Onte 2086: «Wolfram», a nova banda deseñada de Alberto Varela Ferreiro


Unha das noticias máis esperanzadoras da edición galega actual é a publicación normalizada de libros de banda deseñada nos catálogos das editoras xeralistas. Velaí o caso destacado de Xerais que neste verán, ademais dos dous primeiros volumes da magnífica serie «Lendas do recreo» de El Hematocrítico e Albert Monteys, publica Wolfram. espías, nazis e maquis (Xerais 2020) de Alberto Varela Ferreiro, un dos máis veteranos autores de cómic da xeración Golfiño. Tras Ulf de Jakobosland (Xerais 2018), Ferreiro volve visitar os vieiros do xénero de aventura histórica cunha trama de espionaxe localizada na Galicia en guerra do comezos da década de 1940. Mesturando con grande habilidade narrativa figuras reais con héroes de ficción, o espía W.C. Morgan do MI6 e a axente de intelixencia estadounidense Molly Morrison, acontecementos históricos con outros ficcionais, Ferreiro ofrece dende a narrativa debuxada unha singular e atractiva ollada a aquel momento decisivo da nosa historia.

Unha temática e un tempo que comeza por ventura a ser visitada con máis frecuencia pola literatura galega recente, tanto en obras de non ficción, como as xa clásicas Galicia en Guerra (Xerais 2006) de Eduardo Rolland e O volframio de Varilongo (Xerais 2016) de Carmen Blanco, como de ficción en novelas como Cabalo de ouros (Galaxia 2010) de Víctor Freixanes, Febre (Xerais 2011) de Héctor Carré, Izan o da saca (Xerais 2015) de Xabier Quiroga ou O exército de fume (Xerais 2018) de Manuel Gago, entre outras.

Ademais do interese da temática e do seu tratamento novidoso, no libro de Alberto Varela Ferreiro destaca a extraordinaria recreación iconográfica da arquitectura, vestiario e vehículos de época, amosando que o seu estilo de liña clara emparenta ao carballés cos clásicos do cómic belga como o Hergé de Tintin ou o Edgar Jacobs de Black e Mortimer, o que supón outra interesante liña normalizadora para o catálogo da BD galega. Traballo iconográfico no que destaca, sobre todo, a fidelidade na reprodución de todo tipo de vehículos e medios de transporte, como se pode comprobar no book trailer da obra, unha das pezas visuais máis interesantes das producidas na edición galega nos últimos anos.

Recomendo vivamente este Wolfram tanto polo seu interese gráfico e documental (incluído un glosario histórico ben documentado) como pola súa utilidade didáctica. Non debe faltar en ningunha comicteca galega. Parabéns a Alberto e á atenta editora.

Onte 2084: «Alcaldesa vermella», o mellor Hematocrítico

Alcaldesa Vermella (Xerais 2020), o libro máis recente de El Hematocrítico, ilustrado  por Mar Villar, é outra desas marabillas narrativas do escritor, mestre e creativo coruñés. Sen desmerecer a Feliz Feroz. O lobiño riquiño (Xerais 2016) nin Axente Riciños (Xerais 2016), as súas primeiras obras nas que acuñou a súa fórmula de relectura rodariana e antipatriarcal dos clásicos infantís, o noso admirado Hemato xunta nesta memorable quinta entrega unha longa nómina de protagonistas de conto: a Madrastra Malvada, os tres porquiños, Garavanciño, Hansel e Gretel, O Gato con Botas, o unicornio… Convocados todos eles por unha afouta Carapuchiña afrontan a crise provocada pola presenza na fraga do Xenio e a súa lámpada dos desexos. Unha narración fluidísima con voltas de porca argumentais na viravolta de cada dobre páxina enfronta ao primeiro lectorado cunha historia sobre o valor da representación e da participación para artellar o espazo do común.

Un texto medidísimo, cunha versión galega precisa e preciosa de Anaír Rodríguez, iluminado de forma xenial por  Mar Villar, que consigue darlle cara e corpo propio e singular a un elenco privilexiado de conto, conforma un libro da categoría dos perdurables e imprescindibles en todas as bibliotecas, sexan familiares, de aula ou de centro. Aventuro que Alcaldesa Vermella será anosado por contadoras diversas e reinterpretado visualmente por milleiros de primeiros lectores. Unha marabilla! Parabéns ao meu admirado Hemato, un autor que con apenas media ducia de títulos convertiuse pola orixinalidade e calidade de cada un dos seus textos nun dos referentes da lix ibérica. Beizón, mestre!

