando os nosos soños e traballos.

Que os nosos desexos sexan superados e compartidos coas persoas queridas.

Saúde, amor e boas lecturas galegas!

Onte 2049: «Eroski/Paraíso»

/en , , , , , , /por

Emocioneime onte na presentación nos Multicines Norte de Eroski/Paraíso, esoutra proeza de Jorge Coira e Xesús Ron. Unha «comedia underground», como foi definida polo director chairego nas súas primeiras palabras, que afonda nas orixes do desarraigo e do alleamento da xeración nosa, a dos galegos e galegas que temos hoxe entre 5o e 65 anos. Unha película que completa nas pantallas o pack de Chévere da súa exitosa peza teatral, cuxo texto pode lerse no libro editado por Kalandraka. Ao remate da proxección, Coira confesou das dificultades de meter o cine dentro do cine, un proxecto sempre arriscado, máis aínda cando a peza teatral introducía o cine na escea. Unha viaxe de idea e volta da que os realizadores saen con moita fortuna afondando no traballo de documentación do magnífico texto de Chévere e nas interpretacións absolutamente memorables do cadro actoral.

Emociona cada plano e cada frase de Patricia de Lorenzo, que encarna a unha de tantas nais que nestas tres décadas perderon a súa lingua e case a súa identidade. Conmove tamén a interpretación de Miguel de Lira, ao xeito dun Peter Pan de Arcos, un emigrante soñador e aparentemente inxenuo, aínda capaz de ilusionarse co proxecto cinematográfico da súa filla, que procura nas súas orixes máis íntimas azos de esperanza.

A pesar das gargalladas inevitables da comedia, nalgunhas escenas de morrer coa risa, a pesar das escenas musicais do entusiasmo daquelas noites felices de ansia, o filme vai deixando nos seus coidados detalles un pouso de profunda amargura. Velaí a traxedia da perda dunha paisaxe recoñecible ou a denuncia sutil do agromar dunha nova emigración nun país que semella cada vez máis inviable. Velaí esa escena final inesquecible na que a familia enxerga o seu futuro diante dos andeis. Outra valiosa peza de produción low cost desta sorprendente factoría ficcional do cinema galego independente. Convén non perder este Eroski/Paraíso, paga moito a pena.

</>

Galeguismo sen galego

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao informe do comité de expertos do Consello de Europa sobre o cumprimento por parte do estado español da Carta Europea das Linguas Rexionais ou Minoritarias:

A publicación recente do informe do Comité de expertos do Consello de Europa para a Carta Europea das Linguas Rexionais ou Minoritarias volve a pór en evidencia o fracaso da política lingüística da Xunta de Galicia. Como xa sucedera nos informes de 2012 e 2016 desta organización internacional formada por 47 estados europeos, cuxa finalidade é a configuración dun espazo político e xurídico europeo común, neste quinto informe sobre o cumprimento da Carta por parte do Estado español, os expertos suspenden ao Goberno Galego por «non ter mellorado de forma significativa a súa aplicación» e polo feito de que «a presenza do galego é insuficiente no ensino», sobre todo na educación infantil, subliñando que na Secundaria se limita a docencia na lingua propia xa que non se imparten en galego grandes materias científicas. Un texto clarificador sobre os problemas actuais do galego na infancia que salienta o feito de que a súa transmisión de pais a fillos non estea garantida e que a proporción de alumnado que utiliza o galego na súa vida cotiá caese de forma significativa. Un texto técnico que lembra, ademais, o incumprimento do compromiso asumido na Carta de contar cun sistema de inmersión lingüística, xa que no sistema educativo non existe posibilidade ningunha de ofrecer un currículum en galego en ningunha das etapas educativas non universitarias.

Informe que anima ás autoridades españolas a cumprir os termos  dunha norma de obrigada aplicación, non reformable por unha lei interna, así como a seguir de forma inmediata unha serie de accións por parte das administracións competentes. Entre estas actuacións figura, entre outras, a recuperación da presenza do galego no ensino por parte da Xunta de Galicia, a celebración dos xuízos nas linguas propias, a petición dunha das partes, así como a utilización do galego por parte da administración periférica do Estado. Accións que se estenden a outras autonomías, como no caso do galego de Asturias, na que se urxe unha política lingüística estruturada nas zonas onde se fala, e as de Castela e Extremadura, comunidades onde se detecta un declive de falantes do galego que obriga a unha acción inmediata das súas administracións en colaboración coa da Comunidade Galega.

Sabemos que este informe dunha institución europea independente é incómodo para a política lingüística defendida polos gobernos de Feijoo, baseada na aplicación a ferro e fariña do Decreto 79/2010 de Plurilingüismo, que esnaquizou o amplo consenso político e social arredor da utilización do galego como lingua vehicular no sistema educativo, forxado con múltiples e xenerosas mediacións dende a aprobación da Lei 3/1983 de Normalización Lingüística. Unha política partidista que nesta segunda década de 2000 contribuíu a acelerar o proceso de substitución lingüística na infancia, sendo hoxe, con respecto a apenas unha década –velaí os datos do propio Instituto Galego de Estatística do pasado mes de setembro– moitos máis os rapaces e rapazas de 5 a 14 anos que a pesar de estar escolarizados non saben falar o idioma galego, sendo case a metade os que xa usan só o castelán.

Unha fraca saúde da lingua galega que non parece preocupar ao presidente Feijoo, tan orgulloso do seu decreto de Plurilingüismo, que cando se lle solicita a súa opinión sobre o resultado deste informe identifica os obxectivos da súa política lingüística co estudo, coñecemento e aprendizaxe do inglés por parte do alumnado. Outra ocasión na que o presidente da Xunta enuncia sen vergonza ningunha o seu autocompracente galeguismo sen galego, facendo en aras da indiscutible mellora da ensinanza do inglés caso omiso do establecido na Lei de Normalización de 1983, nos currículums vixentes de Primaria e Secundaria como nesta Carta europea, ratificada por España en 2001.

E se non abondase a desidia co galego, esquésece o presidente, de que o seu goberno non fixo aínda a avaliación anual dos resultados do seu modelo de ensino plurilingüe, que polo que lle escoitamos entende orientado a mellorar a aprendizaxe do inglés. Unha avaliación prevista na disposición adicional quinta do Decreto 79/2010 «para desenvolver cantas disposicións fosen precisas para o mellor cumprimento e adaptación dos seus obxectivos co fin de que poida achegarse gradualmente ao marco do ensino plurilingüe e á plena aplicación da Carta europea das linguas rexionais ou minoritarias» (sic).

Ás portas das autonómicas, é previsible que este modelo de galeguismo sen galego volva ser o utilizado demagoxicamente por Feijoo, como fixera xa naquela campaña noxenta de 2009. E mentres, o amplo debate social e cidadán sobre como recuperar o consenso para salvar ao galego da súa desaparición efectiva como lingua vehicular familiar e escolar, é máis necesario ca nunca.