150 anos de recheos

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos recheos da ría de Vigo:

A Autoridade Portuaria de Vigo (APV) anunciou en novembro que o Ministerio para a Transición Ecolóxica autorizou a ampliación da explanada anexa ao porto pesqueiro para dar garantías sanitarias preventivas fronte ao Covid-19 ás actividades portuarias. Apenas un eufemismo administrativo para comunicar de forma politicamente correcta que decontado comezará o recheo con bloques prefabricados, previsto dende hai anos, dos 8.300 m2 existentes no espazo portuario situado entre os peiraos de Beiramar situados diante da grande cristaleira central do Auditorio Mar de Vigo. Outro recheo que transforma o perfil urbano costeiro xa que neste caso modificará a relación entre o edificio do arquitecto César Portela coa súa contorna, afastándoo 120 metros máis da lámina de auga e substituíndo dende a galería a vista do atraque das embarcacións de altura pola dos camións que dan servizo á lonxa. Recheo que, en definitiva, afasta outra migalla o mar da cidade, deixando no grande baúl dos proxectos vigueses esquecidos o da construción da continuidade do túnel de Beiramar entre o Berbés e os estaleiros de Barreras, coa intención de liberar o tráfico en altura e contribuír a rexeneración urbana dese espazo hoxe degradado.

Un novo episodio desa longa historia de 150 anos de recheos vigueses, dende aquel primeiro de 1870 que autorizou a Emilio García Olloqui a urbanizar os terreos gañados ao mar (64.000 m2) dende as rúas da Laxe e Vitoria ao que hoxe é comezo de Velázquez Moreno, onde chegaba a praia. Dende entón, mellorouse o peirao da Laxe e construíuse o peirao comercial do Ramal (hoxe Colón), primeiro de madeira, despois de ferro (1891), onde chegaría o tren (1898) polo famoso túnel baixo a rúa García Barbón. Como ao ritmo do desenvolvemento destas novas infraestruturas portuarias, naceu a chamada «Nova Poboación», abríndose nas décadas fineseculares os xardíns das Avenidas, a actual Alameda de Compostela e as súas rúas contiguas de brillante edificación pétrea. Recheos vigueses continuados no século XX, co plan do enxeñeiro Eduardo Cabello (1910), concibido para un Vigo de 45.000 habitantes, que supuxo unha década despois a construción en espazos gañados o mar dos novos peiraos no Berbés e no Areal, o que mudaría de forma irreversible a organización dos usos dos espazos portuarios vigueses. Recheos que non pararon no século XXI, desde a ampliación en 2005 de 150.000 m2 do recheo de Bouzas, que lle roubou cen metros á ría. Xaora, non se pode entender a historia do Vigo contemporáneo sen a súa pulsión continua de aterrar o tesouro da súa ría, o seu primeiro patrimonio natural.

E o que chama a atención do caso é que Autoridade Portuaria de Vigo, dende hai unha década en mans do Partido Popular de Galicia, pretende continuar con novos aterrados, presentados no seu Plan Estratéxico 2018-2028 coa etiqueta de «crecemento azul (sostible)» coa intención de gañarlle á ría outros 200.000 m2, no recheo de Bouzas, no peirao transversal e comercial de Guixar e nos diques baixo do monte da Guía. Aterramentos xustificados sempre pola APV para gañar novas liñas de atraque debido á suposta necesidade de contar con máis superficie para desenvolver a actividade portuaria. Un suma e segue que de executarse reduciría nun quilómetro a distancia que hai un século existía entre o peirao de Bouzas e a Punta de Rodeira de Cangas. Unha auténtica barbaridade denunciada pola Plataforma pola Defensa da Ría de Vigo-Cíes que lamenta os efectos nocivos que os recheos supoñen para a actividade turística, pesqueira e marisqueira da ría, onde existen dous espazos naturais protexidos, as illas Cíes e a enseada de San Simón, propoñendo como saída para un desenvolvemento sostible do porto de Vigo unha reconsideración do uso dos espazos portuarios actuais de toda a ría.

Cunha nova delimitación dos usos dos espazos portuarios, eliminando as actividades industriais, comerciais e terciarias alleas aos sectores marítimo, naval e pesqueiro, sería posible erradicar a política dos recheos como única fórmula para afrontar ás novas demandas de tráficos e sostibilidade ambiental. O que ademais obrigaría a APV a delimitar os usos do dominio portuario de toda a ría e aumentar de forma significativa as desafeccións de espazos que fosen cedidos á propia cidade para o uso público da veciñanza. Unha delimitación de usos que non pode deixar fóra as posibilidades enormes ofrecidas pola PLISAN, o porto seco de Salvaterra As Neves, nin tampouco facer efectiva a intermodalidade das instalacións portuarias coa autoestrada e no futuro co tren do Eixo Atlántico. En definitiva, despois de século e medio, parar de aterrar a ría de Vigo é posible sen comprometer o futuro do porto de Vigo. Cómpre afouteza da presidencia da APV para afrontar esta demanda cidadá.

