Galego cordial

Cando lin as declaracións do Conselleiro de Cultura con motivo da entrega ao coordinador do Plan xeral de normalización (PXNLG) dos resultados dunha Enquisa sobre percepción social do galego, elaborada sobre unha mostra de 1.200 familias, polo Instituto Sondaxe, empresa que forma parte da Corporación Voz de Galicia, convencinme de que o equipo de José López Campos colleulle definitivamente os talentos aos expertos convocados para facerlle fronte á crise de uso do galego. E quen me coñece sabe que nunca foi o meu estilo comerlle a figura a ninguén, forma elegante na fala viguesa de botarlle a alguén unha filípica ou poñelo podre. Máis desta vez a audacia de López pode saírlle furada na súa teimosa determinación de non modificar nin un grao a deriva da actual educación lingüística. E como pola arandela baila a cadela, o conselleiro non agocha o seu entusiasmo á hora de anunciar os datos do estudo dunha empresa privada –poñéndoos á mesma altura dos datos do IGE e dos incumprimentos do 5º e 6º informes do comité de expertos da Carta Europea das Linguas– que conclúe que «en xeral as familias galegas están moi satisfeitas ou satisfeitas co uso do galego no sistema educativo». Para seguir con toda a cara lavada que  sobre «as preferencias de uso do idioma no ámbito escolar, un 55,2 % considera que a situación actual do uso do galego no sistema educativo debía manterse sen cambios». Falou Varela, dicimos en Vigo. A crise do galego non era para tanto e o decreto 79/2010 non se toca, que para iso as familias están moi satisfeitas e «non queren que se impartan máis materias en galego ou seguir o modelo de inmersión lingüístico». Diante desta doutrina de quen paga manda, agoiro que os expertos contarán con marxe escasa para propoñer, fora da chegada xa anunciada de Xabarín aos patios. Regresa o discurso conformista da cordialidade, segundo capítulo daquel de imposición do galego. Mágoa que o equipo de López queira enfiarnos aos mestres galeguistas polo cu dunha agulla. Madia leva!

Publicado en Nós diario: 12/02/2025

Espada, valedor de Vigo

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a Luis Espada Recarey, primeiro reitor da Universidade de Vigo e Valedor do cidadán:

Téñolle grande admiración e querenza ao profesor Luis Espada Recarey, a quen considero unha das personalidades viguesas que polo seu coñecemento e criterio ponderado deixa maior pegada no Vigo das últimas cinco décadas. Chegado en setembro de 1976, dende a Universidade Politécnica de Cataluña, para incorporarse como profesor da ETS de Enxeñeiros Industriais, que abriría as súas instalacións prefabricadas (a xeito de barracóns) no mes de outubro, Espada é deses vigueses de adscrición voluntaria, nacido na Coruña en 1940, educado en Ferrol, onde fixo o bacharelato, e doutorado en Ciencias Químicas na Universidade de Santiago e en Química Aplicada na de Manchester. Bolseiro no British Council e nas Forzas Aéreas dos EE.UU., foi investigador  no CSIC dende 1964 a 1971, e traballou en Tarragona como técnico da industria electroquímica de 1971 a 1975.

Traxectoria formativa e profesional de carácter cosmopolita que forxou a personalidade dun docente, investigador e xestor educativo metódico, analítico, ordenado, políglota e galeguista, en definitiva, un científico e profesor de educación superior á altura do seu tempo. Nunha das súas conferencias –sempre didácticas e brillantes, co dato preciso ao discurso– escoiteille o que creo resume o seu ideario educativo, co que me identifico de cheo: «Pídolle aos meus alumnos tres cousas: esforzo, imprescindible para que haxa aprendizaxe; afrontar e aprender dos erros e intentar ser mellor sen pisar nunca a ninguén».

Xaora, Luis Espada pasará a historia de Vigo e a de Galicia como artífice da creación da Universidade de Vigo e como o seu primeiro reitor desde o 19 de setembro de 1989. Responsabilidade como xestor educativo, á que non foi allea o seu éxito no desempeño como delegado do reitor da USC no Campus de Vigo no curso 1988-1989, cando se forxou o proceso de segregación, sendo reitor o profesor Carlos Pajares, conselleiro de educación Aniceto Núñez e presidente da Xunta de Galicia Fernando González Laxe, o que probablemente acelerou un proceso, que se iniciara na década anterior, coa reivindicación da chamada Universidade do sur de Galicia.

Espada asumiu a reitoría durante cinco difíciles cursos, período decisivo no que se construíron oito edificios, recrutouse profesorado para as titulacións que corresponderon á UVigo no reparto de segregación, redactáronse os plans de estudos e os Estatutos, establecéndose, en definitiva, as infraestruturas e bases organizativas da que dende entón foise consolidando como a décimo segunda universidade española. Traballo como xestor e líder educativo polo que foi galardoado como Vigués Distinguido (1990) e polo que recibiu a Medalla da Cidade de Vigo (1994), a Medalla Castelao (2012) e Medalla Amigo Distinguido (2012) outorgada pola Asociación Alumini da UVigo. Labor de despacho que non impediu unha ampla produción investigadora e a publicación de medio cento de libros.

