Fálame galego

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao uso do galego por parte da actual corporación viguesa:

A saída do colexio escoito no coche o informativo local de Radio Vigo no que comprobo que na alocución diaria da alcaldía dende o concello utiliza de forma habitual a lingua castelá e só de forma moi excepcional a galega. Un patrón lingüístico castelanófono seguido nas intervencións ocasionais nos medios radiofónicos e escritos locais pola gran maioría dos membros do goberno local do PSdeG-PSOE como do grupo municipal do Partido Popular. Un retroceso do uso público do galego por parte dos membros da actual corporación con escasos precedentes no período democrático que, coa honrosa excepción dos membros de Marea de Vigo e BNG, fan caso omiso do establecido na Ordenanza Municipal de Normalización Lingüística, aprobada en 1988 e entrada en vigor dende a súa publicación no BOP o 17 de maio de 1989.

Unha ordenanza pioneira na promoción do galego por parte das entidades locais, a primeira do país que desenvolve o artigo 6 da Lei 3/1983 de Normalización Lingüística, aprobada por unanimidade sendo alcalde o socialista e galeguista Manuel Soto Ferreiro, que fixa no seu artigo I.1. «o galego como o idioma oficial do concello de Vigo» e, entre outros compromisos, que será utilizado nas intervencións dos cargos do concello, «sempre que a intervención sexa por razón do propio cargo» (artigo X). Patrón castelanófono da actual corporación reforzado tras a aprobación dunha modificación do Regulamento Orgánico do Pleno (1 de xuño de 2016), promovida no mandato anterior polo goberno municipal, que establece que se ben «o galego é a lingua do Pleno e de toda a súa documentación» «nos debates utilizarase o galego ou o castelán».

Quizais este lamentable abandono do uso público do galego por parte da gran maioría dos corporativos socialistas e populares vigueses non é alleo nalgunha medida á estratexia de confrontación asumida tanto pola alcaldía de Vigo como pola presidencia da Xunta como o seu mellor xeito de facer política en Vigo. Cos resultados electorais na man este enfrontamento político continuo entre o concello vigués e a Xunta, no terreo emocional entre Vigo e o resto de Galicia, beneficia ás dúas instancias participantes  e monopoliza os contidos da axenda viguesa. Xaora como se dun inevitable dano colateral se tratase, neste contexto moi polarizado ambas asumen o prexuízo de asociar o emprego público do galego co autogoberno e coa identidade política galega defendida polo pensamento nacionalista. Prexuízo que como as lentes embazadas levan a unha lectura defectuosa da situación do galego na primeira cidade de Galicia, onde segundo os datos máis recentes do Instituto Galego de Estatística fala de forma habitual apenas o 15,21% da poboación, a cifra máis baixa das sete cidades. Unha situación de emerxencia para o futuro dunha lingua milenaria que desde Vigo,  berce literario de Martín Codax e Mendiño, emite este 17 de maio o seu teimoso «mayday» de socorro: «fálame galego», «fálame galego», «fálame galego».

Escribía Xela Arias en verso luminoso que «tiña o idioma inclinado nas entrañas». E abofé que non lle falta razón a nosa poeta cubista, todos os vigueses e viguesas temos o galego inclinado nas entrañas, tanto os que o falamos de forma habitual e en todos os contextos privados e públicos como aqueloutros que o fan de forma ocasional cando mellor lles peta como os que deciden non utilizalo nunca. Toda a veciñanza viguesa, volvendo a acudir ao manancial de versos de Xela Arias, «despois de recortar os verbos» queda coa lingua que respira en calquera dos espazos e barrios da cidade como primeiro punto de encontro. Como a autora de «Denuncia do equilibrio» lembrou naquel memorable pregón das Letras Galegas, encargado hai agora vinte anos pola alcaldía, o galego é a primeira forma de recoñecérmonos no pouso dos afectos. O galego é o primeiro patrimonio que herdamos os veciños desta cidade de fronteira, tanto os que aquí nacemos como aqueloutros que aquí decidiron facer as súas vidas.

E todos e todas somos responsables do que aconteza co futuro do galego en Vigo, unha tarefa cívica de recuperación imprescindible á que estamos convocados a participar e na que os nosos representantes, os membros da corporación moito poden contribuír co seu compromiso de utilizalo decote nas súas intervencións públicas. Volver a recuperar o compromiso exemplar que o concello de Vigo mantivo noutrora co galego supón apenas ter en conta os acordos recollidos na Ordenanza Municipal de Normalización Lingüística de 1988, como obriga a incrementar a presenza da lingua e cultura galega na actividade municipal, sexa nas festas, na programación de espectáculos musicais ou na programación cultural, hoxe a todas as luces insuficiente para unha cidade que durante moito tempo liderou o renacemento cultural galego.

Non hai idioma abondo para recoñecérmonos

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao pregón bando que Xela Arias pronunciou o concello de Vigo o 16 de maio de 2001:

Aquel 16 de maio de 2001 cando Xela Arias leu na Casa Galega da Cultura o pregón do Día das Letras Galegas [dedicado a Eladio Rodríguez], convertido en bando coa sinatura do alcalde de Vigo [Lois Pérez Castrillo], ninguén podería aventurar que vinte anos despois a poeta viguesa sería homenaxeada de forma tan entusiasta e unánime como o está sendo este 2021. Un discurso que merecería ser recuperado e reproducido como folla voandeira a distribuír o vindeiro luns 17 de maio nas prazas da que foi para ela cidade amada que lle doía reclamando a recuperación do galego como lingua de encontro, como foi «hai xa ben séculos de reis e trobadores que lembramos a transcribir a que manexaban campesiñas e mariñeiros», como «pode ser hoxe en escolas e mercados, en barcos, bancos e centros comerciais…» e «como pode selo hoxe entre rapaces e meniños». Unha reclamación da nosa como lingua de encontro de todos os galegos e as galegas, vivan ou traballen dentro ou fóra do país, para a que Xela Arias reclamaba neste punto da historia, quizais como lle sucede a todas as linguas máis dunha vez «os folgos de toda a xente para tocar os pasos todos da vida cotiá, todos os ritmos».