Compañeiro Luís «Ferreiro»

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao pasamento de Luís González López «Ferreiro»:

Hai cinco anos Luís González López «Ferreiro» agasalloume cun pequeno triángulo vermello invertido, unha insignia que dende entón levo prendida orgulloso na lapela da miña chaqueta. Expliquei moitas veces que se trataba da marca empregada nos campos de concentración nazis para distinguir os presos políticos, inicialmente para os comunistas, despois tamén para socialistas, anarquistas, sindicalistas ou masóns. Un triángulo vermello que levaron algúns republicanos españois como Jorge Semprún, recluído no campo de exterminio de Buchenwald, ou Francisco Largo Caballero, prisioneiro do campo de Sachsenhausen durante dous anos. Hoxe o triángulo vermello é unha insignia que honra a memoria daquelas combatentes que a levaron hai máis de setenta anos, un símbolo orgulloso das persoas antifascistas das máis diversas adscricións, desde aquelas que non pertencemos a partido político ningún a outras de distintas formacións desde liberais a comunistas. Xaora, para min, esta pequena insignia será sempre a que identifica aos simpatizantes e seguidores do partido de Luís «Ferreiro», os milleiros de persoas amigas dun home bo no que identificamos a dignidade e xenerosidade dun loitador incansable pola liberdade solidaria, a democracia plena e a procura da igualdade.

Falecido o pasado sábado, a admirable vida de «Ferreiro», o seu nome na clandestinidade antifranquista, como tamén o de «Pedro», foi toda dedicada ao compromiso militante coas causas da humanidade. Acompañando nas nosas viaxes polo país ao seu camarada o profesor don Xesús Alonso Montero, tivemos a fortuna de que Ferreiro nos contase algúns episodios da súa peripecia novelesca. Nacido en 1939 en Barreiros, na parroquia de Salgueiros, no concello de Vila de Cruces, o sétimo de oito irmáns dunha familia labrega, Luís foi como lle gustaba dicir, outro Balbino calquera, o protagonista das Memorias dun neno labrego (das que celebramos estes días o sesenta aniversario da súa publicación en Bos Aires), o relato do seu paisano Xosé Neira Vilas, a quen tanto admiraba. Con escasos días de escola, enrolouse aos quince anos nunha cuadrilla de cinco aprendices do mestre canteiro Silva (episodio narrado de forma memorable por Manuel Rivas no relato «El aprendiz»). Con apenas dezaoito, emigrou a Francia para traballar nunha mina de talco, preto dos Pireneos. Alí coñeceu, dous anos despois, a Pilar García Jiménez, unha militante comunista andaluza coa que casará en 1961, incorporándose ao Partido Comunista no exilio no que militará de forma ininterrompida durante sesenta anos.

Despois de asistir a unha escola do Partido na Alemaña democrática (1963), Luís e Pilar retornan a Galicia en xaneiro de 1967 e contactan con Carlos Núñez, responsable en Vigo do pecé. Dende entón traballarán na legalidade e na clandestinidade, Pilar na empresa de cerámica Álvarez, onde comezará a desenvolver a actividade sindical na construción das primeiras Comisións Obreiras, Luís pertencendo ao comité central do Partido Comunista de Galicia, constituído en 1968 en París, e asumindo a responsabilidade do aparello de propaganda e da distribución de Mundo obrero e outras publicacións do Partido. Como tal, «Ferreiro» vivirá o 5 de abril de 1969, un día moi decisivo na súa vida, cando foi detido na Coruña onde fora adquirir dous cartuchos de tinta para a multicopista Gestetner que el gobernaba en Vigo. Narrada por el mesmo no documentario O meu nome é Luís Ferreiro (2010) de Roi Cagiao e Fernando Llor, a detención suporá brutais torturas físicas e ameazas da policía en longos interrogatorios durante 72 horas, que resistiu con afouteza e heroísmo, ademais de sufrir logo varios anos de cárcere.

