O triángulo vermello

/en , , , , , , , , , , , , , , , /por

Luís González López «Ferreiro», militante do Partido Comunista durante sesenta anos, nunha das viaxes que compartimos co profesor Xesús Alonso Montero, agasalloume cun pequeno triángulo vermello invertido, unha insignia que dende entón levo sempre prendida orgulloso na lapela da miña chaqueta. Explicoume que se trataba da marca empregada nos campos de concentración nazis para distinguir os presos políticos, inicialmente para os comunistas, despois tamén para socialistas, anarquistas, sindicalistas ou masóns. Hoxe o triángulo vermello é unha insignia que honra a memoria daquelas combatentes que a levaron hai oitenta anos, un símbolo afirmativo das persoas antifascistas das máis diversas adscricións. Triángulo vermello que Mercedes Núñez Targa levou cosido enriba do número 43225 que a identificaba como presa política do campo de Ravensbrück, sobrevivente despois ao Kommando HASAG, liberada do horror nazi o 14 de abril de 1945, xusto o día no que fóra anotada para ser transportada ao crematorio polo «delito» de padecer escarlatina e tuberculose. Vida desta muller de nai catalá e pai galego, marcada polo sufrimento e pola loita contra os réximes de Franco e Hitler, que tras a liberación a levou a converterse en París no exilio en voz de denuncia do fascismo e despois da morte de Franco, instalada en Vigo, onde morreu o 4 de agosto de 1986, como activista da recuperación da memoria da represión franquista, que a levará a escribir o inesquecible Cárcere de Ventas (A Nosa Terra 2005, tradución galega precedida dun estudo biográfico de Carme Vidal). Relato vital silenciado, recuperado agora como biografía emocional pola propia Carme Vidal e por Pablo, o fillo de Mercedes Núñez, nun álbum ilustrado por Belén Diz Juncal e publicado por Xerais na súa colección «Pequena Memoria», dirixida por Eva Mejuto. Para min, O triangulo vermello é o libro en galego ilustrado (empregando apenas un bolígrafo BIC) máis fermoso, estremecedor, e de edición máis coidada do ano 2024. Recomendabilísimo!

Publicado en Nós diario: 25/12/2024.

Casal

/en , , , , , , , , , , , /por

Cando en agosto de 1927 Ánxel Casal abandona a editorial Lar, que queda en mans de Carré, e funda a editorial e imprenta Nós, no seu domicilio da coruñesa rúa Real, dá o paso decisivo para dotar por primeira vez a Galicia, coa lingua galega como vehículo de comunicación, dunha estrutura editorial normalizada, tanto no que atinxe ao desenvolvemento dun catálogo literario monolingüe, incorporando textos e publicacións esenciais para a cultura galega moderna, como na presentación desas obras, sobre todo das súas capas e formatos, na liña da tendencia da edición europea daquel entón, marcada pola francesa Gallimard ou pola española Compañía Iberoamericana de Publicaciones (CIP). Iniciaba Casal un labor de xigante, consolidado cando na primavera de 1931 traslada a súa oficina de imprenta e edición a Compostela, primeiro, á rúa das Hortas, onde vivía o seu amigo, tamén cómplice de tantas iniciativas, o pintor e escenógrafo, Camilo Díaz Baliño, despois, en abril de 1933, trasladada aos baixos da rúa do Vilar nº 15. Foi Castelao quen sentenciou aquilo de que Casal «fixo por Galicia máis do que todos nós», probablemente para salientar a dimensión e a diversidade do catálogo editorial de Nós («libriños novos, humildes e limpos no seu formato») desenvolvido en menos dunha década, como doutras impresións de revistas, pasquíns e cartelaría política varia, actividades propias do seu carácter de indiscutible editor nacional. Publicacións que para Ernesto Vázquez Souza, un dos mellores coñecedores da súa traxectoria, «comunican a vontade de transcendencia que lle outorgou ao seu traballo». Un século despois de iniciada aquela proeza, ás portas de celebrar un novo día da edición galega, o 17 de decembro, fixado na data do seu nacemento na Coruña, continúa emocionando comprobar o impulso que este editor pioneiro, xeneroso e comprometido imprimiu á edición galega moderna. Casal foi, sen dúbida, unha das figuras máis senlleiras da historia cultural de Galicia, merecedor sempre de ser homenaxeado.

Publicado en Nós diario: 11/12/2024

Museo de Vigo

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao plan estratéxico da rede de museos municipais de Vigo:

O Plan Estratéxico da rede de museos municipais de Vigo, formada polo Museo de Castrelos, Verbum, Pinacoteca, Casa Galega de Cultura e Casa das Artes, así como o incremento nun 25 % das partidas orzamentarias de 2025 destinadas a súa posta en marcha, supón un cambio de orientación tan radical como esperanzador da até agora rutineira política de museos do goberno municipal de Abel Caballero. Cinco museos que reorganizan os usos e instalación das súas coleccións no período 2024-2026, atendendo aos criterios de identidade, memoria e contemporaneidade, coa intención de facelas máis atractivas para os diversos públicos como centros formativos, de investigación, divulgación e lecer.

