Sortes e resortes do ano novo

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á noitevella e o ano novo:

Entre os meus libros preferidos da edición galega moderna adoito citar o Almanaque publicado en decembro de 1974 pola editorial Galaxia con motivo do seu vixésimo quinto aniversario. Imaxino que concibida e traballada polo editor obreiro que foi Francisco Fernández del Riego, abría a obra unha cantiga popular («Ano novo, ano novo, / ano novo velaí ven; / veña polo noso ben, / polo de vostede tamén…»), que anunciaba o seu carácter de calendario, no que baixo o epígrafe «Os días e os feitos», se publicaba as efemérides diarias da historia e da literatura galega. Publicación normalizadora pioneira que non tería continuidade até que a finais de 1980 apareceron no mercado as axendas en galego de Xerais.

Porén, aquel Almanaque, ao que Xohán Ledo puxo capa moderna, destacaba polas súas colaboracións literarias, dende a monografía a Castelao, con motivo do seu 25 cabodano, aberta cun texto elexíaco de Ramón Otero Pedrayo, «No seu espello e amor», pasando por un tríptico sobre a cultura galega onte, hoxe e mañá, asinado por Carballo Calero, Piñeiro e García Sabell, até os textos de prospectiva cultural para o derradeiro cuarto de século, como os asinados por Guillermo Rojo –que expresaba a súa preocupación polas dificultades para frear o proceso de castelanización ao tempo que a súa esperanza de recuperar falantes para o galego entre as esferas cultas de Galicia–, ou aqueloutros de Xosé Luis Franco Grande sobre o mercado do libro galego ou de Xohana Torres sobre a literatura infantil.

No entanto, o texto máis fascinante do Almanaque era o asinado por Cunqueiro, «Horóscopo universal, sortes e resortes do ano 1975 co xuicio perpetuo das estrelas», unha desas marabillas de don Álvaro, hoxe de difícil catalogación literaria, quizais como prosa fantástica de temática exotérica, ofrecida coa poderosa ferramenta da ironía para unha lectura corrida co sorriso nos beizos. Exaltación da imaxinación e da identidade propia, achegada a astroloxía e a erudición da cultura clásica, que resumía coa frase: «nacemos nun momento dado, e temos, coma os viños célebres, as calidades do ano e da estación que nos veu nacer». Lectura que ao mindoniense lle permitía agoirar que 1975, correspondente a Pisces, sería un ano difícil, «no que choverá dentro coma fóra». Cábala que, tras consultarmos na hemeroteca, sabemos resultou errada, xa que ese ano Galicia rexistrou precipitacións por baixo das habituais. O que non desmerece a calidade do texto cunqueirán, xa que, co estreleiro na man, tan singular horóscopo literario resultou atinado en moitas outras sortes e resortes.

Así afirma Cunqueiro que 1975 será un bo ano para mudar de casa, para facer amizades con forasteiros ricos, para plantar viñas novas ou para ter boas noticias de xente dun, que está lonxe. Outrosí afirma Cunqueiro que 1975 será un mal ano para agrandar a casa, para atopar tesouros e cousas soterradas ou para casar ao fillo primoxénito. Xaora, o que foi director de Faro de Vigo, de 1964 a 1970, e polo tanto experimentado no exercicio da prudencia, tras tan rotundas profecías, tamén se curaba en saúde advertindo que «cada quisque, polo día en que naceu ou por como andan as estrelas cando pretende obrar, terá que aterse ao desconcerto característico do ano». E así remataba aconsellando que «este será un ano de ficar ao socairo, na casiña propia, sen meterse na vida doutros, sen facer bando, e nas dúas ocasións que dá este ano de gran perigo, e de liortas, e de véspera de guerra, encomendarse a Deus, porque se farán moitas inxustizas, e buscaranse pecadores que non o serán, senón xustos collidos de travesía». E non lle faltou razón ao prudente Cunqueiro, se lembramos que en 1975, antes do pasamento do ditador na cama, foron executados cinco antifranquistas ou baleado pola policía en Ferrol Xosé Ramón Reboiras.

Certo é que a literatura galega actual amosa moi escaso interese pola astroloxía, o que non desmerece o interese das cábalas irónicas que hai cincuenta anos publicaba don Álvaro, cando saudaba o novo ano  que aparecía no horizonte «como unha gran fogaza de pan trigo, dourada». Anos novos, como o 2025, traídos polas mesmas estrelas, que van indo e vindo, que marcan o paso do tempo entre Acuario e Capricornio, dende aninovo a san Silvestre, cunha regularidade inacabable que continúa importando. Instalados nesa incerteza construímos as nosas vidas cos amores que escollemos e cos afáns aos que nos enfrontamos. Así cada noitevella é un momento para acougar una minutos e pensar que cousas importantes merecen a nosa atención e cales sobran e queremos abandonar. Nesa escolla atoparemos as sortes e resortes do ano 2025, mentres enxergamos no horizonte a beleza do porvir, que en Vigo miramos entre o perfil das Cíes. Un ano novo que quere celebrado con ansia e esperanza. Que o compartamos!