Un pregón no que Xela Arias alertaba aos vigueses, «xente apaixonada» que sabe «desde a orixe de mesturas e combinacións» da súa responsabilidade para recompoñer «as desordes da historia [do galego] e facérmonos donos do seu uso!»: «Porque estamos en presente somos o futuro que aconteza» ao noso idioma. Apelación á corresponsabilidade cidadá que dúas décadas despois non perdeu actualidade e engarzou co nacemento da recuperación en Vigo tal día como o de hoxe [17 de maio] de 1863 da man de Rosalía de Castro «en dedicatoria a outra muller, tamén escritora, dun exemplar de “Cantares Gallegos”». Unha proeza que festexamos cada ano este día e que para Xela Arias debemos «aproveitar para recuperar e repasar tamén nós a nosa propia voz de cada día», un exercicio de respecto á lingua que nos é propia «para alongala, para dilatala, incluíndolle os propios desexos»: «porque precisamos aínda máis voces neste río que son os nosos días, porque reclamamos máis palabras que nos aseguren donos de nós…»; «porque nós facemos as palabras, ao nomealas sómonos, fannos independentes…»

Un discurso extraordinario de Xela Arias, unha peza de oratoria galeguista fermosa reclamando á cidadanía viguesa a participar no futuro do seu idioma como dereito e obriga «para inventarnos ao noso xeito». Unha intervención que expresa a coherencia de quen fixo do galego un fío condutor da súa vida, dende o berce familiar galegofalante de Ortoá e da Vilerma, pasando pola escolla do seu propio nome, que conseguiu modificar aos trinta e tres anos por auto xudicial, até toda a súa vida profesional como editora e tradutora, unha escolla que levou a todas as súas intervencións públicas e a toda a súa obra poética, a pesar de que era consciente de que utilizar unha lingua minoritaria lle pechaba portas e que facía, como recoñeceu na viguesa revista «Congostra» (1988), «porque estou aquí e, desde logo, Galicia pertence, aínda, aos derrotados». Unha elección que, como sinala Ana Iglesias, profesora da Universidade de Vigo, levou a Xela Arias como poeta a coidar e mimar a lingua «ao mesmo tempo que levala aos seus máximos límites» «para pervertela e enxalzala» procurando as súas arestas nun exercicio literario revolucionario propio dunha poeta cubista e transgresora.

Lingua que para Xela Arias formaba parte do pouso dos seus afectos, como lembrou en verso memorable «non hai idioma abondo para recoñecérmonos» («Boletín galego de literatura 11» 1994; «Festa da palabra silenciada 16» 2001), salientando así unha das vías principais para a recuperación idiomática galega. Máis alá do argumento de identidade recollido no verso inicial de “Apátridas”: «galicia e nós nó de verbos nos novelos dos nomes», utilizado na nadaliña de Xerais de 1985, Arias aposta nunha cidade inhóspita para o galego como Vigo, como escribiu no bando de 2001, en «preñar o idioma cos nosos berros ou agarimos en semente para os días dos nosos fillos e para que eles poidan ser donos deste verbo para inventarse novos outra vez…». Procurar máis espazos de visibilidade para o galego, «máis escaparates e bibliotecas con máis voces que deixan na escrita referente dos soños deste pobo, desa xente apaixonada que quere respectar o idioma das nais, e das nais das nais…». Sinala Manuel Rivas no manifesto «A verdade que desequilibra» («Luzes 91» 2021) que Xela Arias «deu a volta á intimidación histórica e presente, que sufre a lingua galega» e abofé que repasando a súa biografía viviu para «frear o proceso de seca e desertización do idioma galego», a súa causa primeira e principal. Con todos os abrazos, prezada Xela.


Xela Arias escritora cubista

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a Xela Arias, escritora homenaxeada o 17 de maio, coicidindo co 59 aniversario do seu nacemento:

O 4 de marzo celébrase o 59 aniversario do nacemento de Xela Arias, na Granxa Barreiros, na parroquia de Ortoá, Sarria, onde seu pai era mestre. Primoxénita de Amparo Castaño López e Valentín Arias López, foi inscrita como María de los Ángeles, aínda que xa moi cativa déuselle en dicirlle Xela, nome que cando tiña 32 anos, tras reclamación xudicial, recoñeceulle o xulgado de 1ª Instancia de Sarria.

Desde o berce tivo o galego como lingua primeira, «agora teño o idioma inclinado nas entrañas» («Tigres coma Cabalos» 1990), que utilizou nos seus oficios de escritora, editora, tradutora e profesora, en todos os seus actos públicos e no seu ámbito privado. Unha lingua urdida no pouso dos afectos, «se che falamos con tino, a modo, recompós termos e frases» («Darío a diario» 1996), «íspeme o idioma e sábemo suando en sida» («Intempériome» 2003), escribiu, mais tamén no compromiso teimoso da súa defensa, «galicia e nós nó de verbos nos novelos dos nomes» («Denuncia do equilibrio» 1986), convencida de que «non hai idioma abondo para recoñecérmonos» («Festa da Palabra Silenciada» 2001) coma comunidade.