Tras a saída da prisión, traballou como porteiro nas instalacións da Zona Franca de Vigo até a súa xubilación. «Ferreiro» continuou desenvolvendo unha actividade constante, fose como militante esforzado do PCG e Esquerda Unida, como implicado na causa da memoria republicana de Galicia ou como membro da Coral Máximo Gorki de Vigo, actividade musical que moito lle prestaba da que era un destacado cantor. «Ferreiro» cantaba só, sobre todo se as persoas amigas llo pedían en actos solidarios, nun repertorio antifascista onde non faltaba a canción do Guerrilleiro, a Internacional (en francés, subliñado o verso sete: «¡Le monde va changer de base!») ou a Chamada a folga, interpretación que quedará gravada para a historia na banda sonora orixinal do documentario Vigo 1972 (2017) de Roi Cagiao.

Recoñecido no seu pasamento de forma unánime e solidaria por todos os sectores antifascistas de Vigo, lembrarei con agarimo, respecto e admiración a Luís «Ferreiro» como un heroe contemporáneo que viviu co seu triángulo vermello tatuado no corazón. Beizón, compañeiro!

Árbores urbanas blues

/en , , , , , , /por

Dedico o primeiro artigo do ano en Faro de Vigo a lamentar a corta de árbores urbanas antiguas en Vigo:

O pasado 2020 será lembrado como o ano da pandemia provocada polo Covid-19, mais tamén en Vigo pola corta desapiada de árbores veteranas (se entendemos por iso as que contan con máis de cincuenta anos) que conformaban a identidade dalgúns dos espazos urbanos máis emblemáticos da cidade central. Comezou coas cortas da avenida Castelao, da avenida Martínez Garrido, do bulevar e das beirarrúas da Gran Vía e arredor da muralla do Castro, xustificadas polos responsables municipais, unhas veces polo mal estado das árbores outras por que danaban as tubaxes ou polo feito de estar contempladas nos proxectos de humanización deses espazos. As máis recentes producíronse nos xardíns das Avenidas, inequívoco anuncio da construción dun novo aparcadoiro soterrado (e polo tanto da desaparición do grande arborado), e na Ronda de don Bosco, onde no día dos inocentes foron cortados os dous cedros que quedaban, tras a caída dos outros dous no verán debido a unha neglixencia durante as obras de remodelación da praza.

Outra desfeita aparentemente inevitable esta dos lanzais cedros que medraron durante máis de cincuenta anos a carón da estatua de Xoán Bosco do escultor Camilo Nogueira, inaugurada en 1966, naquel ano no que non esquecerei comecei a primaria no colexio salesiano. Outra corta que provocou a indignación e a impotencia dalgunhas veciñas do propio barrio, mais que como todas as anteriores foi autorizada por Patrimonio da Xunta de Galicia e contaba cos informes dos técnicos municipais que, a pesar de recoñecer nesta caso a aceptable saúde das árbores, detectaron algún risco para as persoas e perigo de que algún día tarde ou cedo (un tempo indefinido) acabasen caendo. Sen apelar a ironía ningunha, madía leva, nin sequera abondou o compromiso explícito da alcaldía expresado diante das cámaras hai un ano, cando se iniciaron unhas obras executadas polo Concello en colaboración coa Deputación, para manter o arborado histórico que facía daquel curruncho da Ronda un dos máis xeitosos do centro.

Dende hai uns anos o Vigo urbano é un territorio onde as árbores por unhas razóns ou por outras corren sempre perigo, sobre todo cando se acometen obras de renovación do viario ou dos espazos urbanos de lecer. Como tamén é un exercicio que en Vigo entraña risco denunciar este arboricidio, se por tal termo entendemos a «corta inxustificada de árbores», xa que para os actuais responsables municipais estas denuncias obedecen apenas a unha andrómena froito da polarización política cada vez máis presente na corporación. Como até agora tampouco foron atendidas as denuncias das organizacións ecoloxistas e veciñais viguesas que reclaman ao concello que cesen as cortas e os traslados de árbores urbanas, unha medida paliativa non exenta de risco (como sucede coas palmeiras da praza da Estación) e desenvolvan unha protección afectiva das árbores antigas por tratarse dos medios que mellor protexen á veciñanza da contaminación atmosférica e acústica.

E o mellor do caso sobre a constante polémica sobre a corta e o traslado de árbores e arbustos urbanos (velaí a Dinosebe collendo agora raíces nos xardíns da Alameda) é que boa parte destas leas se evitarían atendendo estritamente ao establecido no capítulo VI da Ordenanza Municipal de Medio Ambiente, referida a «Zonas naturais e espazos verdes», vixente dende 1994, sendo alcalde Carlos González Príncipe. Ordenanza na que figura, entre outras medidas de protección do arboredo urbano, o compromiso de contar cun catálogo municipal actualizado de «formacións e especies vexetais singulares [plantadas sobre solos de propiedade municipal ou terreos particulares] que pola súa beleza, antigüidade, historia ou rareza merezan ser conservadas».