A estrela dos afectos

/en , , , , , , , , /por

Agradezo esta postal de nadal, Con todos os abrazos, unha creación do meu admirado Martin Pawley a partir de imaxes dos filmes Noah’s Ark (Michael Curtiz, 1928), The Boob (William A. Wellman, 1926), The Scarlet Letter (Victor Sjöstrom, 1926), 7th Heaven (Frank Borzage, 1927), Wings (William A. Wellman, 1927), Sunrise (F. W. Murnau, 1927) e The Docks of New York (Josef von Sternberg, 1928), a música de Hugo Riesenfeld para Sunrise e o silencio dunha tarde na Casa de Rosalía en Padrón. Decembro de 2024.

No día de Noiteboa, dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a celebración do Nadal:

Son pouco partidario dos excesos das festas de Nadal, unha invención de éxito debedora da iniciativa do Papa Xulio I (anos 320-353), que declarou o 25 de decembro día de Nadal para conmemorar o nacemento de Xesús, efeméride declarada por Xustiniano un século máis tarde festividade do Imperio, coincidindo coa data que o calendario xuliano dedicaba a celebrar o primeiro sol de inverno (solsticio). Invención consolidada como un mito adulterado e espallado durante séculos polas comunidades católicas coa colaboración do poder civil, reconvertida desde a segunda metade do século XX no evento consumista por excelencia de Occidente, expresión neoliberal da hexemonía do comercio por medio dos diversos protocolos do intercambio de regalos. Relato, completado nun proceso de aculturación pola Igrexa Católica, que contempla un prólogo para o tempo de Nadal na Noiteboa, estendendo o ciclo até o día da Epifanía, o 6 de xaneiro, que a Igrexa Oriental celebraba como adoración dos reis que, guiados pola luz dunha estrela brillante, descubriron en Belén a Xesús nun presebe e o agasallaron cos tres regalos simbólicos que para el traían: ouro, como rei; incenso, como aroma de divindade e mirra, como bálsamo para a sepultura.

Estudado polo ensaísta rianxeiro Xosé Ramón Branco Buxán no seu libro tan recomendable, Nadal e consumismo. Lucrativas realidades sociais baseadas en invencións (Laiovento 2024), o mito dos Reis Magos entregando regalos foise transfigurando a longo da historia en distintos personaxes segundo as diversas culturas: San Nicolás, Santa Claus, Papá Noel (vestido de vermello e branco pola Coca Cola), mais tamén o Tió e o Caganer cataláns, o Olentzero vasco, ou o Pandingueiro ou Apalpador galego. Personaxes que na actualidade ritualizan a celebración como portadores do «espírito de Nadal», para o filósofo Branco Buxán representado na triloxía emocional de «cariño, familia e agasallos». Un paraugas do marketing da poderosa cultura do agasallo, que impulsa o consumo en Nadal, negocio formidable –estimado en España co 30 % da facturación anual dalgúns sectores–, en eidos como alimentación, industria dos xoguetes, edición, decoración e, máis recentemente, hostalaría e turismo; mercado estendido e fixado pola iluminación pública, nun calendario que vai do Black Friday de finais de novembro até o día de Reis.

Festas de Nadal que adquiren formas propias en cada comunidade, unha tradición que no caso galego, tras diversas superposicións culturais, adopta manifestacións como as do tizón do Nadal, o Lume Novo vinculado con aspectos máxicos; a cea de Noiteboa, e a súa tradición de abstinencia presente na maior parte das casas, onde o prato principal desa noite era o bacallau con coliflor; os ritos das Cédulas de Aninovo e das témporas; ou a presenza dos trubincos, os trasnos exclusivos do Nadal galego, estudados polo antropólogo Rafael Quintiá. Por non falar doutros símbolos como as panxoliñas, os cantos de aguinaldos e manueles, os desfiles de ranchos e rondallas de reis…, que conviven con tradicións chegadas do norte de Europa como a da árbore da casa finesa de Santa Claus, a dos cartóns de nadal (ou «Christmas»), nacida en 1843, para expresar os bos desexos e ledicia á familia e amizades, coincidindo no mesmo ano coa publicación do Conto de Nadal de Charles Dickens, que en plena sociedade vitoriana capitalista, amosaba a perda de valores humanos, descubrindo un novo Nadal e unha forma de celebralo como utopía da felicidade.