Así, o Museo Quiñones de León do Parque de Castrelos –ás portas da celebración do centenario da súa pertenza ao concello– quedará como museo monográfico centrado no valor do seu edificio e dos seus xardíns. O Verbum, creado en Samil con fondos europeos en 2003 como Casa de Palabras e proxectado como centro interactivo arredor da comunicación, tras anos de abandono e fracaso do deseño expositivo, converterase en museo da cidade, dedicado á historia de Vigo, con especial atención á organizar as coleccións arqueolóxicas, até agora depositadas en Castrelos. A Pinacoteca Francisco Fernández del Riego, aberta en 2011, tras reconverter na rúa Ferraría o Pazo de Arias Taboada, acollerá a colección Colmeiro e exposicións pictóricas temporais. A Casa das Artes, inaugurada en 1990 no edificio do Banco de España, manterá a súa función de espazo municipal principal de exposicións temporais e sede de coleccións municipais como o Arquivo Pacheco, o legado do pintor Luis Torras e a Fundación Laxeiro. Mentres a Casa Galega da Cultura na praza da Princesa continuará como espazo expositivo temporal, auditorio e sede da Biblioteca Penzol e da Biblioteca e do Museo Fernández del Riego. Rede á que se deberían incorporar as musealizacións do monte do Castro (Poboado castrexo e Muralla) e da vila romana de Mirambell no Vao.

Nova estratexia para a importante rede de museos municipais, que constitúe arredor da metade da oferta dos museos vigueses de carácter público e privado, cos que debería artellar fórmulas de colaboración e complementariedade. En primeiro lugar, co Museo Marco de Príncipe e o Museo Etnográfico Liste da Pastora, onde o concello de Vigo é o principal mecenas. Máis tamén co Museo do Mar de Galicia de Alcabre, do Centro Arqueolóxico Salinae de Rosalía de Castro, da anunciada sede do CGAC no Casco Vello ou do futuro Teatro Cine Fraga, dependentes todos da Xunta de Galicia. Como tamén coas iniciativas do importante Arquivo do Porto de Vigo ou do observatorio submarino Nautilis, ambas as dúas da Autoridade Portuaria.

Sen esquecer contar cos centros e coleccións privadas existentes en Vigo. Velaí os espazos expositivos da sede de Afundación de Policarpo Sanz, o Museo do Celta en Balaídos, o Museo Anfaco da industria conserveira, instalado no Campus das Lagoas da Universidade de Vigo, a colección de vehículos fabricados na planta do Grupo  Stellantis (un auténtico museo do automóbil nas últimas seis décadas), a colección de traballos da ourivaría Hernández, as pezas de louza de Álvarez ou as maquetas dos estaleiros da ría (inicio posible dun museo de artes decorativas).

Panorama dos museos vigueses no que habería que contar coa recuperación do Centro Galego de Fotografía e Cinema do Casco Vello, proxecto incomprensiblemente sacrificado para instalar a sede administrativa da Deputación, onde albergar o impresionante patrimonio audiovisual vigués e galego, poñendo de vez en valor a fototeca viguesa e galega, dende o arquivo Pacheco, a colección Vigovisións, pasando polos fondos dos grandes fotógrafos afeccionados vigueses como Terré, Rainiero Fernández até o regreso de coleccións fotográficas como as do Arquivo Llanos, hoxe no Museo Etnográfico de Ribadavia.

Todos estes museos públicos e coleccións privadas conforman de facto o auténtico Museo de Vigo, ese que hoxe non existe nin na documentación nin aparece no rueiro, mais que como ampla rede de colaboración se presenta para gozo da veciñanza e dos que nos visitan, constituíndo un patrimonio de valor incalculable que coas súas luces propias se estende pola cidade enteira. Secasí non sería disparate ningún que ese Museo de Vigo puidese contar con sede de seu, como Centro de Interpretación do Vigo Metropolitano (CIVM), instalado nunha Panificadora por fin recuperada, como icona do Vigo do século XXI. A creación dos contidos de Historia de Vigo para o novo Verbum, renomeado como Museo da cidade de Vigo, con criterios museográficos actuais, presentado tamén de forma virtual, constitúe unha oportunidade magnífica para iniciar os contidos do futuro CIVM da Panificadora.

Karnix celta

/en , , , , , , , , , , /por

Abraham Cupeiro, o xenial músico e recuperador de instrumentos  perdidos no tempo, nunha participación memorable na previa do sábado sobre a lameira de Balaídos, convocou co son grave do seu karnix, trompeta celta da Idade de Ferro, ao celtismo a compartir unha nova fazaña de afouteza fronte ao líder, o temible Barcelona de Hansi Flick, hoxe un dos equipos en mellor forma de Europa. Probablemente, o musicólogo lucense e celtista de estirpe non imaxinaba que o seu chamamento celta sería a banda sonora inesquecible para outra noite heroica do Celta de Claudio Giráldez, que fixo un gran partido, e xa van uns cantos na catedral do Fragoso, un empate que soubo a pouco, forxado en cinco minutos incribles, apenas deslucido por dous erros defensivos de vulto do valiosísimo Mingueza, na mesma semana que o catalán debutou como internacional, paradoxos inevitables deste apaixonante xogo de pelota. Un encontro no que, non obstante, a tripla defensiva celeste estivo a un grandísimo nivel, mellor ca a tripla ofensiva, superando en numerosas ocasións a que semellaba infranqueable estratexia blaugrana do fóra de xogo, unha lección táctica soberbia do cadro técnico do adestrador de Cans, que superou aos visitantes en case todas as fases do encontro.