Xaora, a polémica sobre o interminable arboricidio vigués radica no erro colosal dos actuais responsables municipais de considerar o arborado urbano apenas como outra peza do mobiliario urbano, como se dun farol, semáforo ou dun adorno se tratase, que pode ser substituído en calquera momento. Un modelo de municipalismo de usar e tirar que, velaí o resultado da actuación recente nun treito da Gran Vía, vai mudando de forma inexorable aquelas árbores que colleran raíces durante décadas na beirarrúa por arbustos, sebes e vexetación con data de caducidade sobre soportes para testos de formigón. O caso é que as árbores son seres vivos, fontes purificadoras de osíxeno e frescura, que en todas as cidades do mundo son consideradas como pezas esenciais para a saúde pública e para o benestar da cidadanía. Como é incuestionable que algunhas destas árbores, como os cedros da Ronda, pola súa antigüidade e singularidade arraigaron como parte do patrimonio da cidade. Cortalas é arrincar tamén a nosa memoria, e iso doe.

A esperanza chega da man da ciencia

/en , , , , , /por

Dedico o derradeiro artigo do ano en Faro de Vigo ao valor da ciencia e do sistema público de coidados:

Ninguén podía imaxinar hai un ano cando «sentidiño» foi escollida como a palabra galega de 2019 que protagonizaría a campaña da Consellaría de Educación de inicio de curso. Un de tantos paradoxos dun ano horrendo e inesquecible marcado pola irrupción en todo o planeta da pandemia do Covid-19. Un virus que o mudou todo, estarreceunos da noite para a mañá provocando que perdéramos a nosa tranquilidade e comodidade sen que apenas tivésemos moita conciencia sobre cal era súa orixe nin a súa transcendencia. Un bicho feroz que provocou até agora o falecemento de 1,7 millóns de persoas e o contaxio de máis de 77 millóns, ademais dunha crise económica mundial de consecuencias e duración aínda imprevisibles e doutras mudanzas disruptivas que afectan ás nosas formas de vida cotián, á organización do traballo, mobilidade, comunicación, educación e mesmo as actividades de cultura e lecer.

Dende aquel 11 de marzo, día no que OMS declarou que a covid causada polo virus SARS.CoV-2 era unha pandemia, cando en Europa apenas emerxía, aprendemos a convivir coas gráficas das estatísticas de falecementos e persoas contaxiadas, hospitalizadas en planta ou en UCI ou do número de probas de PCR realizadas. Afixémonos ao pavoroso reconto diario de vítimas e doentes en residencias de maiores, o espazo diana principal deste funesto coronavirus. Asumimos como inevitables as cifras disparadas de persoas afectadas por ERTES e ceses de negocios, quizais máis pendentes da xeografía de peches perimetrais e restricións horarias de concellos ou comunidades establecidos polas autoridades sanitarias. Medidas todas que foron consolidando o desacougo e a incerteza como emocións que expresan un estado de desánimo colectivo. E nin sequera a febre do espírito consumista de regalos, luces e paparotas dos encontros de Nadal, celebracións que algúns irresponsables manteñen como se nada sucedese no seu particular Titanic, conseguiu a remontada do pesimismo na segunda vaga da pandemia iniciada no outono.

Xaora, as primeiras vacinacións realizadas nos países da Unión Europea o domingo, convidan á esperanza de poder recuperar nos vindeiros meses unha certa normalidade. Nunca a ciencia lograra unha vacina en tan pouco tempo, apenas dez meses desde que se descubrira na China o misterioso virus que provocaba unha neumonía mortal. Un éxito histórico da colaboración da comunidade científica, daqueles grupos de investigación privados e públicos que traballaron arreo na discreción dos seus laboratorios desenvolvendo máis dun centenar de proxectos de vacinas (dos que por ventura xa están tres no mercado mundial), algunhas veces en condicións moi precarias, como por desventura sucede no noso país. Unha vacina sufragada na Unión Europea polos estados, distribuída e administrada de forma coordinada polos expertos sanitarios do sistema de sanidade pública, o que asegura a súa equidade, a prioridade de protección dos máis vulnerables e o seu carácter universal para toda a poboación. Unha vacinación, non o esquezamos, que debe chegar á poboación dos cinco continentes, un reto sanitario e de solidariedade humana sen precedentes.

Un éxito histórico da comunidade científica que debería axudar a valorar a ciencia como o mellor instrumento para afrontar os retos colectivos da humanidade. Razón pola que o investimento en ciencia e investigación ten un carácter estratéxico, tanto a nivel económico como da súa seguridade. Máis aínda cando superada esta pandemia do Covid-19 xa non se poderá adiar a axenda pendente da saúde do propio planeta, a do seu imparable quecemento global e a da perda da súa biodiversidade, onde os expertos identifican a orixe do Covid-19 e de onde pode aparecer outro bicho tamén con idénticos efectos devastadores. Ciencia, ademais, que debería formar parte con carácter xeral da axenda pública (da administración e dos medios), o que constituiría a mellor vacina contra todas esas fake news e condutas negacionistas irracionais que tanto dano fixeron á convivencia durante a pandemia.