Festa de Nadal presente en Vigo até a hipérbole, como primeiro reclamo turístico de tempada, baseado na cantidade de iluminación e atraccións de feira instaladas e no número de visitantes convocados, que converte ao centro urbano (incluído o xardín histórico centenario da Alameda) en insulso parque temático espido doutras referencias culturais, que non sexan a exaltación do consumo (incluída unha papanoelada moteira propia doutros tempos) alentada polos temas de Mariah Carey e doutros intérpretes do mainstream musical global. Celebración propia dun non lugar, allea á utilización do galego e a presenza das agrupacións folclóricas veciñais metropolitanas. Xaora, por ventura, consérvanse os tradicionais concertos de Nadal de Carlos Núñez no García Barbón e de Tony Lomba & Elio Santos na Fábrica de Chocolate, aos que este ano se engade o do virtuoso Abraham Cupeiro, como se mantén a saída prevista das rondallas de aguinaldos e manueles do Casco Vello coas  súas danzas colectivas, testemuñas de que resiste un nadal de seu nunha cidade que non perdeu a súa luz propia. Os meus mellores desexos nos seus afáns e devires para o lectorado destas páxinas tan acolledoras de Faro de Vigo. Que sexa a luz da estrela dos afectos a que a cadaquén guíe. Con todos os abrazos: bo Nadal!

Casal

/en , , , , , , , , , , , /por

Cando en agosto de 1927 Ánxel Casal abandona a editorial Lar, que queda en mans de Carré, e funda a editorial e imprenta Nós, no seu domicilio da coruñesa rúa Real, dá o paso decisivo para dotar por primeira vez a Galicia, coa lingua galega como vehículo de comunicación, dunha estrutura editorial normalizada, tanto no que atinxe ao desenvolvemento dun catálogo literario monolingüe, incorporando textos e publicacións esenciais para a cultura galega moderna, como na presentación desas obras, sobre todo das súas capas e formatos, na liña da tendencia da edición europea daquel entón, marcada pola francesa Gallimard ou pola española Compañía Iberoamericana de Publicaciones (CIP). Iniciaba Casal un labor de xigante, consolidado cando na primavera de 1931 traslada a súa oficina de imprenta e edición a Compostela, primeiro, á rúa das Hortas, onde vivía o seu amigo, tamén cómplice de tantas iniciativas, o pintor e escenógrafo, Camilo Díaz Baliño, despois, en abril de 1933, trasladada aos baixos da rúa do Vilar nº 15. Foi Castelao quen sentenciou aquilo de que Casal «fixo por Galicia máis do que todos nós», probablemente para salientar a dimensión e a diversidade do catálogo editorial de Nós («libriños novos, humildes e limpos no seu formato») desenvolvido en menos dunha década, como doutras impresións de revistas, pasquíns e cartelaría política varia, actividades propias do seu carácter de indiscutible editor nacional. Publicacións que para Ernesto Vázquez Souza, un dos mellores coñecedores da súa traxectoria, «comunican a vontade de transcendencia que lle outorgou ao seu traballo». Un século despois de iniciada aquela proeza, ás portas de celebrar un novo día da edición galega, o 17 de decembro, fixado na data do seu nacemento na Coruña, continúa emocionando comprobar o impulso que este editor pioneiro, xeneroso e comprometido imprimiu á edición galega moderna. Casal foi, sen dúbida, unha das figuras máis senlleiras da historia cultural de Galicia, merecedor sempre de ser homenaxeado.

Publicado en Nós diario: 11/12/2024

Lar

/en , , , , , , , , , , , , , , , , /por

Co obxectivo de favorecer a difusión da cultura galega naceu en Ferrol en 1921 a editorial Céltiga, que durante dous anos debeu a súa existencia o esforzo realizado polo seu editor Xaime Quintanilla. Proxecto editorial das Irmandades da Fala continuado o 29 de novembro de 1924 cando apareceu na imprenta Moret da Coruña o primeiro número da revista quincenal Lar, grazas ao propósito de Leandro Carré Alvarellos como director e de Ánxel Casal como administrador. Desde aquela primeira entrega, A miña muller de Wenceslao Fernández Flórez, publicaría o derradeiro sábado de cada mes corenta noveliñas que conformaron o primeiro catálogo de narrativa galega do século XX, entre os que se atopaban títulos pioneiros como Martes d’ Antroido (1925) de Francisco Herrera ou Pantelas, home libre (1925), a estrea literaria de Ramón Otero Pedrayo, premiada na «Festa da Lingua Galega» convocada polo Seminario de Estudos Galegos. Secasí, sería o sinal de identidade daquela colección a liña de portadas deseñada polo Camilo Díaz Baliño, na que aparecía o sol, o altar e unha figura pétrea barbada, trilito da tradición druídica, considerado por Pepe Barro como unha das obras mestras do deseño galego. Foi o de Lar o primeiro proxecto editorial moderno en lingua galega, tanto pola intención de enraizar o xénero narrativo como de popularizalo, divulgalo e estendelo a un público propio, vontade que os editores sinalaban na nota de presentación do número 26, Fuxidos (1926) de Gonzalo López Abente: «pretendemos proporcionarlles aos nosos lectores novelas interesantes e ben escritas que lles dean plena satisfacción, aínda impoñéndonos sacrificios; porque a nosa empresa non é industrial, senón patriótica. Queremos contribuír ao engrandecemento da Literatura Galega, da Cultura Galega; e por iso traballamos con fe e afiuzados na crecente afección á lectura de libros galegos, de bos libros…» Vontade dos editores Carré e Casal que non perdeu ápice de interese cando celebramos a proeza de Lar no seu centenario.