Onte 2081: Ledicia Costas nos faladoiros virtuais dos colexios de Cedeira e Laredo

Acompañei onte a Ledicia Costas nos encontros virtuais que mantivo co alumnado do Colexio de Cedeira (5º de EP) e Laredo (3º e 4º de EP) onde traballo como orientador educativo. Dúas sesións moi proveitosas tanto polo que nelas se falou e compartiu sobre as lecturas, no primeiro sobre Escarlatina, a cociñeira defunta e noutro sobre A señorita Bubble, como pola experiencia para o alumnado deste formato virtual, respectando a netiqueta e utilizando de forma simultánea as utilidades da videoxuntanza, sobre todo, o chat paralelo que se desenvolvía na marxe da pantalla.

Xuntar na mesma actividade os valores de compartir coa autora as lecturas de varios meses na «Hora de ler» e utilizar un soporte de comunicación dixital simultáneo conforma un formato de actividade de fomento da lectura ensaiado neste período de confinamento que no futuro (agardemos que xa presencial) paga a pena explorar. E se isto non abondase, gustei moita  da elegancia de moitas das participantes, vestidos para a ocasión tan importante, expresión de autoestima e de respecto pola convidada literaria, unha actitude que consolida valores de positividade sobre a nosa lingua e sobre a propia creación literaria.

En ambos os dous faladoiros Ledicia Costas confesou algúns segredos sobre a súa obra, como que escribiu o seu primeiro libro ás trece anos e o texto perdeuse nunha mudanza. Adiantou tamén algunhas primicias, como a aparicion da serie dos Minimortos, historias dos nenos de ultratumba, para comezos do vindeiro curso e dirixidos ao primeiro lectorado e adiantou o título da segunda parte d’ A señorita Bubble, Bubble baixo cero, que estará ambientada en Laponia.

Falou Ledicia tamén de Vampira de biblioteca, a súa novela máis recente sobre o valor dos libros, das bibliotecas e da lectura. Recomendou varios do seus álbums favoritos: A árbore xenerosa (Kalandraka, 2015) de Shel Silverstein, Na cociña de noite (Kalandraka 2014) de Maurice Sendak e Que bonito é Panamá! (Kalandraka 2015) de Janosh. Comentou o proceso de creación literaria conxunta de Caramonia, con novos capítulos todas as semanas en Instagram… e moitas outras cousas.

A conversa co alumnado de Laredo, emitida en directo, quedou gravada na canle de Yoube do cole (44 minutos). Un formato de faladoiro virtual que repetiremos co alumnado de 5º e 6º de EP do CEIP de Laredo que conversará co noso admirado Óscar Sánchez «Martinpawley» sobre astronomía, ciencia e cine.

Onte 2080: «Simplemente perfecto», Gaarder en estado de graza

Entre a media ducia de autorías non galegas das que sigo con fidelidade cada nova entrega (McEwan, Atxaga, Camilleri, Landero, Edurne Portela…) está a do meu admiradísimo Jostein Gaarder, o autor d’ O enigma do espello (1993), o primeiro a quen lle escoitamos nunha entrevista que «se unha historia é boa para as crianzas tamén pode ser lida por persoas adultas». Con escasa presenza na edición galega (unha das moitas espiñas que na miña vida de editor en lingua galega non me puiden sacar), reducida a un dos seus títulos recentes, A Terra de Anna (Kalandraka 2016), o narrador noruego acaba de publicar en castelán e catalán Simplemente perfecto (Siruela, Ámsterdam 2020), unha das súas novelas máis conmovedoras e fermosas.  Velaí a historia dun profesor de secundaria aparentemente feliz a quen a súa médica de cabeceira, noutrora unha das súas mozas, lle comunica que padece ELA e que lle queda pouco tempo de vida.