Por último, o vagalume de longo alcance que comezamos a enxergar co inicio da vacinación tamén ten que ver coa propia recuperación do valor e da eficacia dos servizos públicos de coidados, tanto sanitarios como de maiores e crianzas. A súa prestación con carácter universal e de calidade é a garantía da súa equidade e do coidado óptimo das persoas máis vulnerables. E aí, non esquezamos, despois de finalizada a vacinación, no caso galego urxe saber que pasou nas residencias de maiores e como reconstruír o sistema público de coidados de maiores, hoxe no seu 80% negocio de empresas privadas (algunhas de capital transnacional), ao que contribuíu que durante a década de gobernos Feijoo non se abrira ningunha praza pública.

Chega a vacina (conto de nadal)

/en , , , , , , , /por

Na sección semanal de Faro de Vigo publico o tradicional conto de nadal do Campo de Granada:

A Ledicia Costas

Benquerida avoa Rita:

Mamá díxome que non poderás saír da residencia nin o día de noiteboa nin o de fin de ano nin tampouco poderemos ir alí a darche un abrazo e levar a proba do leite fritido que facemos coa túa receita. As responsables da residencia dixeron que, cando chegue a túa quenda, na tarde do vinte e catro faredes unha vídeo chamada con nós e coa tía Olaia coma a do abril pasado o día do teu oitenta e seis aniversario. Eu, avoíña, non teño tanta paciencia e prefiro escribir hoxe que rematan as clases este correo, que sei vas ler no teu móbil, para contarche algunhas cousas importantes que sucederon estes días na miña clase preparando o Nadal. Eu dígolles as miñas amigas Iris e Mariña que teño unha avoa tic toc que aínda que non grava vídeos co teléfono é capaz de enviar audios e ler mensaxes e correos coma se fose unha rapaza nova.

Non mo vas crer, avoa, Ledicia Costas, a miña escritora favorita, asinoume o seu último libro. Titúlase Baixo cero, é a segunda entrega da serie protagonizada pola Señorita Bubble, unha inventora xenial que reivindica o papel das mulleres na ciencia e na tecnoloxía. Ledicia veu ao noso colexio a ter uns encontros co alumnado de terceiro e cuarto de Primaria. Cando rematou, tres persoas do club de lectura de quinto fixémoslle unha entrevista para a Radio da Biblio. Ledicia foi moi riquiña con nós, non paraba de rir e darnos azos. Contounos que comezara a escribir cando estaba no colexio e que fixo varias novelas cando ía ao instituto. Pareceume incrible esa facilidade para inventar historias tan bonitas e divertidas como son todas as súas. Non fixo falta que nos dixera que lle gustaba moito o Nadal, Ledicia vestía un xersei vermello de punto cunha mamá Noel choscando un ollo, unha prenda preciosa. Confesounos que neste libro, a señorita Bubble faille unha trasnada a Papá Noel, enfrontándoo a unha folga dos elfos que traballan na súa central de distribución e entrega de agasallos. Nunca me parara a pensar no moito que traballan todas esas persoas nestas datas. Todas teñen dereito a unhas condicións de traballo e retribución dignas acorde coa importante tarefa que desenvolven.

Acabamos a entrevista con Ledicia cantando as súas panxoliñas revolucionarias: «choran, choran, non deixan de chorar, os elfos en Laponia non queren traballar». Quedamos contentos coa nosa primeira entrevista a unha escritora. Xa sabes como podes escoitar o podcast na páxina do meu cole. Agardo que che guste e desculpes algún fallo, sei que me atrapallei un pouco cando lle fixen a primeira pregunta, estaba moi emocionada por falar cunha persoa tan importante. Nese momento Ledicia díxome: «Lúa, entendín a túa pregunta, é moi interesante». Foi alucinante, avoa, que curriña é esa muller.