Publicado por Nós diario: 20/11/2024

O legado de Palacios

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao sequiscentenario do nacemento do arquitecto Antonio Palacios:

O 27 de outubro lembramos o pasamento do arquitecto Antonio Palacios Ramilo no ano que celebramos o sequiscentenario do seu nacemento no Porriño o 8 de xaneiro de 1874. Efeméride pola que é homenaxeado polo Ayuntamiento de Madrid ao longo de todo este 2024 con diversas actividades, como un itinerario interactivo para todas as idades, visitas teatralizadas, conferencias, un mapa musical e dúas exposicións sobre a súa pegada nunha cidade que o considera o seu arquitecto máis querido e popular polo seu soño en transformala nunha metrópole moderna. Madrid onde o porriñés realizou algunha das súas obras máis relevantes, entre elas os deseños interiores dalgunhas das primeiras estacións do Metro ou as construcións graníticas dacabalo do Modernismo e o Movemento Moderno, como o Pazo de Telecomunicacións (1904-1918), realizado en colaboración con Joaquín Otamendi, onde hoxe están instaladas as dependencias municipais, o icónico Círculo de Belas Artes (1926),  ou o Banco de España de Río da Prata (1918), hoxe sede do Instituto Cervantes, entre outras.

Xaora, Palacios nunca se desvinculou da súa terra galega onde deixou tamén un amplo legado arquitectónico, singularmente nalgúns dos concellos da bisbarra viguesa como na propia cidade de Vigo, onde instalou o seu segundo estudio. Figura que este ano celebra o concello do Porriño no sequiscentenario do seu fillo máis universal, mais tamén no centenario da construción da Casa do Concello (1924), unha das cinco obras na súa vila natal, de inequívoco estilo rexionalista, xunto á Fonte do Cristo (1905), a primeira obra que fixo en Galicia, na que contou coa colaboración do ceramista Daniel Zuloaga; a Botica Nova (1909), proxectada para o seu irmán Jesús e a Escola Fernández Areal (1906), de tradición indiana, derrubada na década de 1960, sendo un dos edificios perdidos máis chorados pola sociedade porriñesa. Iconas da vila da Louriña, á que dende 1971 se engadiu o Templete de acceso ao Metro da Gran Vía madrileña (1918).

Legado que Palacios deixou tamén en Mondariz Balneario, en tres edificacións emblemáticas: o Manancial da Gándara, a Varanda e o Hotel-Sanatorio (1917). Mais tamén na Guarda, onde deseñou o edificio de Santa Trega (1930), hoxe museo arqueolóxico, deseñado como restaurante para a súa sobriña Rosario, do que nunca se faría a torre. Como deixou a súa pegada nos concellos do Val Miñor, onde en Baiona deseñou o monumento da Virxe da Rocha, de quince metros de altura, construído entre 1910 e 1930; mentres en Nigrán fixo dous chalés de estilo rexionalista na praia de Lourido, o primeiro (1930) para Sileno un avogado madrileño, e pouco despois outro para Celso Méndez, aos que se uniría o Templo Votivo de Panxón (1937) e a casa reitoral. Legado palaciano que no caso da cidade de Vigo abrangue tres grandes edificios: o Teatro García Barbón (1926), a Banca Viñas-Aranda (1944) e o convento das Salesas Reais (1942), que non chegou a finalizarse.

Forma parte do legado de Palacios o seu «Plan de extensión e reforma interior de Vigo» (1932), co que pretendía transformar a Vigo na Barcelona do Noroeste. Un Vigo artellado sobre a medula espinal da rúa Galicia, que unía o monte do Castro coa Laxe, e sobre o despregue de dúas grandes avenidas, a Gran Vía Atlántica paralela á ría e a Gran Vía Cornixa, arredor do Castro, que conecta Teis con Samil, coas que conflúe en cota intermedia a Vía Céltica e transversalmente a Vía Alba, a Vía Sárdoma e a Gran Vía Erizana. Un plan de crecemento harmónico moi ambicioso, concibido para os concellos de Vigo e de Lavadores, para os que se propón concertar unha mancomunidade, acorde co potencial social e económico do Vigo punxente da década de 1920, ideado para o seu desenvolvemento urbano deica o ano 2100, prevendo que no 2000 chegaría aos 600.000 habitantes, no que se pretendía solucionar o problema da vivenda social creando novos barrios co estilo de cidade-xardín.

Plan de Palacios que recollía a creación dos parques públicos de Castrelos, A Guía, o Castro; o desenvolvemento de medios de transporte metropolitanos de diversa índole, dende o marítimo na ría ao aéreo que uniría por avioneta Bouzas co futuro aeroporto de Atios no Porriño; prevía unha autoestrada, a Erizana, que conectase Vigo e Baiona, un funicular subterráneo que unise o porto co Castro, unha ponte en Rande, até ascensores públicos para salvar a orografía viguesa… Plan que nunca chegaría a levarse a cabo, mais que proporcionou importantes ideas para actuacións urbanísticas futuras, converténdose para o historiador Xoán Carlos Abad Gallego «nun mito da cidade ideal e moderna que non chegou a ver a luz». Non está de máis telo presente en cidade tan pouco memoriosa coma a nosa que «esqueceu» celebrar o legado de Antonio Palacios cando se fan 150 anos do seu nacemento.