Como acontece na maior parte das súas obras, Gaarder agóchase tras a voz potente dunha primeira persoa para ofrecernos unha historia breve (homenaxe implícita a Stephen Hawking, autor d’ Unha breve historia do tempo), que dura menos de corenta e oito horas. Un relato comezado o 23 de abril de 2009 (outra homenaxe ao mundo do libro e da lectura), unha longa carta que o protagonista escribe a súa familia para poñer en orde a súa vida, que ven sendo tanto como falar do amor e da súa relación co universo. Cunha escritura confesional e vibrante, Gaarder colle á lectora polos camiños da memoria dunha vida para proponerlle nun momento no que pode ser completamente sincero e honesto unha reflexión sobre a eternidade, a finitude da vida: «non existe outra eternidade que unha serie de momentos de presenza irremprazable» (o que mestre Agustín Fernández Paz acuñou como «días felices»); «durante case toda a vida estamos condenados a vivir coa certeza de que todo o marabilloso que vivimos  nos veremos obrigados a abandonalo tras uns poucos anos».

Gaarder en estado de graza utilizando o conto clásico de Riciños de ouro (1837) e a súa versión máis doce d’ Os tres osos (ese relato dentro do relato, recurso metaliterario tan frecuente nas súas novelas) como alegoría para advertir que a humanidade vive de auténtico milagre na zona habitable do universo; o noso planeta é apenas como o Casa do Conto onde Albert, o seu protagonista, lembra os «anos da maxia»: «só os cerebros dos nenos están adaptados á ledicia pura e dura do xogo espontáneo». Simplemente perfecto é unha viaxe a cerna do universo, xusto onde está a estirpe da condición humana. Unha novela que nos reconcilia co valor da literatura como acicate para a vida plena.

Onte 2078: «A tartaruga Amodovou» de Paula Carballeira e Ana Seixas

A tartaruga Amodovou (Oqueleo 2019), texto de Paula Carballeira e ilustracións de Ana Seixas, amosa que é posible ofrecer dende as coleccións de lecturas graduadas grandes títulos da categoría dos chamados «imprescindibles» para a formación lectora. Ese foi o vieiro principal que percorreu a LIX Galega dende hai tres décadas, mais que a actual idade de ouro do álbum ilustrado non debería minusvalorar de forma ningunha. Por ventura nos catálogos de Merlín e Sopa de Libros de Xerais, de Árbore de Galaxia ou do Barco de Vapor de SM atopamos varias ducias deses títulos de sempre, que non perderon interese. Semella que esa pretende ser tamén a estratexia pola que apostou Santillana coa creación do selo ou colección Oqueleo promovido por dúas das nosas grandes editoras, Ana Guerra e Irene Penas, no que xa atopamos títulos tan excelentes e recoñecidos como este de Carballeira e Seixas, Premio Gala do Libro galego 2020 ao mellor libro infantil, ou como O xeito das froitas de María Reimóndez, que esta semana recibiu o Premio Frei Martín Sarmiento ao mellor libro para 3º e 4º de Primaria.

Enguedelloume o texto de Paula Carballeira sobre esta tartaruga que vai devagariño, o que non lle impide ter a intención de percorrer o mundo enteiro para gardar a memoria das paisaxes, dos sons e das súas palabras. Un relato oral de animais, como a Carballeira e a DoCampo máis lles prestaba, concibido para ser contado no escenario e recreado de forma visual no formato libro. Velaí o papel das ilustracións de Ana Seixas concibidas coma se de iconas xeométricas de cor se tratasen, o que facilita e enriquece a lectura do que para que para algúns lectores pode ser un dos primeiros libros que conquisten de forma autónoma.

Amodovou, sempre devagariño, de moza escapará de paxaros tolos como pardais, pegas, merlos e bubelas, e cruzarase despois con moitos outros animais e algún ser humano, mais nunca perderá o seu propio ritmo, a súa forma de estar no mundo ao longo da súa vida longa. Un conto breve de toda unha vida, do nacemento á vellez desta tartaruga que viaxa por terra, mar e aire. Construído como unha fabula contemporánea, aborda o valor das cousas importantes: a amizade, a vontade de sermos e superarmos, mesmo cando temos que recuar un chisco para reemprender o camiño; o interese por acometer aprendizaxes novas e compartilas con outras persoas; o valor da solidariedade e da unión nos momentos decisivos para camiñar nun mundo sen espiñas e fronteiras.