Nestes días non foi todo tan divertido. Na nosa clase de quinto presentamos todas as semanas os datos do Observatorio Covid sobre a evolución da pandemia. É un traballo que actualizamos cos datos que recollemos da páxina do Ministerio de Sanidade, que contabiliza o número de casos en todo o mundo (máis de setenta e dous millóns), en Europa (máis de vinte e tres millóns) e en España (mais dun millón setecentos mil), e da web da Consellaría de Sanidade, que ofrece os de Galicia (case sesenta mil). É un traballo escolar colaborativo de investigación moi interesante que segundo Xiana, a nosa mestra, nos axuda a entender a evolución da pandemia e a comparar os datos oficiais en cadansúa gráfica colocada no taboleiro de cortiza. E, avoíña, non quero asustarte, pero ás portas da noiteboa os datos din que a pandemia por agora non remite. Xiana insiste en que todas as precaucións seguen sendo poucas e este ano o mellor é quedar na casa celebrando as festas cos seus conviventes. A min paréceme triste, non poder estar con Antón e Hugo, os meus curmáns, nin sequera na merenda de Reis despois da cabalgata. Xiana di que é preferible pasar este nadal así, lendo e xogando na casiña, e poder celebrar o seguinte, agora que xa comeza a chegar a vacina.

E da vacina tamén quero falarche, porque aí si que teño boas noticias. As persoas que vivides nas residencias seredes as primeiras en poñer a vacina, en toda a Unión Europea, a partir do 27 de decembro. Xa non vós queda nadiña, avoa. Xiana di que este procedemento é o máis xusto xa que as persoas maiores, as coidadoras e o persoal sanitario sodes as mais expostas a este noxento coronavirus. Xa me contarás se a picada doe moito, que dentro duns meses tamén nos tocará a nós. Paréceme extraordinario que todas as persoas do planeta, vivamos onde vivamos, poidamos volver facer vida normal grazas ao esforzo das investigadoras nos seus laboratorios. É algo extraordinario o valor da ciencia para a humanidade. Con todo, Xiana di que o Covid 19 veu para mudar as nosas vidas, que a partir de agora para evitar que apareza outra pandemia semellante deberemos vivir dunha forma diferente, respectando a saúde do propio planeta como propón Greta Thunberg, a rapaza sueca que dixeches un día que me imitaba.

Non sei, avoa, a min todo o que ven sucedendo dende os meses do confinamento provócame moita tensión, o que o libro do Emocionario, ao que tantas veces recorro, identifica como «estrés», xa que temos que enfrontarnos a situacións que sentimos como ameazas. Sabes, avoa, teño saudades dos teus abraciños e de ver contigo outra vez Matilda, a nosa película favorita. Sei que cando estou contigo son unha persoa serena e tranquila. Agardo que cando pase todo isto, poidamos volver exercitar con Antón e con Hugo o que ti chamaches un día o músculo dos afectos, un exercicio que fai medrar a nosa felicidade. Quérote, avoa Rita.

Unha década de plurilingüismo

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á década do Decreto 79/2010 do Plurilingüismo:

Non me pasaron desapercibidas as palabras de Víctor Freixanes, presidente da Real Academia Galega, no colofón institucional da celebración do ano Carvalho Calero, reclamando diante do presidente da Xunta de Galicia «o uso e a presenza da nosa lingua en todos os ámbitos, tamén nos educativos, en todas as materias, sen excepcións, pensando moi especialmente nas novas xeracións». Unha reivindicación oportuna cando tamén se comeza a celebración do centenario da Xeración Nós e se cumpre unha década do Decreto 79/2010 do 20 de maio para o plurilingüismo no ensino non universitario de Galicia.

Un decreto Feijoo que supuxo unha viravolta na orientación da nosa educación lingüística, estragando o consenso e a progresividade da utilización do galego, respectada en todos os decretos que até entón desenvolveron a Lei de Normalización Lingüística (1983). Un decreto que a efectos prácticos expulsou ao galego das aulas dos centros de educación infantil, erradicou o ensino en galego das matemáticas e das ciencias experimentais dos nosos colexios e institutos, ao tempo que introducía a lingua estranxeira, o inglés, como instrumento de ensino e aprendizaxe de materias non lingüísticas (sociais, naturais, plástica…). Unha década de política lingüística dos gobernos feijoistas na que, segundo os expertos, incluídos os dos cuarto (2014) e quinto (2019) informe sobre o cumprimento en España da Carta europea das linguas rexionais ou minoritarias, se acelerou o proceso de substitución lingüística do galego polo castelán como lingua inicial, non estando xa garantida a transmisión da lingua no entorno familiar, ademais de reducirse de forma alarmante o emprego do galego tanto no sistema educativo como na vida económica, social e nos propios medios de comunicación.