Galego adquirido en Ortoá nos seus tres primeiros anos, nunha casa chea de libros até o teito, mais tamén nas visitas á das avoas Ilduara e Amparo, como da relación coa tía Irene coa que foi ás vacas ou coa tía Amparo da que aprendeu remedios máxicos, como relata en «Non te amola!», proxecto de memorias de infancia iniciado en 1991, que dende entón permaneceu inédito, nunha autora que fixo da autoesixencia, a procura da innovación e a reflexión sobre os seus textos, características dunha obra literaria tan breve como intensa.

Despois dun paso de tres cursos polo Colexio Fingoi de Lugo, onde fixo o parvulario e o primeiro da Primaria, centro dirixido entón por Ricardo Carvalho Calero, inesperada serendipia, en setembro de 1969 a familia trasládase a Vigo por ser destinado o pai como mestre na Escola Nacional Graduada de Sárdoma, en Moledo, centro onde completará o ensino primario, despois, Educación Xeral Básica (1969-1976), e onde comezará a escribir os seus primeiros contos. Dende os sete anos, Xela Arias instálase na cultura urbana, como confesou en varias entrevistas: «eduqueime xogando nun solar e logo de ir á escola nunha arrabalde de Vigo, seguín estudando no instituto do Calvario, fixen vida de barrio».

Tras abandonar os estudos de COU, pola pulsión de independencia e afouteza que caracterizou a súa vida, con apenas dezanove anos (1980) empeza a traballar, polo seu bo manexo do galego falado e escrito, como oficinista no primeiro equipo de Edicións Xerais de Galicia, que entón iniciaba a súa andaina editorial. Será a década dos oitenta fecunda para ela como editora, actividade na que se ocupou axiña de tarefas relacionadas coa revisión e corrección dos textos nun momento decisivo de fixación da norma ortográfica aprobada en 1983. Como tamén o será como tradutora literaria, responsable dun catálogo moi diverso de case cincuenta obras, nas que procurou unha lingua con xenio popular, completa e capaz, iniciado co «Cabalum» (1983) de Carlos Oroza e «O gato gaiado» (1986) de Jorge Amado.

E tamén fecunda como poeta, actividade iniciada no bulir incansable daquel «Vigo aínda durmido», como acuñou nun poema publicado no número 3 do fanzine «Katarsis» (1984), o chamado «Vigo da movida». Tempo de entusiasmos perigosos, naquel Vigo marcante do desemprego e da droga, no que Xela se implicou como artenauta e activista literaria, participando en recitais e publicacións diversas («Neboeira», «Tintimán», «Ith»..) nas que vinculaba os seus poemas coas artes plásticas, velaí a súa colaboración co pintor Xosé Guillermo, ou coa música do grupo Desertores, para os que prepararía as letras do elepé «El desertor» (1991).

Implicación xeracional que a levou a participar de forma moi activa na sección de Creación de «Faro de Vigo», onde debutou en xuño de 1983 cunha páxina memorable na que incluíu catro poemas rompedores, recibidos con entusiasmo polo poeta Carlos Oroza («celebro estar en el acontecimiento de tu poesía»), mais tamén na interesantísima sección «Mulleres», coordinada por Pilar Comesaña, ou naquel fascinante «Pharo The Bego» (1984-1986), suplemento bimensual do decano onde os seus poemas compartiron páxina cos de Manuel Rivas.

Poeta viguesa sen xeración, escritora cubista, que coas súas insólitas colocacións pronominais humanizaba os verbos e coa súa provocadora  creación léxica retorcía os nomes, confesou que de poder escoller a súa reencarnación sería en Lou Reed en feminino. A homenaxe que recibe este ano das letras é unha oportunidade única para descubrir e valorar como merece a obra de quen «perder pé aínda é a ambición preciosa» (1989) e «vencerse non é cousa de se tratar» (2003).

Onte 2115: Entrevista a Tita Fernández Paz

/en , , , , , , , , , , , /por

Xulio Villarino, sobriño de Agustín Fernández Paz, fíxome chegar este documento de grande interese literario, a conversa (doce minutos) entre Tita Fernández Paz e a súa neta Aldara sobre a orixe da pulsión literaria do mestre Agustín.

Tita explica o interese literario de Agustín por nacer nunha familia moi lectora, de carpinteiros e músicos, que contaba con tres estantes de libros mercados polo pai. Desvela que os tres irmáns, tanto a ela como a Agustín e a Luis, o que morreria no seminario, gustáballes ler na cama nos cuartos da bufarda da casa, atapando as rendixas para ppoder ler até as dúas da mañá.

Como confesa Tita que na súa casa se contaban aínda moitos contos arredor da lareira, como era o caso da Capadora, unha muller maior que ía polas casas e contaba historias de medo. Tita atribúe ao mestre don Félix das escolas públicas a insistencia a Agustín para que escribira e lera.

Con respecto ao período de formación de Agustín, Tita recoñece que ao seu irmán non lle gustaba a Peritaxe que cursara na Universidade Laboral de Xixón e que despois de rematala díxolle ao pai que quería facerse mestre.

Un documento interesante para o arquivo sobre a figura humana e literaria de Agustín. Grazas a Tita e a Aldara.

Onte 2111: Edición educativa e normalización

/en , , , , , , /por

Anunciouse onte a publicación do número 78 da Revista Galega de Educación na que se dedica un espazo monográfico interesantísimo aos 10 anos do decreto de plurilingüismo. Agradezo á coordinadora do monográfico e ás responsables da revista o convite a participar nesta análise con este texto:

Non se podería entender o proceso de normalización da lingua galega no sistema educativo non universitario durante o proceso autonómico sen a achega realizada polos docentes que elaboraron materiais didácticos orixinais e polas editoras educativas que os publicaron e distribuíron. Como tampouco se pode escribir a historia da edición en lingua galega no mesmo período sen dedicar un capítulo ás publicacións didácticas en lingua galega destinadas tanto á ensinanza do galego como á súa utilización como lingua vehicular en diversas áreas e materias.