Desta volta, Claudio sorprendeu menos no seu once de gala, incorporando a Javi Rodríguez, cada vez máis seguro na tripla defensiva, na que Starfelt e Marcos Alonso xa son intocables, con senllas grandes actuacións, nun equipo que constrúe con paciencia infinita dende esa primeira liña de centrais. Xaora, gardou a sorpresa habitual coa aliñación Ilaix Moriba, peza clave na súa estratexia de superar por intensidade a Pedri e Casadó, o que resultou todo un acerto polo seu empuxe na creación de espazos no campo visitante, nunha das súas mellores actuacións coa camiseta celeste. Pulo ao que non foi alleo o traballo de zurcido invisible de Beltrán, un xogador incansable, inmenso no compromiso, responsable da cadencia de xogo céltico, ese metrónomo que impide a precipitación do xogo, que da man de Claudio está atopando o seu mellor rexistro e proxección. Como volveu o míster apostar por Bamba, probablemente pola gripe de Williot, unha escolla polo marfileño que, para unha parte da bancada, dende a súa chegada a Vigo, non acaba de convencer, dubidosa das expectativas creadas na súa fichaxe, sobre todo na finalización. Outrosí sucede coa presenza de Douvikas no eixe de ataque, que se intercambia decote con Borja Iglesias, internacional grego ao que non se lle ve completamente satisfeito co seu papel.

Con eses vimbios, Claudio teceu o seu cesto, que xa funcionou aos tres minutos, cando Mingueza como lateral esquerdo serviu un balón en diagonal sobre o punto de penalti que Aspas cruzou ao pao dereito lixeiramente desviado, unha desas asistencias que o mago de Moaña non adoita estragar. Primeiro aviso, ao que respondeu no 14’ de xogo o Barça cun servizo semellante de Koundé sobre Rapinha, que Mingueza deixou botar, o que permitiu que o brasileiro o canease para marcar cun xute sobre o pau dereito. Un erro do celeste que serviu de acicate aos nosos, que catro minutos despois puideron empatar cun xutazo á escuadra de Moriba despexado por Peña in extremis. Oportunidades das que dispoñería Bamba, que soubo collerlle as costas a Koundé, ás que respondeu Olmo cun xute ao longueiro, nun intercambio de golpes precioso, moi excitante para a bancada. Secasí, antes do descanso apareceu, o factor Soto Grado, o do árbitro caprichoso que se aforrou un claro penalti sobre Aspas e unha vermella a Gerard Martín, o que alporizou ao de Moaña, que recibiu cartón amarelo e puido ser expulsado de non ser acougado na banda polo propio Giráldez.

Non empezou ben a segunda parte, onde o Celta se fixo agardar sobre o terro, cando Lewandowski ampliou o marcador, tras outra perda inocente de Mingueza e un despexo insuficiente de Starfeldt, nun dos seus contados erros. Claudio introduciu entón os primeiros trocos, mentres Rapinha noutra das súas transicións puido liquidar o marcador cun terceiro gol, o que impediu o pao de forma milagreira. No entanto, os celestes lembraron a chamada do karnix de Cupeiro e procuraron un gol que os achegase, que naceu da insistencia de Alfon, –pouco despois de que os visitantes quedasen en inferioridade polo dobre cartón de Casadó–, que no 83’ aproveitou unha vacilación de Koundé. Gol que infundiu azos para un empate posible que chegou tras unha xogada coral moi traballada e finalizada por unha xenialidade de Hugo Álvarez, un caneo na área pequena con xute cruzado, nunha das súas actuacións máis discretas da temporada, outro paradoxo do bendito fútbol, que abriu o entusiasmo ao estadio todo. No tempo engadido, coa bancada sen ter paraxe, mágoa que o taco de salón de Borja fose interceptado por pouco por Peña, negándolle ao Celta a vitoria que merecía.

Publicado en Faro de Vigo: 25/11/2024

Lar

/en , , , , , , , , , , , , , , , , /por

Co obxectivo de favorecer a difusión da cultura galega naceu en Ferrol en 1921 a editorial Céltiga, que durante dous anos debeu a súa existencia o esforzo realizado polo seu editor Xaime Quintanilla. Proxecto editorial das Irmandades da Fala continuado o 29 de novembro de 1924 cando apareceu na imprenta Moret da Coruña o primeiro número da revista quincenal Lar, grazas ao propósito de Leandro Carré Alvarellos como director e de Ánxel Casal como administrador. Desde aquela primeira entrega, A miña muller de Wenceslao Fernández Flórez, publicaría o derradeiro sábado de cada mes corenta noveliñas que conformaron o primeiro catálogo de narrativa galega do século XX, entre os que se atopaban títulos pioneiros como Martes d’ Antroido (1925) de Francisco Herrera ou Pantelas, home libre (1925), a estrea literaria de Ramón Otero Pedrayo, premiada na «Festa da Lingua Galega» convocada polo Seminario de Estudos Galegos. Secasí, sería o sinal de identidade daquela colección a liña de portadas deseñada polo Camilo Díaz Baliño, na que aparecía o sol, o altar e unha figura pétrea barbada, trilito da tradición druídica, considerado por Pepe Barro como unha das obras mestras do deseño galego. Foi o de Lar o primeiro proxecto editorial moderno en lingua galega, tanto pola intención de enraizar o xénero narrativo como de popularizalo, divulgalo e estendelo a un público propio, vontade que os editores sinalaban na nota de presentación do número 26, Fuxidos (1926) de Gonzalo López Abente: «pretendemos proporcionarlles aos nosos lectores novelas interesantes e ben escritas que lles dean plena satisfacción, aínda impoñéndonos sacrificios; porque a nosa empresa non é industrial, senón patriótica. Queremos contribuír ao engrandecemento da Literatura Galega, da Cultura Galega; e por iso traballamos con fe e afiuzados na crecente afección á lectura de libros galegos, de bos libros…» Vontade dos editores Carré e Casal que non perdeu ápice de interese cando celebramos a proeza de Lar no seu centenario.