Percibín n’ A tartaruga Amodovou o recendo dos contos clásicos para o primeiro lectorado autónomo, presente nalgúns dos primeiros títulos da colección Merlín de sete anos en diante, publicados hai case tres décadas, como Rata linda de Compostela (1994) de Bernardino Graña, Rimas con letra (1991) de Gloria Sánchez ou A cidade dos desexos (1989) de Agustín Fernández Paz, libros que tanto contrubuiron a refundar o conto literario galego para crianzas dende o piar da oralidade e do xogo rodariano. Paula Carballeira é unha mestra nesa angueira como demostra neste libro rotundo e fermoso que recomendo con entusiasmo (tamén ao lectorado das persoas maiores, como metáfora de vida longa e plenamente vivida).

Onte 2076: «Oliver Button é unha nena» e a recuperacion doutros álbums clásicos

Gustoume que Kalandraka recuperase para o seu catálogo Oliver Button é unha nena, un álbum pioneiro de carácter autobiográfico do ilustrador estadounidense Tomie de Paola arredor da igualdade. Publicado orixinalmente como Oliver Button Is a Dissy, editado en castelán primeiro por Miñón e despois por Everest, durante moito tempo foi practicamente o único libro dirixido a público infantil que abordaba unha historia de sexismo, discriminación e intolerancia con respecto ao feito de ser diferente. Oliver é un neno sensible, ao que lle gusta pasear, ler, pintar, xogar con bonecas, difrazarse e sobre todo bailar, actividades que non se asocian co modelo masculino, o que lle ocasiona as burlas e intimidacións e moitos outros problemas cos seus colegas que terá que superar. Un álbum que transcorridas catro décadas da súa aparición aguanta ben o paso do tempo pois a sua intencionalidade de loita contra o acoso de quen actúa a marxe das convencións sexistas continúa sendo actual, mesmo a pesar das conquistas de dereitos das dúas últimas décadas.

Kalandraka apúntase outro tanto recuperando este clásico da mediación lectora da década de 1980, como fixera xa con outros dos nosos preferidos daquel tempo, utilizado nas aulas e nos primeiros obradoiros de educación para a paz e para a igualdade, como os titulos a serie «A favor de las niñas» de Adela Turin, algúns dos de Maurice Sendak ou aqueles míticos Os tres bandidos de Tomi Ungerer. Con todo, hai aínda querda algún álbum que espera o rescate como ¿De quien es este rabo? (Miñón, 1985) de Barberis, un libro xogo que lembro tiña un éxito tremendo entre os picariños daquela.

Onte 2075: A vampira 451 de Ledicia Costas

Ledicia Costas agasállanos nesta reentrada con Vampira de biblioteca, un novo libro da súa factoría creativa, ilustrado por Víctor Rivas. Unha aventura cen por cen ledicia que integra tres das súas principais liñas de traballo: a exploración de medos e perdas no inframundo paralelo, creado en Escarlatina; a indagación no eido do coñecemento e da tecnoloxía utilizando a estética steampunk, iniciada n’ A señorita Bubble e A balada dos unicornios; e a recreación do mundo dos animais estraños e a creación de sociedades compartidas cos seres humanos, presente n’ As peripecias de Extravaganzza Pérez. Tres esteos literarios que prenden nunha mesma trabe, a voz enérxica de Eleonora, a nena vampira chucha tinta e vegana que relata a súa historia como defensora dende hai máis dun século dos fondos da biblioteca de Coímbra ameazados pola terrible praga do couzón real que pretende papalos.

Nas páxinas iniciais, a narradora e protagonista propón á lectora que se quere gozar desta aventura literaria antes debe descalzarse e identificar e escribir os seus medos, aquelas cousas ou situacións que lle producen un profundo desacougo. Só despois poderá poñerse máis cómodo na cama ou no sofá e saber todo o que lle aconteceu a Eleanora e aos morcegos Xa e Mon cando coñeceron ao avó Mariano e a súa familia toda. Un pacto inicial coa lectora que tamén o é de exaltación apaixonada do valor dos libros e das bibliotecas, ameazados tanto polos perigos do temible couzón da morte como pola idiotez e alienación provocada polo uso doutros soportes onde procurar información, como internet, as redes sociais ou os videoxogos.