Unha relación entre edición educativa e galeguización do ensino que segundo os traballos de Antón Costa Rico ten as súas raíces nos textos de Sarmiento que demandara entre 1766 e 1769 a existencia de libros impresos en lingua galega para a educación da infancia e da mocidade, citando entre eles unha gramática, un dicionario etimolóxico e outro onomástico, un silabario, un curso de historia natural e unha descrición xeográfica de Galicia.

Dous séculos e medio despois de que Sarmiento forxara aquel proxecto de edición educativa en galego por ventura foi amplamente superado xa que na actualidade contamos con todos estes recursos impresos, formando parte dun catálogo histórico educativo de máis de catro mil títulos. Unha oferta editorial educativa en galego que dende hai catro décadas ven supoñendo anualmente case unha cuarta parte dos títulos (no último lustro arredor de 500 referencias), case a metade da facturación do sector editorial galego (en 2016 arredor de 10 millóns de euros). Mais se lle engadimos a edición lexicográfica e a infantil e xuvenil, que utilizan tamén os centros escolares como a súa canle principal de distribución comercial, que supoñen arredor do 35 % do volume da edición e o 28 % de facturación, podemos comprender a importancia que para a edición en galego supón a cuestión educativa: o 60 % da súa produción e case o 80 % das súas vendas.

Porén foi este un proxecto que se desenvolveu moi devagariño, acompañando ao proceso de galeguización escolar, promovido nos anos do tardofranquismo e do período preautonómico (1969 – 1980) polo voluntarismo dos grupos galeguistas de renovación pedagóxica,  mais que a partir da aprobación do Estatuto de Autonomía e da Lei 3/1983 de normalización lingüística e o seu desenvolvemento posterior foi asumido como tarefa preferente por un novo sector editorial daquela en proceso de profesionalización e profunda modernización dos seus catálogos, dos seus procedementos de edición e comercialización, como da formalización da relación cos creadores dos contidos didácticos e dos aparellos gráficos.

Un sector editorial en galego que nas tres últimas décadas desenvolveu a súa oferta aproveitando tanto as diversas ondas de renovación curricular obrigadas polas diversas reformas (LOXSE 1990, LOCE 2002, LOE 2006, LOMCE 2013) como o desenvolvemento normativo dun modelo de normalización lingüística que até 2009, con ires e vires, foi incrementando formalmente o uso do galego como lingua vehicular en todas as etapas educativas non universitarias, mais que nunca evitou a precariedade do seu uso nin asumiu un modelo que puidese ser considerado de inmersión lingüística.

Desenvolvemento de catálogo iniciado co Decreto 135/1983, que obrigaba a aprendizaxe do galego como materia, semellante ao modelo de lingua estranxeira, que consolidou a oferta de materiais didácticos de lingua galega e abriu unha pequena oferta para materiais vehiculares dos niveis Preescolar e Ciclo Inicial de EXB. Houbo que agardar ao curso 1987-88 para que aparecese o primeiro decreto que establecía o uso do galego como lingua vehicular nunha parte do currículo, o que levou ás editoras a preparar a súa primeira oferta en galego para a área de Ciencias Sociais dos ciclos medio e superior de EXB.

Tras diversas iniciativas de sectores galeguistas, entre as que destacou a proposta de Nova Escola Galega (Un modelo de normalización lingüística para o sistema educativo galego, 1988), e as mudanzas na estrutura do sistema educativo que supuxo a LOXSE, aprobouse o Decreto 247/1995, un fito decisivo para edición educativa en galego, xa que supuxo unha considerable ampliación da oferta vehicular galega en dúas áreas da Primaria e da Secundaria, así como de materiais globalizados na educación infantil e primeiro ciclo de Primaria. Tras a aprobación por unanimidade do Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega (2004), da Lei 17/2006 do libro e da lectura e da Galicia e o Decreto 124/2007 que o desenvolvía para o uso e a promoción do galego no sistema educativo, o sector editorial ampliou a súa oferta de materiais até case a totalidade das áreas e materias dos niveis non universitarios.

Unha actividade editorial, baseada na publicación de libros de textos e en menor medida de recursos didácticos complementarios, que contribuíu ademais a fixación da norma ortográfica da RAG e ILG, adaptando os seus materiais didácticos ás súas recomendacións e as súas modificacións (a mais recente de xullo de 2003). Consolidación dun amplo catálogo educativo en galego ao que tampouco foron alleas as axudas directas que para a edición proporcionou anualmente a Secretaría Xeral de Política Lingüística dende a aprobación do Decreto 247/1995, que no ano 2008 acadaron o millón de euros, mais que dende a aprobación do Decreto 79/2010 para o plurilingüismo na ensinanza non universitaria foron reducidas polos gobernos de Feijoo en máis do oitenta por cento da súa contía, até os 170.000 euros, na súa convocatoria 2019.

Desenvolvemento do Decreto 79/2010 que supuxo para o sector editorial galego un importante retroceso da súa facturación como de redución da súa oferta, mais aínda cando coincidiu coa crise económica (2008-2015), co alongamento até seis anos do uso dos libros de texto nos niveis obrigatorios, así como co inicio do proceso de hibridación dos materiais curriculares, para os que non acadou acordo coa administración educativa galega. Decreto Feijoo que resultou moi agresivo co emprego do galego como lingua vehicular en Infantil, precisamente cando no Decreto 124/2007 por vez primeira se concretaba o seu uso nesta etapa, recoñecendo a posibilidade de establecer grupos de galego, fomentándose a adquisición da escritura e lectura en galego, e introducía ademais medidas de planificación garantindo nos niveis obrigatorios que como mínimo alumnado recibiría o cincuenta por cento da docencia en galego. Decreto de espírito galegófobo que resultou moi contestado polo profesorado galeguista, que non conseguiu impedir que milleiros de exemplares de libros de texto en galego de Matemáticas, Tecnoloxía e Física e Química fosen destinados a pasta de papel, xa que foi impedida a súa utilización nas aulas.