Ruth Matilda e Treixadura en San Roque

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar o centenario da chegada a Vigo da fotógrafa Ruth Matilda Anserson:

O 7 de agosto de 1924 desembarcou no porto de Vigo Ruth Matilda Anderson, acompañada do seu pai, coa intención de realizar unha crónica gráfica de Galicia encargada pola Hispanic Society of America, o museo e a biblioteca onde traballaba como fotógrafa. Daquela primeira estadía de trece meses de duración, que repetiría en 1926 acompañada da fotógrafa Frances Spalding, a estadounidense deixou un arquivo de cinco mil fotografías coas súas correspondentes anotacións manuscritas. Colección iniciada polas fotografías tomadas en Vigo e nos seus arredores durante o mes agosto, visita recollida por Ruth Matilda con asombroso detalle e erudición no seu libro Pontevedra and La Coruña (New York 1939) que comeza recordando a entrada na ría do transatlántico SS Rousillon contemplando o solpor entre as illas Cíes e como tomou dende a ría a primeira vista da cidade, que define como «un outeiro granítico coroado por unha fortaleza angular e pétrea», referíndose así ao castelo do Castro e o seu baluarte. Anotacións polas que sabemos do seu primeiro xantar opíparo no hotel Moderno, onde se hospedaron, como lles impresionaron as visitas aos pazos de Santo Tomé e Castrelos, a presenza nos mercados de mulleres con cousas na cabeza, como souberon da existencia do poeta Martin Codax ou do tranvía que utilizaron decote para chegar aos arredores da cidade.

Interesados polos aspectos etnográficos, Ruth Matilda e o seu pai asistiron a un concerto o 29 de agosto do «Orfeón queixumes dos pinos», coa intención de coñecer a música galega, citando no seu libro a muiñeira e o alalá, amosándose impresionada polo aturuxo («un berro de grande valor para a mocidade galega»). Día no que retratou na Alameda  viguesa a algúns dos compoñentes do orfeón folclórico cos traxes tradicionais, que chegou a fotografar peza por peza. Particular importancia tivo para ela coñecer a romaxe de San Roque, o día despois da festa do santo do can, unha celebración con máis de catro séculos de historia, enraizada en 1569 cando a peste asolou a vila de Vigo. Crónica da romaxe á que lle dedica o capítulo VI do seu libro, no que describe e fotografa ás instalacións do pazo e a capela, daquela aínda propiedade do Conde de Vilar de Fontes, os postos de venda de cabazas e exvotos, de rosquillas e licores. Retrata a un vendedor de andavías, fotografa a instalación dunha randeeira manual e anota o funcionamento do seu carrusel, que empurraban os meniños vestidos para a festa, o que resultaba para ela «unha imaxe preciosa», antecedentes das actuais atraccións de feira.

Daquela reportaxe da romaxe de San Roque, hoxe centenaria, coñecemos tres das fotos de músicos nosos (que entón aínda non vestían o traxe que popularizaron os orfeóns): a primeira dun trío tradicional, formado por gaita, caixa e bombo; a segunda, dun cuarteto, no que ao trío se engade un clarinete; e a terceira un retrato de perfil do gaiteiro. Ruth Matilda aproveita para describir os instrumentos e anotar como pé de foto o seguinte texto: «Banda de música con gaita do país. Mentres a banda tocaba para a súa fotografía, mozos e mozas bailaban pasodobres na outra porta do xardín». Mágoa que a fotografa non recollese o nome deste cuarteto, que testemuña a presenza centenaria na romaxe viguesa da música tradicional. Feito xa documentado durante a segunda república por cuartetos pioneiros como Airiños de Cabral –do que formaba parte Constante Moreda Vázquez, o gaiteiro mártir, executado no monte do Castro o 10 de decembro de 1936–, formación que renacería en 1939 como Os Morenos de Lavadores, sendo durante décadas fixos no programa de San Roque. Como o serían, máis tarde, a murga Os Terribles de Donas, famosa por interpretar bailables no palco do pino manso.