O chamamento do presidente da RAG a reconsiderar a orientación desta política lingüística, tampouco foi alleo ao protagonismo do presidente da Xunta na polémica sobre a desaparición do sintagma «linguas vehiculares» na LOMLOE. E abofé que Feijoo non estivo moi afortunado nesta lea aliñándose a pé fixo cos sectores máis ultras, como xa fixera en febreiro de 2009 cando era candidato á presidencia coa andrómena aquela da «imposición do galego», asumindo agora outra «fake» lingüística de manual, unha mentira coma un cesto roto, a do perigo que corre a aprendizaxe do español no sistema educativo das comunidades con linguas propias. Unha polémica promovida polo sector máis carca da prensa que coa lectura dos textos aprobados non se sostén de xeito ningún. Abonda lembrar que o sintagma «linguas vehiculares» fora introducido en 2013 polo inefable Wert na súa LOMCE (aprobada en solitario cos votos do PP) coa intención de pór paus nas rodas ao modelo catalán de inmersión e nas súas palabras «españolizar aos alumnos cataláns». Como só abonda ler o texto aprobado na nova LOMLOE para comprobar que a lei aprobada por un amplo espectro parlamentario garante que todo o alumnado deberá acadar «un dominio pleno e equivalente na lingua castelá e, no seu caso, na lingua cooficial correspondente».

Con todo, o máis triste deste conto é que o sucedido ao longo desta década coa educación lingüística en Galicia xa o anunciamos os que en 2009 denunciamos que Feijoo rachaba o consenso acadado no derradeiro goberno Fraga arredor do Plan Xeral de Normalización Lingüística (2004) aprobando un decreto baseado nunha ideoloxía lingüística alicerzada sobre o piar do carácter hexemónico do castelán en todos os territorios do Estado. Non tiñamos dúbida ningunha que para o presidente o castelán é a lingua importante e o inglés a lingua franca, quedando o galego, no mellor dos casos, para o espazo privado das persoas maiores. Como máis desolador aínda é que ningún dos seus tres responsables da Consellaría de Educación se preocupasen o máis mínimo en avaliar o funcionamento do Decreto 79/2010 nin dos resultados acadados, como quedaba obrigado nas súas Disposicións adicionais. Descoñecemos cales son os beneficios, se é que os houbo, do modelo para a adquisición efectiva das linguas estranxeiras e mesmo se foi garantida ao alumnado que remata a ESO e o Bacharelato a adquisición en igualdade (sería preferible utilizar «en equidade») de idéntica competencia en castelán e en galego, como figura nos documentos curriculares vixentes.

Nunha situación crítica para o galego, non é doado reorientar a deriva da educación plurilingüe en Galicia. Xaora, sería posible sempre que se asumise un discurso alternativo e se deseñase un modelo de plurilingüismo inclusivo dende a lingua galega, capaz de integrar o castelán, o inglés e o portugués, ademais de garantir con instrumentos de control e a avaliación a dobre competencia das linguas cooficiais establecida na LOMLOE.

O legado de Palacios

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar o Plan Palacios:

Antonio Palacios pasará a historia de Vigo por ser o autor do «Proxecto de Extensión e Reforma Interior de Vigo» asinado no mes de decembro de 1932, aprobado pola corporación en xaneiro de 1934 e anulado en plena Guerra Civil, tras unha dura polémica, en 1937 xa pola corporación fascista. Un documento urbanístico que definía sobre o papel un modelo para o Vigo futuro, entón unha cidade de cen mil habitantes, creando unha cidade marítima ordenada e moderna, disposta sobre o anfiteatro da ría para ser contemplada dende o mar,  capaz de cuadriplicar a súa poboación e integrar o desenvolvemento do espazo rural no seu tecido urbano. O arquitecto porriñés, pretendía converter Vigo na Barcelona do Atlántico, idea dunha cidade portuaria xardín que xa defendera en 1908 e máis tarde na súa conferencia na sociedade La Oliva (1919), convencido de que o futuro de Galicia (nas súas declaracións «patria galega») pasaba polo crecemento das súas tres cidades marítimas (Vigo, A Coruña e Arousa) como motores económicos da Galicia do século XX, posición que o distanciou do ruralismo defendido polo movemento galeguista do seu tempo, onde tiña bos amigos como Castelao, Cabanillas ou Paz Andrade.

Dende o seu estudio do Areal, Palacio deseñou un proxecto para Vigo moi novidoso e audaz tanto polo seu carácter metropolitano, xa que pretendía regular toda a área de influencia da cidade, identificando até vinte cidades satélites na súa contorna (Baiona, Porriño, Redondela e Cangas, entre elas), como pola súa proposta de distribución da cidade interior en tres áreas delimitadas por outras tantas grandes vías de mobilidade e desenvolvemento urbanístico: a Galicia, a Atlántica e a Cornixa. A primeira, unha vía de rañaceos, que supoñía a remodelación total do centro da cidade, incluído a práctica desaparición do que hoxe denominamos Vigo vello, subía dende a estación marítima ao gran Pazo rexional do Castro, pasando por unha nova sede para o concello no Castelo de San Sebastián do Campo de Granada, idea recuperada polas derradeiras corporacións da ditadura. A segunda, corría paralela á ría, dende o estreito de Rande a Samil, e a terceira, subía pola aba do Castro e baixaba cara ás praias. Dúas vías que, a pesar do fracaso daquel plan, desenvolvéronse ás toutiñadas conformando, a primeira, o que hoxe é a avenida Beiramar, e a segunda, a Gran Vía, estendida anos máis tarde nas avenidas Castelao e Europa.