Transcorrida unha década da aprobación do decreto 79/2010, á falta dunha avaliación anual dos resultados á que obrigaba a disposición adicional quinta do propio decreto, abonda con pisar os centros para saber que provocou un retroceso grave (e agardamos que non sexa irreversible) xa que non foi capaz de garantir a adquisición da dobre competencia do alumnado en ambas as dúas linguas oficiais ao remate das etapas obrigatoria e postobrigatoria e, o que me parece máis significativo, incrementou os prexuízos e diminuíu o uso do galego nas aulas como nas propias salas de profesorado. Xaora, sabemos que durante esta mesma década o galego fóra da escola infantil (estimamos apenas nun 5% as aulas que o utilizan de forma vehicular) floreceu nos concertos de música para crianzas, unha fermosa iniciativa do sector editorial e musical galego, un fenómeno galeguizador mitigador e esperanzador, como hai dúas décadas foi o Club Xabarín nas pantallas da TVG. Como floreceu nas escolas Semente e por ventura cada semana en milleiros de usuarias da rede de bibliotecas escolares.

Como esperanzadora foi a aprobación neste período da Lei 1/2014 para o aproveitamento da lingua portuguesa e os vínculos coa lusofonía, nacida da iniciativa lexislativa popular Paz Andrade promovida principalmente por sectores reintegracionistas e asinada por 17.000 persoas, que compromete ao Goberno Galego a promover o ensino do portugués en todos os niveis educativos non universitarios. Unha norma que abre a porta ao modelo dun plurilingüismo restitutivo (galego, castelán, portugués, inglés) alternativo ao monolingüismo castelán imperfecto (co inglés e galego como materias antipáticas do currículum).

Neste contexto, a recente Proposta de bases para a normalización do ensino en Galiza, presentada por diferentes plataformas educativas galeguistas, incluída Nova Escola Galega, o pasado mes de agosto coincidindo co prazo indicado polo Consello de Europa para que a Xunta de Galicia informe das medidas que tomará para garantir no ensino o cumprimento da Carta Europea das Linguas, constitúe unha excelente oportunidade para emular o proceso que hai trinta anos forxou un amplo consenso arredor do estatus do galego no ensino. Recuperar o prestixio e centralidade do galego como lingua vehicular e de aprendizaxe, así como lograr a plena competencia en catro idiomas, aínda podería ser posible.

Por último, é unha obviedade que o sector editorial educativo en lingua galega debe afrontar a renovación e diversificación da súa oferta, tanto polo seu carácter hibridado (compartindo soportes impresos, dixitais e virtuais) como vinculándose de forma máis decidida cos modelos de innovación e de educación lenta e cooperativa. Superar o paradigma de libro de texto como unha única secuencia curricular anual impresa dunha materia ou área, obriga a reinventarse a un sector editorial que procurou na centralización da súa oferta a receita para compensar a perda dunha terza parte da súa facturación nunha década. Apostar por ofrecer máis servizos e acceso ca produtos podería ser unha saída para un sector auxiliar da rede educativa, que durante catro décadas resultou imprescindible, tamén, para o ensino, uso e fomento do galego.

Onte 2103: «Unha mente que voa» de Xurxo Mariño

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Un dos avances colectivos da edición en galego recente é o do inicio dun catálogo de ciencia e divulgación científica, unha carencia endémica do sector.  Aos títulos daquelas impresionantes coleccións de Kalandraka (2012) de inventarios ilustrados e animais extraordinarios, edicións pioneiras e preciosas como todas as da editora pontevedresa, engadíronse en 2016 a apertura da colección Básicos Ciencia de Xerais dirixida por Miguel Vázquez Freire e a publicación por parte de Alvarellos do libro de Jorge Mira A que altura está o ceo? Tres editoras privadas en lingua galega abrían un espazo de edición impresa con espírito de alta divulgación científica coincidindo coa discriminación que o decreto de plurilingüismo (2010) establecía coa ensinanza das matemáticas e doutras disciplinas científicas e tecnolóxicas en galego. Un compromiso e sensibilidade co futuro do idioma, ao que tampouco foron alleos os científicos e divulgadores participantes nos diversos proxectos. Esforzos editoriais (heroicos) nun sector hexemonizado pola oferta literaria e á asociada ás disciplinas das ciencias sociais recoñecidos nos propios premios anuais do sector que dende 2018 estableceron unha categoría específica de «Divulgación», na que até agora foron galardonados dous títulos científicos: Terra (Xerais 2017) de Xurxo Mariño e A que cheiran as cores? (Galaxia 2019) de Juan Casto Rivadulla Fernández.

Dentro deste espazo de edición científica encádrase Unha mente que voa (Xerais 2020), libro no que Xurxo Mariño aborda a evolución da linguaxe nos humanos modernos. Unha viaxe de dous millóns de anos sobre a relación entre a autoconsciencia, o pensamento simbólico e a linguaxe, un reto no que se trata de comprender a propia natureza humana, tamén un dos maiores problemas da ciencia actual. Lonxe dos perigos académicos dun manual de lingüística ou dun estudo de paleontoloxía, dúas das disciplinas moi presentes neste cento de páxinas, Mariño aposta por ofrecer un relato sobre a evolución dos homínidos ao fío do desenvolvemento do encéfalo e das súas capacidades simbólicas, o que xera unha mente autoconsciente e precisa da interacción social dunha comunidade.