Publicado por Nós diario: 20/11/2024

O legado de Palacios

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao sequiscentenario do nacemento do arquitecto Antonio Palacios:

O 27 de outubro lembramos o pasamento do arquitecto Antonio Palacios Ramilo no ano que celebramos o sequiscentenario do seu nacemento no Porriño o 8 de xaneiro de 1874. Efeméride pola que é homenaxeado polo Ayuntamiento de Madrid ao longo de todo este 2024 con diversas actividades, como un itinerario interactivo para todas as idades, visitas teatralizadas, conferencias, un mapa musical e dúas exposicións sobre a súa pegada nunha cidade que o considera o seu arquitecto máis querido e popular polo seu soño en transformala nunha metrópole moderna. Madrid onde o porriñés realizou algunha das súas obras máis relevantes, entre elas os deseños interiores dalgunhas das primeiras estacións do Metro ou as construcións graníticas dacabalo do Modernismo e o Movemento Moderno, como o Pazo de Telecomunicacións (1904-1918), realizado en colaboración con Joaquín Otamendi, onde hoxe están instaladas as dependencias municipais, o icónico Círculo de Belas Artes (1926),  ou o Banco de España de Río da Prata (1918), hoxe sede do Instituto Cervantes, entre outras.

Xaora, Palacios nunca se desvinculou da súa terra galega onde deixou tamén un amplo legado arquitectónico, singularmente nalgúns dos concellos da bisbarra viguesa como na propia cidade de Vigo, onde instalou o seu segundo estudio. Figura que este ano celebra o concello do Porriño no sequiscentenario do seu fillo máis universal, mais tamén no centenario da construción da Casa do Concello (1924), unha das cinco obras na súa vila natal, de inequívoco estilo rexionalista, xunto á Fonte do Cristo (1905), a primeira obra que fixo en Galicia, na que contou coa colaboración do ceramista Daniel Zuloaga; a Botica Nova (1909), proxectada para o seu irmán Jesús e a Escola Fernández Areal (1906), de tradición indiana, derrubada na década de 1960, sendo un dos edificios perdidos máis chorados pola sociedade porriñesa. Iconas da vila da Louriña, á que dende 1971 se engadiu o Templete de acceso ao Metro da Gran Vía madrileña (1918).

Legado que Palacios deixou tamén en Mondariz Balneario, en tres edificacións emblemáticas: o Manancial da Gándara, a Varanda e o Hotel-Sanatorio (1917). Mais tamén na Guarda, onde deseñou o edificio de Santa Trega (1930), hoxe museo arqueolóxico, deseñado como restaurante para a súa sobriña Rosario, do que nunca se faría a torre. Como deixou a súa pegada nos concellos do Val Miñor, onde en Baiona deseñou o monumento da Virxe da Rocha, de quince metros de altura, construído entre 1910 e 1930; mentres en Nigrán fixo dous chalés de estilo rexionalista na praia de Lourido, o primeiro (1930) para Sileno un avogado madrileño, e pouco despois outro para Celso Méndez, aos que se uniría o Templo Votivo de Panxón (1937) e a casa reitoral. Legado palaciano que no caso da cidade de Vigo abrangue tres grandes edificios: o Teatro García Barbón (1926), a Banca Viñas-Aranda (1944) e o convento das Salesas Reais (1942), que non chegou a finalizarse.

Forma parte do legado de Palacios o seu «Plan de extensión e reforma interior de Vigo» (1932), co que pretendía transformar a Vigo na Barcelona do Noroeste. Un Vigo artellado sobre a medula espinal da rúa Galicia, que unía o monte do Castro coa Laxe, e sobre o despregue de dúas grandes avenidas, a Gran Vía Atlántica paralela á ría e a Gran Vía Cornixa, arredor do Castro, que conecta Teis con Samil, coas que conflúe en cota intermedia a Vía Céltica e transversalmente a Vía Alba, a Vía Sárdoma e a Gran Vía Erizana. Un plan de crecemento harmónico moi ambicioso, concibido para os concellos de Vigo e de Lavadores, para os que se propón concertar unha mancomunidade, acorde co potencial social e económico do Vigo punxente da década de 1920, ideado para o seu desenvolvemento urbano deica o ano 2100, prevendo que no 2000 chegaría aos 600.000 habitantes, no que se pretendía solucionar o problema da vivenda social creando novos barrios co estilo de cidade-xardín.