Outra extraordinaria contribución de Espada á cidade de Vigo foi a súa dedicación á defensa dos dereitos e intereses da veciñanza como Valedor do cidadán desde que foi nomeado en 2002 polo Pleno do Concello de Vigo, co apoio de todos os grupos, sendo alcalde Lois Pérez Castrillo. Un comisionado inédito en Vigo, do que só existía a experiencia da súa creación en tres concellos (Girona, Badalona, Xixón), que no eido local conta con competencias semellantes ás do Defensor del Pueblo ou Valedor do Pobo. Espada, como fixera coa creación de UVigo, inventou dende cero esta figura, contando apenas coa experiencia adquirida na presidencia da Comisión Permanente de Defensores Universitarios (2000-2003). Responsabilidade, asumida sen remuneración ningunha durante vinte e dous anos, que á hora da despedida ofrece números espectaculares, que representan a súa dedicación e defensa da veciñanza: case 15.000 intervencións, 1.600 expedientes abertos, 38 actuacións de oficio e os correspondentes informes anuais, redactados con independencia e autonomía con respecto ao concello.

Entre as actuacións de oficio destacan as recollidas no formato monografía nas que abordou –dende a perspectiva do planeamento estratéxico a longo prazo, que os diversos gobernos municipais foron abandonando polas urxencias electorais– temáticas relacionadas co cambio climático e a cidade sustentábel (2018), coa contaminación acústica (2019), co asociacionismo cultural (2014), coa seguridade cidadá (2013), coa mobilidade (2009), co aparcamento disuasorio (2010), coa pobreza e a exclusión social (2012), por citar as máis recentes. Grosos volumes dirixidos polo profesor Espada nos que se utiliza a metodoloxía do científico e enxeñeiro e a ollada empática e asertiva do humanista. Espada como valedor de Vigo merece todos os parabéns e gratitudes.

Isto é o Celta

Cunha vitoria épica, remontando dous goles en apenas dous minutos, o Celta supera de forma brillante o baixón de resultados de comezos de ano. Tres puntos que axudan a superar dúbidas, comprensibles se temos en conta as cifras da táboa clasificatoria, do que é un equipo de autor que demostrou ter personalidade, tamén paciencia e criterio técnico para derrotar nos trinta e cinco minutos finais a un Betis inzado por duplicado de estrelas internacionais no terreo de xogo e no banco de suplentes.

Un partido temido pola afección celeste que, tras o insuficiente desempeño diante do Athletic Club e do Valencia, obrigada xa a vixiar os resultados dos rivais metidos na lea do descenso. Como tamén polémico foi o peche do mercado de inverno con cinco saídas, entre elas as de tres internacionais con fichas elevadas, Bamba, Douvikas e Aidoo, apenas compensadas polo regreso de Iker Losada, capitán do Fortuna de quen o club prescindiu hai dúas tempadas. Baixas e altas, compensadas pola confianza cega do noso técnico nos valores da canteira, sobre todo de alfaias como Fer López. E abofé que este 3-2 diante dos difíciles béticos disipa toda esa bretemallada e recupera o entusiasmo dunha afección que está a partir un piñón co proxecto de Claudio e da presidenta Marian Mouriño.

Como acontece cada semana, o once de gala de Giráldez traía novidades, en boa medida provocadas polas sancións de Starfelt e Moriba, dous dos seus «fixos». Saíu o Celta con Carlos Domínguez e Javi Rodríguez na defensa, acompañados de Marcos Alonso, os tres con excelentes actuacións; Sotelo e Beltrán levando o tempo de xogo, que foron de menos a máis; Álvarez e Mingueza nas bandas, que estiveron máis discretos e Alfon, Durán e Losada, que formaban xa hai dúas tempadas a dianteira do Fortuna de Giráldez. Sete canteiráns, aos que cos trocos chegaron a decena, coa entrada decisiva de Fer López, a peza principal na remontada, de Carreira pola banda e de Borja Iglesias que se pegou con valentía cos centrais béticos nos minutos finais. E nin sequera fixo falta que desta volta reaparecese tras a lesión Iago Aspas, a quen lle abondou corrixir dende o saque de recanto a colocación da liña defensiva celeste, xenio e figura do que ven sendo o principal valor deste equipo con alma de orfeón. As pezas poden ser intercambiables, mais nunca se perde a paciencia nas circulacións longas nin as axudas nos minutos difíciles cando se defende en bloque baixo, como sucedeu onte cando máis apertaba o equipo de Pelegrini.