Particular interese ten para Mariño abordar cando xurdiu a linguaxe, unha destreza exclusiva do ser humano, e como se desenvolve na infancia sen necesidade de estímulos educativos dirixidos para iso, cuestión esencial na neuroeducación actual. Como apaixonante é o relato do proceso de invención das 6.000 linguas da humanidade ao longo de 60.000 anos, como o da relación entre o xeito de pensar e imaxinar o mundo e a lingua que se fala. Espectaculares son as páxinas dedicadas á relación entre o manexo de máis dunha lingua e as capacidades cognitivas, para Mariño, un magnífico elixir para a mente. Así, as actuais técnicas de imaxe que permiten estudar o que ocorre no interior do cerebro dun ser humano que manexa dúas ou máis linguas amosan que ten maior densidade de substancia gris ca unha persoa monolingüe en rexións cerebrais relacionadas coa habilidade verbal, o control articulatorio e fonolóxico. Como existen indicios de que o uso de diversas linguas pode atrasar catro ou cinco anos a aparición de enfermidades neurodexenerativas.

Acerta Xurxo Mariño cando concibe o libro como a narración dunha aventura de misterio na que van aparecendo pegadas, non sempre concluíntes. A súa habilidade narrativa, despregada no fascinante Terra, facilita ao lector seguir o fío dun nobelo do que aínda queda moito fío, como traxecto lle queda a viaxe da Voyager evocada nun emocionante epílogo no que salienta a capacidade do pensamento simbólico como ferramenta sen límites para o ser humano. Unha mente que voa enriquece e amplía o catálogo de divulgación científica na nosa lingua. Un libro indispensable para lingüistas e, en xeral, para todo o profesorado, non debe faltar nas bibliotecas escolares e didácticas. Un libro para o lectorado curioso que asume a dúbida como alicerce do método científico e da aprendizaxe. Parabéns moitos para Xurxo, a quen sempre considerei outra das nosas persoas sabias.

Unha década de plurilingüismo

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á década do Decreto 79/2010 do Plurilingüismo:

Non me pasaron desapercibidas as palabras de Víctor Freixanes, presidente da Real Academia Galega, no colofón institucional da celebración do ano Carvalho Calero, reclamando diante do presidente da Xunta de Galicia «o uso e a presenza da nosa lingua en todos os ámbitos, tamén nos educativos, en todas as materias, sen excepcións, pensando moi especialmente nas novas xeracións». Unha reivindicación oportuna cando tamén se comeza a celebración do centenario da Xeración Nós e se cumpre unha década do Decreto 79/2010 do 20 de maio para o plurilingüismo no ensino non universitario de Galicia.

Un decreto Feijoo que supuxo unha viravolta na orientación da nosa educación lingüística, estragando o consenso e a progresividade da utilización do galego, respectada en todos os decretos que até entón desenvolveron a Lei de Normalización Lingüística (1983). Un decreto que a efectos prácticos expulsou ao galego das aulas dos centros de educación infantil, erradicou o ensino en galego das matemáticas e das ciencias experimentais dos nosos colexios e institutos, ao tempo que introducía a lingua estranxeira, o inglés, como instrumento de ensino e aprendizaxe de materias non lingüísticas (sociais, naturais, plástica…). Unha década de política lingüística dos gobernos feijoistas na que, segundo os expertos, incluídos os dos cuarto (2014) e quinto (2019) informe sobre o cumprimento en España da Carta europea das linguas rexionais ou minoritarias, se acelerou o proceso de substitución lingüística do galego polo castelán como lingua inicial, non estando xa garantida a transmisión da lingua no entorno familiar, ademais de reducirse de forma alarmante o emprego do galego tanto no sistema educativo como na vida económica, social e nos propios medios de comunicación.

O chamamento do presidente da RAG a reconsiderar a orientación desta política lingüística, tampouco foi alleo ao protagonismo do presidente da Xunta na polémica sobre a desaparición do sintagma «linguas vehiculares» na LOMLOE. E abofé que Feijoo non estivo moi afortunado nesta lea aliñándose a pé fixo cos sectores máis ultras, como xa fixera en febreiro de 2009 cando era candidato á presidencia coa andrómena aquela da «imposición do galego», asumindo agora outra «fake» lingüística de manual, unha mentira coma un cesto roto, a do perigo que corre a aprendizaxe do español no sistema educativo das comunidades con linguas propias. Unha polémica promovida polo sector máis carca da prensa que coa lectura dos textos aprobados non se sostén de xeito ningún. Abonda lembrar que o sintagma «linguas vehiculares» fora introducido en 2013 polo inefable Wert na súa LOMCE (aprobada en solitario cos votos do PP) coa intención de pór paus nas rodas ao modelo catalán de inmersión e nas súas palabras «españolizar aos alumnos cataláns». Como só abonda ler o texto aprobado na nova LOMLOE para comprobar que a lei aprobada por un amplo espectro parlamentario garante que todo o alumnado deberá acadar «un dominio pleno e equivalente na lingua castelá e, no seu caso, na lingua cooficial correspondente».

Con todo, o máis triste deste conto é que o sucedido ao longo desta década coa educación lingüística en Galicia xa o anunciamos os que en 2009 denunciamos que Feijoo rachaba o consenso acadado no derradeiro goberno Fraga arredor do Plan Xeral de Normalización Lingüística (2004) aprobando un decreto baseado nunha ideoloxía lingüística alicerzada sobre o piar do carácter hexemónico do castelán en todos os territorios do Estado. Non tiñamos dúbida ningunha que para o presidente o castelán é a lingua importante e o inglés a lingua franca, quedando o galego, no mellor dos casos, para o espazo privado das persoas maiores. Como máis desolador aínda é que ningún dos seus tres responsables da Consellaría de Educación se preocupasen o máis mínimo en avaliar o funcionamento do Decreto 79/2010 nin dos resultados acadados, como quedaba obrigado nas súas Disposicións adicionais. Descoñecemos cales son os beneficios, se é que os houbo, do modelo para a adquisición efectiva das linguas estranxeiras e mesmo se foi garantida ao alumnado que remata a ESO e o Bacharelato a adquisición en igualdade (sería preferible utilizar «en equidade») de idéntica competencia en castelán e en galego, como figura nos documentos curriculares vixentes.