Plan de Palacios que recollía a creación dos parques públicos de Castrelos, A Guía, o Castro; o desenvolvemento de medios de transporte metropolitanos de diversa índole, dende o marítimo na ría ao aéreo que uniría por avioneta Bouzas co futuro aeroporto de Atios no Porriño; prevía unha autoestrada, a Erizana, que conectase Vigo e Baiona, un funicular subterráneo que unise o porto co Castro, unha ponte en Rande, até ascensores públicos para salvar a orografía viguesa… Plan que nunca chegaría a levarse a cabo, mais que proporcionou importantes ideas para actuacións urbanísticas futuras, converténdose para o historiador Xoán Carlos Abad Gallego «nun mito da cidade ideal e moderna que non chegou a ver a luz». Non está de máis telo presente en cidade tan pouco memoriosa coma a nosa que «esqueceu» celebrar o legado de Antonio Palacios cando se fan 150 anos do seu nacemento.

Vigo, cidade do peixe

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo, ao fío de Conxemar, a tradición pesqueira viguesa:

Dos documentos que Xoán Carlos Abad Gallego ofrece no seu libro A volta a Vigo en 80 lecturas. Unha aproximación á historia da bisbarra viguesa a través dos seus textos (Instituto de Estudios Vigueses 2013), un dos meus preferidos é o que recolle os estatutos e ordenanzas da pesca da sardiña na ría de Vigo, asinados o 29 de xaneiro de 1573 polos representantes dos portos de Vigo, Redondela e Cangas. Texto pioneiro da regulación da actividade pesqueira que, entre outras cousas, acordaba suspender a pesca dende o venres á tardiña até a medianoite do domingo; que os cercos pesquen dende o 8 de agosto até o día de San Silvestre; que os xeitos o fagan dende o 1 de maio até a saída do cerco; que dende o 1 de xaneiro até o 1 de maio non se vendería sardiña, ou que as redes sardiñeiras consten de cincuenta e cinco mallas. Como chama hoxe a atención que tales ordenanzas obrigasen por igual aos pescadores do reino e aos de Portugal, proba de que acudían libremente a faenar na nosa ría.

Documento rescatado por Xosé María Álvarez nas páxinas d´A cidade e os días (Xerais 2008) no que se establecían, ademais sancións para os patróns que non as respectasen que ían dende a perda de aparellos e multa de 1.000 marabedís, a primeira vez, até os 30 ducados e prisión para os reincidentes. Texto esclarecedor da importancia da ría na economía viguesa do século XVI, sobre todo da pesca de sardiña, o noso primeiro froito do mar, que fixo necesario regulala coa intención de preservala. Testemuña de que este modelo de pesca responsable na ría foi asumido polos mariñeiros da vila e da bisbarra até finais do século XVIII, momento no que a chegada de sistemas de pesca máis ambiciosos e irresponsables aumentaron as capturas, mais provocaron que fose declinando a produción até deixala esquilmada a finais do século XIX. Situación que, sinala Xoán Carlos Abad, obrigou ben a que os caladoiros en fresco fosen buscados cada vez máis lonxe, o que empeorou as condicións laborais dos mariñeiros e encareceu o produto, ou ben que fosen utilizadas técnicas pesqueiras máis destrutivas como a dinamita.

Actividade pesqueira que tivo o seu antecedente no Vigo romano, onde se instalaron salinas e factorías de salgadura e garum, as primeiras industrias viguesas, dende Alcabre ao Areal. Pesqueiras que se incrementarán coa chegada en 1770 dos primeiros fomentadores catalás ao barrio do Areal, consagrados ao mercado da sardiña, que a comezos do século XIX chegan xa a corentena de firmas, convertendo a súa actividade económica na primeira da nova cidade. Sector con vontade industrial que se desenvolverá coa instalación en 1861 na praia de Arealonga da primeira fábrica de conservas herméticas na ría de Víctor e Francisco Curbera Puig. Conserveiras que en 1900 xa contaban na ría con dezasete fábricas, que en 1904 fundarán a Unión de Fabricantes de Conservas (hoxe ANFACO), nas que traballaban sobre todo mulleres que en 1899 protagonizarán a primeira folga reclamando melloras nas condicións de traballo e en 1931, cando se calcula que chegaban a catro mil as obreiras, paralizarán o sector máis importante da economía viguesa reclamando un seguro de maternidade.

Actividade pesqueira que en 1928 desprazouse por vez primeira ao mar de Irlanda, o que serviu de acicate ao sector da construción naval, que en estaleiros como Viúda de J. Barreras desenvolveu novas embarcacións de casco de aceiro e motores diésel. Como outro fito foi en 1939 a creación de empresas pesqueiras como «Motopesqueros de Altura Reunidos S. A.» (MAR), co obxectivo de agrupar a actividade de 103 buques de pesca de distintos propietarios baixo unha dirección única, mellorando as condicións de venda do bacallau e de compra de subministracións. Como en 1960 tamén o foi a empresa Pescanova, primeira pesqueira que utilizou técnicas de conxelación a bordo, o que lle permitiu faenar en augas arxentinas e surafricanas.

Semellante traxectoria histórica amosa que Vigo sempre tivo vontade de ser capital galega da pesca, con proxección europea e mundial. Xa en 1908 fracasou o intento de organizar en Vigo unha Exposición de Industrias do Mar no monte do Castro. Idea recuperada en 1945 como Feira e Congreso da Pesca, que Valentín Paz Andrade recuperou con éxito en setembro de 1973 baixo o formato da World Fishing Exhibition (Feira Mundial da Pesca), cun congreso pesqueiro simultáneo, que se repetiría en cinco edicións posteriores até 2009. Como rotundo éxito ten, dende 1999, a convocatoria anual nas instalacións do IFEVI de Conxemar (Feira Internacional de Produtos do Mar Conxelados), hoxe referente do seu sector a nivel mundial. Unha feira de grande impacto comercial, tamén un congreso FAO onde se aborda o contexto mundial da pesca, expresión do carácter inequívoco de Vigo como cidade do peixe e porto da pesca sostible.