Vampira de biblioteca pertence a esa clase de grandes libros sobre o mundo dos libros. Unha defensa da cultura do libro protagonizada neste caso por unha vampira punki, tamén vixía dos libros e lectora letraferida, que como aquel bombeiro Montag de Fahrenheit 451 (parabéns a Xerais pola nova edición deste clásico), pretende poñer a salvo un por un os imprescindibles da  biblioteca ao seu cargo (como Drácula, o vampiro máis respectado de toda a historia) chuchando a tinta das súas páxinas para poder inxectalas noutro soporte e deixalas fóra de perigo. Unha xenerosa estratexia, como a de procurar as palabras perdidas na casa dos humanos, que leva a historia, nun xiro inesperado e moi brillante, á exploración do valor da amizade, como algo que medra se a alimentas e a cultivas. Lemos tamén para querer e ser queridos, o que obriga a considerar a lectura como unha actividade vinculada ao eido emocional.

Ledicia Costas acerta de cheo cando ofrece unha aventura literaria de amizade entre vampiros, humanos e animais dirixida a un lectorado autónomo (a partir de 9 ou 10 anos) cando comeza a compartir a experiencia lectora sobre libros impresos coa utilización do hipertexto da web, a iniciarse no uso da comunicación nas redes e adestrarse no uso dos videoxogos compartidos. Acerta Ledicia cando fai esta exaltación imaxinativa e atrevida do valor dos libros e da bibliotecas fuxindo das mexericadas do aroma ou cheiro dos libros e outras trapalladas propias dos que non entenden que a hibridación da lectura é hoxe un camiño sen volta. Ledicia por medio de Eleanora, a súa vampira 451, defende os libros por que como aquel Montag de Bradbury sinte que detrás de cada libro hai unha persoa que  fala . Velaí o milagre e a marabilla da lectura pola que paga tanto a pena vivir aventuras como cada unha que nos ofrece Ledicia, facernos humanos. Recomendo vivamente esta Vampira de biblioteca, libro importante.

Onte 2074: «O pintor cego», o colofón marabilloso de Xabier e Cobas

Pasei o día de Agustín remoendo nas páxinas d’ O pintor cego (Kalandraka 2020), o álbum co que Xabier P. DoCampo e Xosé Cobas pecharon a súa colaboración creativa. Un diálogo que deu algúns dos mellores froitos da edición ilustrada galega con títulos memorables como A casa da luz (Xerais, 2002), Bolboretas (Everest 2005), O libro das viaxes imaxinarias (Xerais 2008), O misterio das badaladas (Xerais 2011), A illa de todas as illas (2013), até esta obra póstuma do noso Xabier, falecido hai dous anos. Unha creación compartida de compañeiros do corazón na procura da beleza até a gorida onde se atopase, mais tamén de artistas esixentes na creación de mundos aos que contribuían coa potencia e sutileza da voz e do trazo.

O pintor cego foi o derradeiro proxecto que compartiron, ao que convidaron a Arnold Böcklin, o pintor suízo creador das versións d’ A illa dos mortos, o cadro no que aparece unha barquiña emproando cara a illa rochosa, guiada polo remador e orientada por unha enigmática figura branca. O diálogo sobre a peza de Böcklin xermolou no relato do pintor cego que retrata coa música do aire a súa amada. Un texto no que identificamos a voz potente do Xabier contador na súa expresión máis xenuína de narrador da memoria da estirpe explorando o territorio da illa,  o do amor gozado nos días felices.

Un relato sinestésico que, como obras anteriores de DoCampo e Cobas, aborda a súa obsesión por indagar na cerna da creación artística e responder a cuestións cuxa resposta só pode ser un acto creativo: pode representarse visualmente todos os matices emocionais dunha voz?; pode identificarse sonoramente unha ollada limpa como o abrente de abril? Como xa sucedera n´A casa da luz, novela na que identificamos gromos deste relato, n’ O pintor cego o lectorado gozará dunha exaltación da luz e do son, as materias primas coas que o artista dá co retrato maís cabal da súa amada. Exploración sinestésica dunha pintura sonora e dunha música visual coas que Xabier e Cobas consiguen unha das súas creacións máis aqueladas, na que harmonizan de forma tan sutil como exacta a voz potente e apaixonada dos amantes creados por Xabier co detallismo das paisaxes arquitectónicas, o inacabado dos personaxes ou cos claroescuros tenebres de Cobas que homanexea nestas pezas de forma explícita aos seus admirados Veermer ou Francisco de Goya.