Nunha situación crítica para o galego, non é doado reorientar a deriva da educación plurilingüe en Galicia. Xaora, sería posible sempre que se asumise un discurso alternativo e se deseñase un modelo de plurilingüismo inclusivo dende a lingua galega, capaz de integrar o castelán, o inglés e o portugués, ademais de garantir con instrumentos de control e a avaliación a dobre competencia das linguas cooficiais establecida na LOMLOE.

Onte 2100: Debate sobre a educación plurilingüe en Galicia

/en , , , , /por

Moderei onte o debate da segunda xornada do ciclo Educación Plurilingüe: achegas para un debate organizado polo Consello da Cultura Galega con motivo dunha década do Decreto 79/2010 de Plurilingüismo. Hora e media moi interesante  na que Valentina Formoso, María López Sández e Xaquín Loredo abordaron a situación da educación pluringüe en Galicia e achegaron liñas de esperanza para o futuro do idioma. Un documento moi valioso para o noso arquivo, sobre o que sen dúbida volveremos.

O ceo en galego

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á iniciativa da Academia de fixar o nome das oitenta e oito constelacións

A Óscar Sánchez, Martin Pawley

Dende a aparición do cometa Halley en febreiro de 1986, que non regresará até xullo de 2061, entendín a fascinación que a observación astronómica provoca nas crianzas e nas persoas maiores. Desa pulsión netamente humana de ollar o ceo naceu o interese de todas as culturas por estudar os obxectos celestes e os fenómenos no Universo, sendo a Astronomía unha das ciencias máis antigas da humanidade. As primeiras observacións astronómicas, consistentes en debuxos e artefactos creados na prehistoria coa pretensión de documentar o que se vía no ceo, serviron para medir o tempo e incrementar a precisión dos calendarios agrícolas.

A humanidade comezou a nomear os grupos de estrelas co propósito de orientar aos viaxeiros e aos navegantes sobre océanos e mares. Así apareceron as «constelacións», padróns do ceo nocturno formados unindo as estrelas, un exercicio presente tanto nas culturas china e maia como na grega. Ptolomeo inventariou no seu Almagesto (século II a. C.) 48 grupos de estrelas recoñecibles polo seu debuxo no ceo nocturno. Entre estas constelacións, foron as doce primeiras ás do zodíaco: Augadeiro, Carneiro, Cangrexo, Capricornio, Xemelgos, León, Balanza, Peixes, Arqueiro ou Seteiro, Escorpión, Touro e Virxe. Entre as restantes, unhas utilizan nomes da mitoloxía grega como Andrómeda, Dragón, Centauro, Hércules, Orión, Pegaso, Perseo… e outras nomes como Lobo, Lebre ou Serpe, pola semellanza da silueta destes animais coa unión das estrelas que a compoñen.

Constelacións cuxo número foi ampliado dende a Idade Media, en boa medida pola navegación no hemisferio sur que descubriu a ollos europeos algunhas aquí invisíbeis ou formas incompletas doutras. Identificáronse así constelacións con nomes de animais «exóticos» como Camaleón, Pomba, Ave Fénix ou Peixe Voador, doutros animais como Raposiña ou Lince ou dos propios instrumentos de observación como Escuadro, Telescopio, Microscopio ou Retículo. Constelacións que en 1930 a Unión Astronómica Internacional fixou en 88, sendo as identificadas na actualidade.

A pasada semana a Real Academia Galega aprobou unha proposta normalizada e oficial destas oitenta e oito constelacións. Unha listaxe (dispoñible na rede) froito da colaboración entre o Seminario de terminoloxía da Academia e dun equipo de astrónomos formado por Salvador Bará, profesor de Óptica da USC, Martín Pawley, membro da Agrupación Astronómica Coruñesa Ío e Dosi Veiga, impulsor de Ceos Galegos. Unha relación que, como sucedera coa iniciativa de nomear a estrela Rosalía de Castro da constelación de Serpentario tamén chamada Ofiuco, e do seu exoplaneta Río Sar, outra iniciativa da Agrupación Ío, pon o ceo en galego, sendo outro avance decisivo para a incorporación da nosa lingua no ámbito científico, froito dunha colaboración entre astrónomos e lingüistas. Unha iniciativa que continúa outras actualizacións recentes do vocabulario técnico matemático e dos nomes dos elementos químicos, desenvolto pola Academia con idéntico procedemento.

Esta iniciativa de fixar o nome das constelacións, únese neste ano ademais á publicación de Grandes Ideas da Astronomía (2020), un texto colectivo escrito por astrónomos de universidades e observatorios de todo o planeta, traducido para o galego polo incansable Martín Pawley, activista de todas estas propostas de alfabetización astronómica e galeguización científica. Un libriño delicioso, que se suma ao mapa do ceo despregable tamén publicado pola Agrupación Ío, configurando un modelo de divulgación científica de calidade e de aproveitamento didáctico, que responde as preguntas esenciais que se formula a Astronomía actual: dende cal é o valor do ceo nocturno e o perigo da contaminación luminosa, pasando pola estrutura do universo e o seu funcionamento até cal é a utilidade da cosmoloxía e astronomía no desenvolvemento doutras tecnoloxías, entre outras cuestións apaixonantes.