Vigo e a súa colonia alemá

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo para celebrar a reedición da obra de Antonio Giráldez Vigo y su colonia alemana en la Segunda Guerra Mundial (IEV 2024):

Entre o grupo de fundadores do Instituto de Estudios Vigueses (IEV), que dende hai máis de tres décadas investigan incansables a historia de Vigo, Antonio Giráldez Lomba ocupouse dalgúns dos temas chave para entender a cidade nosa da primeira metade do século XX. Dende o seu primeiro libro, El año del “Desastre” 1898 en Vigo (IEV, 1998), iniciado como o seu traballo de licenciatura, Giráldez abordou en diversas publicacións o impacto desastroso da guerra de Marrocos de 1921 (IEV 2003),  os primeiros días da guerra civil (Xerais 1993) e os posteriores anos da fame (IEV 1999), lembrou como os tranvías de Vigo configuraron a cidade metropolitana actual (Deputación de Pontevedra 2005; IEV 2014) ou afondou singularmente nas pegadas viguesas da Segunda Guerra Mundial. Temáticas de investigación exhaustiva que non lle impediron abordar unha intensa actividade de divulgación da historia de Vigo en publicacións como «Diario de la Reconquista de Vigo» aparecido en Faro de Vigo en artigos diarios entre o 31 de xaneiro e o 28 de marzo de 2009 ou o libro 200 años de Vigo. 1810-2010. Metamorfosis de una ciudad, publicado en fascículos por Faro de Vigo con motivo do bicentenario.

Labor divulgador da historia de Vigo e de Galicia que o profesor Giráldez desenvolve tamén nas súas conferencias amenísimas e didácticas, nas rotas históricas que conduce pola cidade e pola ría, no seu labor docente no Programa para Maiores da Universidade de Vigo ou nas súas intervencións radiofónicas no programa de Onda Cero «Pasión por la historia de Vigo». Sen esquecer o seu criterio sempre rigoroso e de longo alcance no deseño do ciclo anual de conferencias do Fórum do Instituto de Estudios Vigueses, entidade da que é vicepresidente, como das iniciativas da Sociedade Verne de Vigo, da que é fundador. Activista da causa viguesa, Antonio Giráldez posúe unha grande habilidade para relatar oralmente e por escrito os principais episodios da nosa historia, como fixo na súa primeira novela 1598: la peste en Vigo. El secreto del reclinatorio del prior (Ediciones Elvira 2020), prologada polo cronista Ceferino de Blas, na que reconstrúe con doses de intriga como era a cidade no século XVI a partir dun informe atopado no arquivo diocesano de Tui e elaborado polo prior da Colexiata sobre os danos causados pola invasión de Francis Drake.

Tras o interese co que foi acollido o libro Vigo y su colonia alemana durante la Segunda Guerra Mundial (IEV 2014), Giráldez acaba de presentar unha nova edición ampliada (IEV 2024), na que tras continuar coa investigación cose algúns cabos que lle quedaran soltos e engade novos protagonistas e historias. Un relato que comeza coa incorporación en 1905 de oficiais alemáns á oficina do Cable Alemán da rúa Velázquez Moreno e continúa coa chegada en 1916, coincidindo coa Primeira Guerra Mundial, de intereses empresariais alemáns instalados até entón en Portugal. Emigración alemá en Vigo que se intensifica nos anos vinte de crise (bancarrota) da economía alemá grazas á liña marítima regular entre Vigo e Hamburgo pola que irán chegando empresarios, químicos e comerciantes alemáns que se establecerán na cidade, participarán da súa actividade portuaria e fundarán en 1926 o Colexio Alemán que funcionará na rúa Pi e Margall até 1976. Colonia alemá que en 1939, ás portas do conflito mundial, era xa de duascentas persoas, con delegación local do partido nazi incluída, que se incrementará durante os anos da guerra e do «escuro obxecto de desexo» que constituía o volframio. Giráldez esculca sobre a actividade empresarial e social desta comunidade, ecos de sociedade incluídos, como rescata do esquezo outras historias heroicas, como a da fuxida de xudeus polo porto de Vigo, a partir de 1943, cando a policía franquista xa non estaba ás ordes da Xestapo e os submarinos nazis xa non reabastecían na ría de Vigo.

Apoiada nunha sólida documentación fotográfica, a nova edición do libro de Giráldez incorpora, entre outras novidades, a historia de Hanns Oswald Kukla, o soldado da Lexión Cóndor que desapareceu en Italia e acabou casando cunha viguesa, como aqueloutra protagonizada por Karel Holemans, o pintor flamengo que traballou para intelixencia militar alemá e recibiría en 1945 un premio de pintura do concello de Vigo. Testemuña daquela presenza alemá que desde 1980 ofrece na Praza da Industria a imaxe do «Ferreiro», primeira escultura moderna da cidade, icona do Vigo fabril, ensamblada peza a peza polo vigués Guillermo Steinbrüggen, neto dun oficial do Cable Alemán chegado a Vigo en 1905 e fillo de Francisco Steinbrüggen Klinkhart, coñecido como «Paco Radio», aquel deportista e amante das Cíes que formou parte do exército de Hitler e ao regreso da guerra abriu na rúa Joaquín Yáñez nº 13 unha tenda de reparación de radios.