A edición coidadísima de Kalandraka, impecable na escolla tipográfica e dos materiais de impresión, realza un libro chamado a estar nas librarías dos máis importantes museos do mundo,  xa que este é un álbum sobre o valor da pintura e en xeral do valor das artes para a plenitude do ser humano. Unha ollada de longo alcance, unha estensa metáfora visual e literaria sobre o valor da creación coa que Xabier e Cobas poñen un colofón marabilloso o seu intenso e venturoso proxecto colaborativo de máis de dúas décadas. Outro dos seus títulos a engadir á longa lista de imprescindibles.

Onte 2072: Paul McCartney en galego

Unha sorpresa das novidades de Xerais da reentrada da pandemia é Ei, superavó!, un álbum ilustrado por Kathryn Durst e escrito por Paul McCartney. O feito de que de este gran lanzamento infantil internacional do pasado outono de Puffin Books, editora do grupo Penguin Random House, apareza en galego recupera un espírito normalizador que convén non perder. Sen dúbida, o aparente interese do álbum, de edición coidada e formato XL, reside na autoría do beatle, avó de seis netos e probablemente o superavó do pop contemporáneo. Con todo, a pesar do convencional dunha aventura do avó que viaxa cos netiños por diversas  paisaxes do planeta, chama a atención a utilización do compás máxico como procedemento narrativo de inequívoco sabor rodariano.

Destaca no álbum como Anaír Rodríguez anosou o texto de McCartney para o galego, utilizando unha fraseoloxía xenuína e unha escolla fonolóxica e léxica moi xeitosa. Benvido este álbum para prender no sono en galego, para contar en familia. Mágoa que non poidamos contar coa versión en audiolibro coa BSO do autor!

Onte 2071: «Meigas fóra!» na noite de San Xoán

Dende hai tres anos Ramón Domínguez Veiga desenvolve un proxecto de álbum ilustrado sobre o ciclo de festas estacionais galegas. En diálogo co ilustrador David Sierra ofreceu a entrega sobre Samaín, Violeta quere ser vampiro (2017), e sobre o carnaval, É tempo de Entroido (2018), libros nos que anticipaba algúns dos ingredientes preferidos das súas historias: a utilización de estruturas narrativas da tradición oral, fose en base a textos rimados e dialogados ou acumulativos ou enumerativos; o emprego do humor como primeiro recurso expresivo; e o coidado meticuloso na integración gráfica e textual. Máis recentemente, comezou a colaboración co ilustrador Iván R. para ofrecer a Araña que lles tiña medo ás arañas (2019), un divertidísimo álbum de terror no que destacaba o xogo espectacular de planos gráficos ensamblados nunha estrutura enumerativa e circular moi orixinal.

Tras Eu quedo na casa, o conto en liña sobre o confinamento das crianzas provocado polo Covid19, Ramón e Iván estreitan a súa colaboración en Meigas fóra! (2020) para ofrecer un dos mellores títulos que lembramos da serie de 7 anos en diante (lectores/as autónomos) da colección Merlín. Utilizando como motor a rivalidade entre dúas vilas veciñas, Leira e Beira, relatan como dúas alcaldías irresponsables e grandilocuentes, que non paraban de discutir e  pelexar intentando demostrar quen tiña máis poder, levaron a cada unha das súas comunidades case ao desastre, cando as lapas de Leira acadaron tal altura que a lúa decidiu non volver alumar aquela vilas nunca máis, e as de Beira tanta amplitude que obrigaron aos peixes a fuxir. Unha exaltación, ademais, do valor purificador da noite do 23 de xuño, a máis curta do ano, na que saltando por riba do lume escorréntanse as meigas, que é tanto como dicir sobre as envexas, maldades e as súas porfías.

Ramón e Iván consiguen que textos e imaxes funcionen á perfección na progresión dun relato cheo de sorpresas e xiros argumentais, dosificando a información e modulando con sutileza os aspectos emocionais. Ofrecen unha historia memorable que, como aquel inesquecible  Valados de Agustín Fernández Paz e Xan López Domínguez, amosa que é posible para unha comunidade construír un futuro mellor en liberdade, superando os valados da intolerancia, do egoísmo e do autoritarismo: «A ledicia está en construír xuntos un novo lugar onde vivir en harmonía».

Aventuro que Meigas fóra!, ademais de consolidar a sociedade creativa de Ramón e Iván, será un dos mellores libros infantís deste ano da pandemia. Excelente en todos os eidos.