A verdade é que o Betis foi un óso moi duro de roer. Dende o inicio foi un partido fermoso, no que sempre houbo alternativas en ambas as dúas áreas, mais no que Giráldez intentou levalo ao territorio do desgaste e Pelegrini a liquidalo canto antes. Así na primeira media hora os verdibrancos asoballaron ao Celta, incapaz de sacar a pelota e lanzar aos seus extremos. Dirixido por un Isco imperial, movéndose por todos os espazos chegaron axiña os goles de Antony, tras un despexe defectuoso na área de Marcos Alonso, e de Diego Llorente nun saque de recanto deliñado por Isco que os celestes, sen as súas torres, defenderon mal. O partido puido quedar liquidado no 29’ cando Bakambu cabezou ao traveseiro ou cando despois Jesús Rodríguez xutou á cruceta. Mais os celestes non morderon o pó, e no terceiro cuarto anunciaron que irían pola remontada. Javi Rodríguez, avisou cunha gran cabezada que obrigou ao gardameta a chapar o balón na mesma liña de meta.

Tras a filípica de Claudio no tempo de lecer, e sobre todo coa entrada de Fer López e Williot no 60’, o panorama comezou a mudar, e xa eran os visitantes os que corrían detrás do balón e os nosos os que entraban pola bandas profundas. Non tardaron en chegar os dous golazos celestes que nivelaron o marcador, froito desa circulación paciente na que cre Claudio. Primeiro o xute pola escuadra de Beltrán no 62’, tras unha transición iniciada polo capitán na que asistiu Hugo Álvarez e participaron Williot e Marcos Alonso. O segundo, unha marabilla saída da luva de seda de Fer López, que engaiola con cada toque, sobre Hugo, que asistiu a Pablo na área pequena e que remachou ás mallas Javi Rodríguez.

Os de Giráldez souberon aguantar o bloque baixo con orde e tiveron a ambición de levar os tres puntos, dobregando aos béticos no 86’ nunha transición iniciada por Fer López, asistida por Carreira e finalizada nas redes por Williot que toca un defensa. O coliseo do Fragoso estalou entón de entusiasmo. Os rapaces fixérona outra vez. Isto é o Celta! Esa é a alquimia única dos padeceres e ledicias vividas nun mediodía frío cando as gaivotas sobrevoaban as gradas na procura de bocadillos e empanadillas. Isto é Balaídos, inmortal!

Publicado en Faro de Vigo: 09/02/2025

Edición discreta

Richard Charkin, o lendario editor de Oxford University Press, lembra nas súas memorias que na metade da década dos setenta había unha «norma curiosa» na súa editora que prohibía aos autores dar as grazas aos editores polo seu nome na sección de agradecementos do libro. Procedemento consuetudinario que se baseaba no principio de que os membros da empresa –dende o maquinista da imprenta até o editor de mesa do texto– contribúen na edición e fabricación do libro e por tanto «non correspondía eloxiar a ninguén en particular». Conclúe que non lle parecería mal rescatar aquel costume, sobre todo, cando «en moitos libros actuais hai listas de agradecementos que semellan as do gañador dun Óscar». E a Charkin, editor pioneiro na introdución da tecnoloxía na edición lexicográfica, non lle falta razón, cando reivindica a edición como unha tarefa en man común, na que participan diversas profesións –dende as que se ocupan da escolla e tratamento do texto, da ilustración, da maqueta e do deseño, a aqueloutras da fabricación, distribución, promoción e comunicación do libro– que ceden todas o seu nome ao título do libro e o da súa autoría. Convenzámonos, no mercado editorial do capitalismo tardío, o principal xuíz e propagandista dun libro, dende a súa existencia até a súa duración nos andeis da libraría, é o lectorado. Neste mercado da atención, con máis cifras ca letras, a ningún dos que no seu día asumimos a responsabilidade última de edición pode estrañarnos ser permanente cuestionados, vivir sempre na corda frouxa. Como sabemos que a discreción é un valor imprescindible dun oficio de risco no que, ademais, de procurar a excelencia no tratamento do texto e na calidade do obxecto libro, cómpre acompañar ás autorías e comprometerse no complexo proceso de comunicación pública, asumindo os riscos ineludibles deste difícil labor. O mundo editorial galego teceuse sempre con afouteza. Cando o editor perde esa coraxe, indispensable no oficio noso, sei que debemos deixar o espazo a outros.