Ourives de Vigo

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos ourives Hernández con motivo do centenario da súa participación na mostra de Arte Galega organizada polo Ateneo de Vigo na Escola de Artes e Oficios:

Os esmaltes dos ourives Hernández son outras das iconas viguesas do século XX, orixinais tanto pola técnica artesá rabiosamente moderna como pola temática viguesa e o seu espírito de galeguidade. Pezas orixinais que nos máis diversos formatos, dende cadros a bustos e esculturas, de broches a pendentes e outras pezas de pratería acreditan no seu inequívoco «Made in Vigo», coñecido nos cinco continentes. Chegados a Vigo, coincidindo coa galerna de 1922, atraídos polo crecemento e prosperidade da cidade e a renovación da súa actividade artística, os pucelanos irmáns Eloy e Osmundo Hernández Calzada instalaron un primeiro talleriño na Porta do Sol. Hospedados no hotel Universal da familia de Manuel Gómez Román, amizaron co arquitecto galeguista que lles deseñaría o obradoiro que ocuparían dende 1926 e durante máis de sete décadas na rúa do Príncipe nº 15 eles e os seus descendentes, os fillos do primeiro, Eloy e Julián Hernández Santodomingo. Tradición artesanal familiar centenaria por ventura anovada pola terceira xeración que representa hoxe o pintor Eloy Hernández Rollán, ao fronte do seu obradoiro de Gran Vía nº 9.

Formados na Escola de Artes e Oficios de Valladolid, bolseiros na Escola Boulle de París pola Junta de Ampliación de Estudos, onde gozaron das artes antigas e clásicas, os primeiros Hernández antes de chegar a Vigo xa coñecían tamén as técnicas máis innovadoras da pratería europea. Secasí, dende os seus primeiros días vigueses traballaron como artistas polifacéticos de espírito renacentista que utilizando diversas técnicas e soportes expresaron a súa creatividade mesturando escultura, pintura e ourivaría. Implicados axiña na vida artística viguesa, amigaron co escultor Francisco Asorey ou o arquitecto Antonio Palacios, déronse a coñecer na exposición de Arte Galega organizada polo Ateneo de Vigo na Escola de Artes e Oficios de Vigo en 1924, na que Eloy presentou tres esculturas e varios traballos de ourivaría, mentres que Osmundo  o fixera cunha cruz bizantina e un misal de prata e marfil, entre outras pezas de ourivaría. Dous anos despois participarían con dezaseis pezas na Exposición Internacional de Filadelfia e xa en 1927 serían nomeados polo concello fillos adoptivos de Vigo e homenaxeados cunha cea hotel Moderno. Identificación coa cidade que os acolleu confesada cando foron premiados en 1935 na Exposición Nacional de Belas Artes: «todo o noso labor, sobre todo os esmaltes, está influenciado por esta terra marabillosa e todo el naceu ao calor da cidade, a nosa obra é a nosa ofrenda a Vigo».

Para Mariel Larriba Leira, comisaria da magnífica exposición «Os Hernández ourives de Vigo», organizada en 2006 coas pezas da colección familiar polo concello de Vigo no Museo de Castrelos (do que Eloy, profesor de Modelado e Baleirado da Escola de Artes e Oficios, foi membro en 1935 do seu primeiro padroado), «a burguesía viguesa foi a clientela máis importante [dos Hernández], atopando no art decó [das súas pezas], un novo criterio estético apetecible como símbolo de status». E certo é que as pezas dos Hernández na década dos «felices vinte» desenvolven cunha linguaxe persoal esta corrente estética, na que experimentando coa liña e as tintas planas e a técnica do cobre esmaltado «champlevé» abordan temas da mitoloxía clásica en pezas memorables como «Diana cazadora», «Nu sobre pedestal», «Ninfas», «Atenea», «O rapto de Europa I (1929)», presente con gran éxito na exposición «Vigo no tempo (2023)» como mostra da Galicia moderna e do Vigo cosmopolita á que os esmaltistas vigueses se adscribían. Galeguidade da súa obra amosada pola súa vontade de recuperar a xoiaría popular no que atinxe aos materiais, como o acibeche, e a técnicas como a da filigrana tan orixinal nas súas pezas.

Ao longo dun século, as tres xeracións dos Hernández crearon unha tradición artesanal, na que sempre trataron de expresarse coa linguaxe da súa época, sen renunciar, como salienta Mariel Larriba, a influencia da arte clásica, aos ideais helénicos de medida, equilibrio e proporción ou a un ideal de beleza no que predomina a esvelteza, a sobriedade e a serenidade. Un traballo arriscado de procurar a beleza froito dunha reflexión artística permanente, con milleiros de pezas, dende os trofeos futbolísticos como o de Orfos do Mar (1949) e aquelas uves míticas dos amigables de inicio de tempada do Cidade de Vigo (1971), pasando por trípticos, pórticos e outras pezas de imaxinaría relixiosa, até cadros de escenas e paisaxes do Vigo vello ou pezas de artes aplicadas como cofres, pratos, vasos, copas, morteiros, cruces, máscaras ou medallas. Cando se fai o centenario daquela primeira exposición viguesa dos Hernández na Escola de Artes e Oficios ben está lembrar a achega destes ourives dun Vigo con luz propia.