Lembreime das fotos de Ruth Matilda cando na noitiña do 16 de agosto asistín en San Roque ao memorable e emocionante concerto de Treixadura, o quinteto de gaitas ao xeito rías baixas, acordeón e orfeón de dez voces, unha auténtica exaltación dese monumento do patrimonio inmaterial galego que constitúe a nosa música tradicional. Hora e media de canto colectivo e ledicia compartida, na que os Treixadura debullaron as pezas máis populares dun repertorio tecido ao longo de case trinta e cinco anos, un camiño longo compartido co seu público (que ateigou o torreiro de San Roque), onde non faltaron temas inesquecibles como «Muiñeira de Santo Amaro», «Maruxa», «Se chove», «Caraveliños», «Foliada marmuradora» ou o marabilloso «Fisterra», entre outros. Un concerto no que se lembrou a Antón Cabaleiro, tamén unha homenaxe aos músicos populares anónimos, como os fotografados por Ruth Matilda, que hai cen anos ocuparon ese palco de privilexio do viguiño popular: «Por dicir “Viva San Roque” / prenderon ao meu irmán / agora que o soltaron / “Viva San Roque e o can!”»

Vigo, terra galega

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo de Faro de Vigo á celebración en Vigo do Día Nacional de Galicia:

Xa temos lembrado aquí a celebración do Día de Galicia en Vigo, o 25 de xullo de 1930, data na que o concello acordou que por vez primeira se izase a bandeira de Galicia na varanda da casa do concello. Referida nos xornais vigueses como «gran data galega» ou «Día Noso», quedou para a historia que Faro de Vigo abrise cunha espectacular portada ilustrada e nos seus interiores utilizase o galego no 8,30 % dos seus textos, o que entón constituíu un fito xornalístico, mentres o seu competidor, El pueblo gallego, titulaba: «Vigo foi o centro espritoal de Galiza». Unha xornada, na que se interpretou música galega nos bares e cafés, que comezara ao mediodía cun mitin galeguista no teatro García Barbón, continuou cun xantar de fraternidade na Barxa e rematou cunha convocatoria vespertina da Agrupación Artística, presidida por Urbano R. Moledo. Actos nos que se cantou o espírito emprendedor vigués e nos que os oradores en intervencións memorables expresaron o seu convencemento de que Vigo, a cidade galega moderna por excelencia, encabezaría o proxecto político galego. O que o escritor Álvaro das Cosas resumiu de forma profética: «de Vigo, terra galega, pese a todos os tópicos, patria de Martín Codax aberta aos países ultramarinos, sairá o impulso que ha de lanzar aos galegos pola liberdade de Galicia».

Celebración do Día de Galicia en Vigo –efeméride que dende 1979, coa chegada da Autonomía, será chamada Día Nacional de Galicia– recuperada dende 1992 pola alcaldía do socialista Carlos G. Príncipe, que gobernaba en coalición cos grupos municipais do PSG-EG e BNG. Convocatoria dunha ampla recepción cidadá (coa presenza dos grupos municipais e do tecido asociativo e veciñal) no serán do 24 de xullo no xardín inglés de Castrelos na que a alcaldía convidaba a unha figura galeguista a redactar e ler no seu nome un bando sobre o significado da efeméride e a súa relevancia para Vigo. Textos que, se non me engana a memoria, escribiron nas primeiras edicións Francisco Fernández del Riego e Víctor F. Freixanes, encabezando unha relación de nomes dunha iniciativa e dun protocolo, que nas últimas tres décadas organizaron as alcaldías viguesas de todas as cores políticas (socialistas, nacionalistas e populares), transformada así en nova tradición viguesa e nun modelo de achegamento entre os grupos municipais da corporación e a sociedade civil. Xuntoiro cívico vigués que non foi convocado este ano, como sucedeu tamén nos dous últimos, despois de ser adiados a setembro, o que imaxinamos obedece a decisión da alcaldía actual de prescindir da celebración desa «gran data nosa» (dende hai case un século), ese día de festa da cidadanía galega, polo tanto, tamén, da veciñanza viguesa.

Non fai falta ser catedrático de Sociolingüística para entender que a teimosa preferencia da alcaldía viguesa e dos membros do seu goberno de empregar só o castelán como a lingua das súas comparecencias diante dos medios ou de non programar no palco privilexiado de Castrelos a grupos de música actual ou tradicional que utilizan o galego como a súa primeira lingua, obedece ao prexuízo estudado de considerar o emprego da lingua galega como unha marca propia do comportamento dos nacionalistas ou de persoas de escasa formación.  O que sabemos é falso, como deformantes son as lentes que se utilizan á hora de valorar o sentido da celebración do Día Nacional de Galicia, efeméride vinculada desde a súa creación en 1919 pola segunda asemblea das Irmandades da Fala coas reclamacións galeguistas.

Xaora, por atractivo que puidese parecer electoralmente o discurso arredista e vitimista dun Vigo alleo a Galicia, á súa lingua e á súa cultura, sabemos que é incompatible coa identidade forxada pola cidade actual ao longo de dous mil anos. Vigo é terra galega de seu, non pode nunca renunciar a ningunha das hélices do seu ADN que conteñen todas as galicias posibles (industrial, marítima, pesqueira, agrícola…), o que o mestre X.L. Méndez Ferrín denominou «Vigo como cifra da Galicia contemporánea». Vigo non pode renunciar a liderar o proxecto industrial e económico do norte peninsular, o que o filósofo Antón Baamonde chamou «Nova Olanda», ou se queremos recorrer ao pasado, debe asumir o peso que as Terras de Turonio tiveron naquela Vella Gallaecia que ía do Douro á Mariña. Nin Vigo pode renunciar a contar co peso que por poboación e achega lle corresponde no autogoberno galego actual, nin conformarse a perder a lingua do seu primeiro poeta Martín Codax nin o espírito innovador, creativo e crítico dos seus artistas como Enrique X. Macías, Ramiro Fonte, Francisco Mantecón ou Berta Álvarez Cáccamo, entre tantos outros. Ese Vigo, terra galega de seu, líder económico e artístico da vella Gallaecia é o que cómpre volver celebrar colectivamente cada 25 de xullo.