Publicado en Nós diario: 05/02/2025

O Vigo de Domingo Villar

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á figura do escritor Domingo Villar con motivo da instalación dunha estatua na súa memoria na praza de Compostela:

Baixei a Praza de Compostela coa intención de coñecer a estatua do escritor Domingo Villar, instalada nun banco da alameda, na proximidade da rúa García Olloqui, protexida pola excelsa araucaria centenaria, que alí chantou raíces desde 1890. Custeado polo concello de Vigo con 115.000 euros, o bronce creado polo artista ourensán Pedro Dobao está acompañado dun aparatoso monólito pétreo onde se colocou unha placa, datada en decembro de 2024, cando imaxinamos estaba previsto inauguralo, cun texto en letra maiúscula que reza: «O concello de Vigo, sendo alcalde Abel Caballero na honra de Domingo Villar artesán da palabra, contador de historias e creador de emocións». O monumento ao autor d’ Ollos de auga (Galaxia 2006) e A praia dos afogados (Galaxia 2009) acompaña ás esculturas do noso primeiro xardín centenario, estudadas por Mercedes Bangueses, no Catálogo. Bustos, monumentos conmemorativos, placas de Vigo (IEV 2023).

Pezas, na súa maior parte ocultas, durante os tres meses de estrés ao que o mercado natalicio e a súa feira cervexeira somete a estes xardíns protexidos, entre as que os vigueses e viguesas da miña xeración recoñecemos iconas da nosa infancia, como testemuñan as fotos a carón delas dos días de estrea da palma, tomadas polas fotógrafas do minuto. Velaí as esculturas de animais de José Luis Medina, co «Caracol» xigante a fronte, ou a «Alborada», a «Despedida» ou o «Mariñeiro» do escultor Camilo Nogueira, que por certo, permanece aforcado polo cableado da iluminación do pasado Nadal. Como pertencen ao patrimonio vigués as dúas grandes pezas da praza, a impoñente escultura do almirante vigués Casto Méndez Núñez de Agustín Querol (1890), e o busto do poeta Manuel Curros Enríquez de Lorenzo Coullat (1911), instalado en 1911, na proximidade do palco da música, recolocado hai unha década na proximidade da praza, nos xardíns da Aduana, despois de ser agochado polas autoridades franquistas nun recuncho do Castro. Pezas pétreas, de diversa filiación, que conforman o primeiro espazo escultórico público do ensanche, enriquecido agora coa homenaxe ao novelista vigués.

E méritos sóbranlle a Domingo Villar para presidir unha das cabeceiras da alameda viguesa. Creador dos personaxes literarios do inspector Leo Caldas e o seu axudante Rafael Estévez, protagonistas da súa memorable triloxía policial localizada no Vigo metropolitano, Mincho, como o chamaban os seus achegados, quixo que o seu oficio de escritor e guionista imitase ao do artesán, discreto e teimoso, procurando a sonoridade do texto e a súa capacidade para emocionar ao lectorado. Mais tamén foi Villar un creador afouto e destemido, comprometido co carácter fortemente inclusivo dos seus textos, consciente de que coa súa esixencia e humildade contribuía a modernizar na literatura galega o xénero negro. Tranquilo, tolerante, un pesimista alegre, ademais de entreter ao seu lectorado coas súas tramas e localizacións, non renunciou a propoñerlle preguntas con respostas ás veces perturbadoras arredor da soidade e da morte, obxecto sempre das investigacións de Leo Caldas, un personaxe que pasará á historia literaria e á da propia cidade de Vigo. Villar fixo da literatura o seu espazo de resistencia, razón pola que as súas novelas tiñan que doer, como provocar o sorriso e o sarcasmo, como mellor estratexia para achegarse ao celme da condición humana.

Quen foi o seu concienciudo editor galego, Carlos Lema, nun traballo en Grial nº 221 (2019), considera que a novela policial ou negra de Villar é apenas o contexto no que o vigués insire a súa novela social como unha representación democrática. Intención que acada o seu esplendor n´O último barco (Galaxia 2019), localizada en boa medida na Escola de Artes e Oficios, en pleno centro de Vigo, como institución democratizadora e aberta á cidadanía. Coma fixera Camilleri con Vigata, Montalbán con Barcelona ou Lehane con Boston, Domingo fixo de Vigo unha cidade literaria, sendo o pioneiro indiscutible do chamado «Vigo Noir». Deseñou a paisaxe dunha xeografía literaria con paradas na Taberna de Elixio, no Bar Puerto do Areal, no Pirulí (o vello hospital xeral), na lonxa do Berbés, no quiosco das Almas Perdidas, na EMAO ou no xardín histórico da Alameda, agora vivificado coa presenza da súa memoria. Como Mincho exaltou nas tres novelas o coidado artesanal das vides, o traballo heroico dos mariñeiros ou as mellores receitas da nosa culinaria popular como outras expresións emocionais. Mais tamén, e quizais sexa o máis relevante, destilou o espírito máis xenuíno de Vigo como cidade metropolitana, portuaria e mariñeira, estendida sobre a ría, posuidora dun elixir propio presente no recendo do salitre. Domingo fixo de Vigo un espazo emocional, unha cidade de fronteira e unha comunidade de afectos.