Santa María de Castrelos

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao atentado gráfico que sufriiu a igrexa románica de Santa María de Castrelos:

Dúas das pezas máis sorprendentes da exposición «Vigo no tempo» (2023) foron a antefixa da igrexa de Santa Cristina de Lavadores e unha metopa do tímpano da igrexa de Santiago de Bembrive, datadas ambas as dúas no século XII e custodiadas no Museo Catedralicio Diocesano de Tui, que representaban o elevado número de igrexas románicas da comarca viguesa, testemuñas dunha densa ocupación e estruturación do territorio no Vigo medieval. Igrexas das que temos noticias documentadas dende 1136 cando Afonso VII lle concede ao bispo de Tui, don Paio Meléndez, a igrexa de Santiago de Vigo, situada no Areal, e ao cabido da catedral de Tui a igrexa de Santa María de Vigo e anos despois as de Santiago de Bembrive e as de Santo Estevo de Beade. Daquela primeira igrexa de Santiago de Vigo consérvase a espectacular imaxe do Cristo Salvador –sen dúbida, unha das iconas da cidade e a figura máis expresiva que deixou o románico en Vigo, hoxe formando parte dos fondos do Museo Arqueolóxico de Madrid–, tallada sobre un antiga columna romana, probablemente por un membro da escola do mestre das Pratarías, representa o triunfo de Cristo sobre o pecado, con claro ton apocalíptico, estimándose que formaría parte da portada principal diante do adro e do seu cemiterio.

Daquela rede de igrexas románicas parroquiais viguesas, das que están documentadas entre os séculos XII ao XIV até quince templos, consérvanse hoxe apenas tres: a de San Salvador de Coruxo (1185), que inicialmente foi un mosteiro dependente do de Celanova; a de Santiago de Bembrive (1185), construída sobre unha estrutura altomedieval e a de Santa María de Castrelos (1216), de ascendencia castrexa, que pola súa conservación e características sen apenas sufrir modificacións –unha soa nave unida a unha ábsida semicircular, arcos de medio punto nas portas, presenza da flor sexifolia como motivo ornamental–, constitúe unha peza modélica da arquitectura románica galega. Tres pezas primeiras do patrimonio vigués que representan o pulo do Vigo medieval, cunha presenza sobre o territorio parroquial conservada na actualidade. Aquel Vigo que cantaron os poetas Martín Codax (1230) e Mendinho descrito en varias monografías de referencia, como O Vigo das igrexas románicas (Concello de Vigo, 1993) de Eduardo Bragado Rodríguez e Rafael Sánchez Bargiela ou Martín Codax, o gran poeta e cantor de Vigo, século XIII (Concello de Vigo, 2010) de Xesús Alonso Montero.

Alfaia arquitectónica de Castrelos, peza patrimonial moi singular na que nunha única igrexa se xuntan unha das manifestacións máis depuradas do románico do século XIII, mostras da pintura mural relixiosa do século XVI nas paredes interiores (restauradas hai décadas) e a presenza dun interesante retablo barroco, acaba de sufrir un duro golpe ao ser vandalizada por unha pintada realizada cun spray sobre o muro da sancristía na que en letras maiúsculas reza o nome DAMIAN. Un grave atentado á integridade dunha peza arquitectónica estudada por un grupo de historiadores do Instituto de Estudios Vigueses, Mercedes Bangueses, Elisa Pereira, Fernando Costas Goberna e Xoán Carlos Abad, autores dunha fermosa monografía didáctica, ilustrada por Evaristo Pereira, Igrexa románica de Santa María de Castrelos e o seu tempo (IEV,2018), con motivo da celebración dos oitocentos anos do templo, no que entre outros aspectos se salienta a súa vinculación coa Orde de Malta, cuxa cruz aparece en diversos lugares do monumento, desvelada en 2006 polos estudos epigráficos do investigador Pablo Otero do Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento.

Por desgraza os ataques ao patrimonio arquitectónico e artístico no espazo público vigués son máis frecuentes do que cabería agardar nunha cidade amante das artes e orgullosa do seu pasado. Abonda con lembrar as pintadas nas pezas do «Nadador» de Leiro nas avenidas, os ataques ao conxunto escultórico de Buciños, «A familia», instalado en Urzaiz ou a absurda teimosía de non se sabe quen de quitarlle o faro a Manuel Castro, na escultura de Jandro da rúa do Príncipe. Sen esquecer a gravísima vandalización con simboloxía nazi que o pasado mes de agosto sufriu no monte do Castro o monólito que lembra as 136 persoas alí fusiladas tras o 18 de xullo de 1936. Secasí, pouco importa a motivación de quen fixera a pintada de grandes dimensións en Castrelos, para lembrar o nome de Damian,  o santo dominador, xemelgo de Cosme, que celebramos cada 26 de setembro con mel e noces, larpeiradas de comezo de outono. No entanto, en todos os casos anteriores, como neste atentado gráfico que hoxe denunciamos sobre un monumento cunha antigüidade de oito séculos, identificamos a doenza colectiva dunha insuficiente educación sobre a conservación, o respecto e protección do patrimonio e da memoria democrática.