Alameda dos libros

/en , , , , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á historia da Alameda a onde esta semana regresa a Feira do Libro:

Entre as efemérides non celebradas desde Vigo esquecedizo está o sequiscentenario do primeiro proxecto da nova Alameda, o pioneiro xardín histórico da cidade. Apenas un bosquexo anónimo debuxado nunha folla da traza para o xardín occidental, datado en 1874, como os planos do enxeñeiro Julio Valdés e do agrimensor Carlos Coloret, reproducidos polo arquitecto José Antonio Martín Curty no seu libro referencial, Historia de la Alameda (1828-1978) (COAG 1994), que presentan as chaves do deseño realizado en 1882 polo arquitecto municipal Domingo Rodríguez Sesmero: a desaparición da primitiva aliñación de álamos entre a Porta da Gamboa e o Areal, prevista en 1828 e consolidada de forma parcial en 1830; e a separación formal en tres sectores (occidental, central e oriental) equivalentes aproximadamente ás tres mazás do proxecto do ensanche. Nova Alameda que o concello decidiu, en 1876, quedase rexistrada ao seu nome e reservada a uso público, atendendo as reclamacións da veciñanza,  o que que, segundo Xosé Manuel Souto González, provocou un conflito coa «Empresa de los Muelles y Terrenos del Puerto de Vigo», concesionaria do proxecto de recheo, sobre os límites da concesión, que se resolvería cun acordo en 1879. O que constituirá un acontecemento para a historia de Vigo, cidade que tivo a intelixencia de reservar para uso público de paseo e axardinamento tres mazás do seu ensanche, asemellándose ao que en 1857 fixera Manhattan co seu Central Park.

Pouco despois comezaría a plantación do novo arborado, incluída a causarina de 17 metros (hoxe no catálogo de árbores senlleiras de Galicia), á que logo se engadiría a araucaria excelsa, o teito actual do xardín, formando no centro da cidade un catálogo botánico de corenta especies. En 1883 finalizaría a colocación dunha reixa e zócalo de pedra (retirada corenta anos despois), prevista no proxecto de Domingo Sesmero, e o templo da música, onde na noite de San Xoán daquel mesmo ano a Banda de Música Municipal de Vigo deu o seu primeiro concerto de tres horas de duración. Cincuenta anos despois realizouse o recheo do sector central, o que supuxo a destrución dunha parte do arboredo, cando pasou a chamarse en 1935 Praza de Compostela. Como foron mudanzas importantes ás introducidas no axardinamento polo francés Luciano Turc Bert, que tamén interveu no deseño da xardinaría do monte do Castro, formando os parterres actuais e plantando case todos os castaños de indias (1941). Como afectaron ao xardín as medidas de priorizar a trama viaria recollidas no Proxecto de Urbanización da Praza de Compostela e rúas adxacentes do enxeñeiro Rafael Juanes (1941) e as do proxecto adicional de Antonio Cominges (1943), que deseñou os orixinais pavimentos xeométricos que combinaban seixo e lousa, un dos elementos máis característicos da Alameda, hoxe desaparecidos. Como mudanza de relevo supuxo a instalación da fonte luminosa proxectada polo arquitecto Bugallo Orozco (1955), a instancias do alcalde Tomás Pérez Llorente, tras a do conxunto monumental de José Luis Medina.

Alameda que nestes cento cincuenta anos foi escenario de acontecementos históricos, o punto onde finalizaban as comitivas carnavalescas, o espazo onde chantou as súas carpas o circo Feijoo (1935), o escenario onde se celebraban as misas de campaña organizadas por Falanxe no 36 ou a meta das carreiras do pavo cada nadal. Alameda que a pesar de todo isto mantivo o seu carácter de xardín público e espazo interxeracional de lecer e encontro para maiores, mozos e picariños, atmosfera de calma para traballadoras do centro, mais tamén primeira tarxeta de visita para cruceristas e turistas. Mágoa que este noso salón urbano, delimitado pola fermosa arquitectura das súas árbores non sempre fose coidado como precisaba e sufrise degradacións e desleixos antigos e outros por desgraza recentes, como o das barras do Cíes Market de Nadal ou a presenza da dinosebe interrompendo un dos paseos, que os responsables municipais deberían reconsiderar nun espazo para o que, por incomprensible que pareza, aínda non solicitaron a súa declaración como Ben de Interese Cultural.