Iniciativas necesarias de alfabetización e divulgación astronómica vencelladas á unha utilización normalizada da nosa lingua, amosando que o emprego do galego na ciencia e na tecnoloxía amplía o noso horizonte e enriquece o noso patrimonio colectivo. Iniciativas que se ofrecen como un antídoto eficaz de tolerancia para inmunizarse dunha nova onda do virus do hexemonismo lingüístico, recuperado como manobra distractoria conservadora no debate da LOMLOE (a lei que modifica a lei Wert, aprobada polo PP en 2013) sobre a utilización vehicular das linguas oficiais na escola e sobre os seus niveis de competencia ao remate da escolarización.

Si, ollemos o ceo en galego, procuremos o Hexágono de inverno e identifiquemos Sirio, a estrela máis brillante do ceo visible situada na constelación do Can Maior. O ceo loce en galego.

TVG3, a canle do Xabarín

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á iniciativa lexislativa popular e solicita a creación dunha terceira canle da TVG e unha app dedicada a contidos dirixidos ao público infantil e xuvenil:

No nadal de 1982, Xerais publicaba A chamada da selva, a noveliña de aventuras de Jack London traducida para o galego por un Gonzalo Navaza moi novo. Abríase así a colección «Xabarín», a primeira da edición galega destinada ao público infantil e xuvenil na que o editor Xulián Maure pretendía traducir boa parte dos títulos clásicos para crianzas de autores como Oscar Wilde, Herman Melville, Jules Verne, Lewis Carroll ou E.A. Poe, entre outros. Dende entón os inconfundibles volumes azuis de Xabarín, con cubertas deseñadas e ilustradas por M. Fragoso, comezaron a entrar en moitas casas, sendo para moitos mozos e mozas da década dos oitenta a súa primeira lectura en lingua galega. Títulos identificables, tamén, pola presenza na contra capa da icona da serie, unha cacheira frontal do xabaril cos cadanseus cairos ben afiados, unha imaxe moi divertida que hoxe identificamos cunha emoji que expresa ledicia

Unha oferta pioneira en galego, que superaría os sesenta títulos, mais que por ventura sería ampliada anos despois coa aparición das primeiras coleccións infantís de lecturas graduadas de creación propia como O barco de vapor (SM, 1985), Merlín (Xerais, 1988) e Árbore (Galaxia, 1989), nas que se formaría o lectorado galego de entre séculos. A semente daquela icona do primeiro xabaril, redeseñada en 1987 por Xosé Díaz de Revisión como un xabaril de toda unha peza, cando a colección era dirixida polo editor Luís Mariño e polo escritor X.L. Méndez Ferrín, agromou na primavera de 1994 na TVG da man do xornalista vigués Suso Iglesias coa creación do Xabarín Club, o espazo máis emblemático da historia da televisión pública galega, tamén a orgullosa insignia sentimental da actual xeración millennial.

Deseñada como banda de continuidade da programación infantil vespertina, Iglesias encargou ao ilustrador Miguelanxo Prado a creación gráfica dun personaxe que fose o fío condutor dos contidos diarios dirixidos a crianzas de 3 a 14 anos, asociados á diversión e ao lecer. Por vez primeira na súa historia, a lingua galega contaba cun espazo e un discurso dirixido á infancia para consumir na casa coa familia e coas amizades, onde se mesturaban os debuxos de Shin Chan, Son Goku e Dragon Ball coas cancións de espírito rebelde e de exaltación do compañeirismo dos grupos galegos do momento, como Yellow Pixoliñas, Os Diplomáticos, Aerolíneas, Rastreros… Xaora, amais dun espazo televisivo, Iglesias concibiu o Xabarín, en tempos sen acceso a internet nin redes sociais, como un club catódico que chegou a contar con 142.000 afiliados, que sentían o orgullo de formar parte dunha comunidade que o día do seu aniversario lle concedía o privilexio de publicar en pantalla a súa fotografía durante sete segundos. Un feito tan emocionante como memorable.

Transcorridos vinte e cinco anos daquela proeza colectiva, manifestación de orgullo polo propio, de modernidade e de interese polo idioma do país, apenas o 5 % da programación infantil e xuvenil que se emite nas canles accesibles en Galicia se ofrece en galego e a programada na TVG perdeu o pulo e entusiasmo por aquela festa rachada que marcou á xeración Xabarín. Unha situación á que non foi allea a fragmentación tecnolóxica provocada pola disrupción dixital e pola aparición de novos formatos de distribución dos contidos audiovisuais, mais tamén durante a última década polo escaso interese da propia TVG por axeitar a súa programación infantil ás circunstancias e necesidades dunha lingua, cada vez máis allea á nosa infancia. Unha oferta en galego que queda hoxe moi por baixo da ofrecida nas televisións públicas catalá e vasca en Super3 e ETB3, as súas terceiras canles destinadas especificamente aos menores de catorce anos.

Coa intención de que a TVG abrise unha terceira canle infantil que ofrecese contidos infantís en galego vinte e catro horas diarias naceu a iniciativa lexislativa popular «Xabarín Club» promovida pola Mesa pola Normalización Lingüística á que decontado se sumaron a maior parte das asociacións profesionais da industria cultural, de sindicatos do ensino, movementos de renovación pedagóxica como ANPAS galegas e artistas de referencia para os máis novos. Unha iniciativa que pretende reunir as sinaturas necesarias para que o Parlamento de Galicia debata a creación desta nova canle e dunha app infantil da TVG, mais tamén para que TVE emita con opción dobrada ao galego os contidos de Clan, a súa canle infantil. Iniciativa que non o esquezamos se desenvolve cando o colectivo Defende a Galega de traballadores da TVG continúa cos seus venres negros denunciando o control político da CRTVG e reclamando a aplicación da Lei de Medios de 2011 na que se contempla a posta en marcha do Estatuto profesional e o Comité de Redacción, aínda inexistentes.