O anuncio da celebración dunha refundada Feira do Libro na Alameda, con máis expositoras e actividades literarias, constitúe unha noticia que merece ser celebrada pola sociedade lectora viguesa como por todo o sector do libro, xa que se recupera o espazo tradicional no que naceu a feira hai cincuenta anos da man do libreiro Lois Patiño Regueira. Unha noticia excelente ademais para a propia Alameda, que recupera un dos seus paseos laterais arborados para usos culturais, espazo amable de encontro de autores e autoras co seu lectorado, tamén de acougo e frescor, o que a esta altura do ano é unha beizón. Acudan a feira do libro, veñan á Alameda dos libros.

 

Crime en Compostela 40

/en , , , , , , , , , , , , , , /por

A SELIC, o excelente festival de lectura de Compostela, lembrou cun itinerario e unha mesa redonda os corenta anos da concesión do primeiro Premio Xerais de novela a Crime en Compostela, que o xornalista Carlos G. Reigosa presentara baixo o lema «Lagoa azul e branca». Un manuscrito do que o xurado destacara «o engado e interese que pode espertar no lector galego un relato policial no que o ambiente de Compostela aparece reflectido con bo tino e sen entusiasmos chauvinistas». Unha novela que constituíu un fito na normalización da narrativa galega contemporánea, unha das teimas do editor Luís Mariño, creador do certame, o primeiro convocado por unha editora privada, como a inauguración do xénero criminal na nosa literatura contemporánea, coa creación dos personaxes do detective Nivardo Castro e o xornalista Carlos Conde, protagonistas dunha serie de cinco títulos. Con todo, quizais, o máis relevante de Crime en Compostela é que constituíu o primeiro long seller da edición galega moderna, un éxito comercial que nas dúas primeiras décadas de aparición superou os 30.000 exemplares, manténdose con vendas sostidas no catálogo da editora viguesa durante catro décadas en diversos formatos, ao que non foi alleo que fose considerada tanto como unha das lecturas recomendadas nos institutos e como un dos títulos de iniciación na literatura galega. E insisto que a transcendencia da novela de Reigosa foi o seu carácter de long seller, termo que convén non confundir co de best seller, etiqueta utilizada para produtos de lectura cunhas vendas de canto menos 20.000 exemplares no ano do seu lanzamento (escasos no mercado galego), mais que en todo caso amosa que na actual edición cultural galega é responsabilidade tamén das editoras coidar o catálogo coa atención e agarimo que merecen cada unha das pezas dun albeiro, mantendo tanto o maior número posible de títulos dispoñibles para a venda na rede libreira, como argallando estratexias de promoción para facelos visibles para o lectorado.

Publicado en Nós diario: 26/06/2024

Porrúa editor

/en , , , , , , , , , , , , , , , /por

O editor Paco Porrúa recibirá na Gala dos Premios Follas Novas do Libro Galego unha homenaxe cando se fan dez anos do seu pasamento en Barcelona, onde vivía dende 1977. Tributo que faltaba para un xigante da edición literaria do século XX, fundador hai setenta anos de Minotauro, editorial referente da ciencia ficción en castelán, e asesor, despois, director literario da editorial Sudamericana durante case dúas décadas, nas que apostou por obras hoxe esenciais na literatura contemporáena, como Rayuela (1963) de Julio Cortazar ou Cien años de soledad (aparecida o 30 de maio de 1967) de Gabriel García Márquez. Afortunado e intuitivo nas súas escollas e nas obras que traduciu, entre elas Crónicas marcianas (1955) de Ray Bradbury, que asinou como Francisco Abelenda e O Señor dos Aneis (1977) de J.R.R. Tolkien, firmada por Luis Domenech, ensinou que no exercicio do seu oficio, o editor debe ser anónimo e discreto, consciente de que non é outra cousa que o seu catálogo e que cando morra non quedarán máis que os seus libros. Sabía que a primeira función do editor era a de lector, para escoller os mellores textos, logo editalos ben e conversar e acompañar sempre aos autores. Prácticas que lle permitiron legar un catálogo extraordinario, encabezado polos autores citados, aos que engadiu tantos outros nomes, como os de Alejandra Pizarnik, Onetti e Sarduy, entre os sudamericanos, e Italo Calvino, Philip K. Dick, Ursula K. Le Guin ou Angela Carter, entre os traducidos. Nacido en Corcubión (1922), educado na Patagonia, onde emigrou con dous anos, nunca perdeu a súa relación con Galicia, a que regresou durante dous anos da súa adolescencia, o que non lle impedía confesar «ser un galego sen saudade». Retratado o 7 de xaneiro de 1973 na serie «Figuraciós» de La Voz de Galicia, Luís Seoane recoñecía no seu amigo Paco Porrúa «a paixón polos grandes escritores aparentemente sen lectores». Rescatalo do esquecemento e reintegralo á memoria da nosa edición histórica merece todas as beizóns.

Publicado en Nós diario: 08/05/2024