Ademais de anticipar estes grandes viais, o plan Palacios legou outras moitas ideas urbanísticas que non perderan vixencia. A primeira, a necesidade de recuperación e especialización das actividades do borde marítimo, dende o outeiro da Guía, onde Palacios situaba o templo pola Paz, zona na que se deberían desenvolver as actividades industriais, pasando pola zona portuaria do Areal, a pesqueira do Berbés, até a balnearia das praias de Samil a Baiona, para as que o propio Palacios deseñou en 1923 un plan de remodelación. Tamén legou a idea dunha liña soterrada baixo o Castro dende a estación de Urzaiz, alongando o ferrocarril até ás praias, como a dun servizo de transporte marítimo, aproveitando o estreitamento de Rande. Reservaba o porriñés naquel seu Vigo futuro unha zona universitaria, outra sanitaria, outra forestal, que dunha maneira ou doutra irían desenvolvéndose sen respectar o seu criterio ordenado.

Certo é que Palacios legou ao Vigo metropolitano algúns dos seus edificios pétreos máis emblemáticos: o Teatro García Barbón (1926), construído co granito das canteiras de Castrelos e restaurado por Desiderio Pernas en 1984 con algunhas modificacións; o edificio do Banco Viñas-Aranda (1944), en Marqués de Valadares; o mosteiro das Salesas (1942) na Calzada; o templo do mar de Panxón (1937); a virxe da Rocha de Baiona (1912), erixida coma un faro; o hotel sanatorio de Mondariz (1917) ou a Casa do concello do Porriño (1918). Obras todas nas que Palacios amosa a súa reinterpretación dun clasicismo que non renuncia a utilización dos materiais propios do país, o que en palabras do seu primeiro estudoso, o noso admirado Moncho Iglesias, «as dota dunha poética persoal, na que identificamos rastros de Gaudí».

Legado vigués de Palacios que eu sempre identifiquei na maqueta de xeso do seu plan para Vigo, exposta durante a década de 1980 no primeiro andar da casa do concello de Vigo. Mágoa que daquela proeza de xeso para a historia do urbanismo vigués apenas queden os rastros das fotografías dispoñibles na rede, pois semella que a maqueta desapareceu para sempre nalgunha das reordenacións do concello. Terrible paradoxo para unha cidade desmemoriada que só aprecia o seu patrimonio cando desaparece irremediablemente, como esta semana sucedeu cun treito do bulevar cosmopolita daquela vía da Cornixa debuxada por Antonio Palacios.

Zona a defender

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á publicación de Zona a defender, o libro máis recente de Manuel Rivas:

Hai trinta e un invernos que Manuel Rivas presentou Galicia, el bonsai atlántico, o seu primeiro libro literario de non ficción. Partindo da metáfora da arboriña, á que se lle impide medrar, o xove xornalista coruñés retrataba o afundimento da nosa sociedade agraria ao tempo que paradoxalmente agromaban nesta Fisterra algunhas experiencias culturais e empresariais entón na vangarda. Un libro alboral no que o xornalista coruñés xa utilizaba un estilo poético para tecer unha escrita moi sensorial, tanto polo seu carácter sinestésico e retranqueiro, na que procuraba retorcer e estrullar cada unha das palabras como mellor xeito de afondar na súa ollada de gran angular sobre aquela Galicia, entón aínda esperanzada polas posibilidades do seu autogoberno, anterior á ocupación do fraguismo autonomista. Levedada dende entón nunha ducia de libros, algúns memorables como Toxos e flores (1992), Galicia. Galicia (1999) ou Episodios galegos (2009), Rivas culmina agora esta escrita política con Zona a defender. A esperanza indócil (Xerais 2020), probablemente, o libro máis importante do esteo da súa obra xornalística ensaística, síntese da súa característica escrita ás ceibas e da ollada de arcea sobre o horizonte.

Tras Contra todo isto (Xerais 2018), un libro manifesto no que denuncia a descivilización, o avance do conformismo e da indiferenza parello ao das desigualdades e ao incremento do odio ao diferente, en Zona a defender, Rivas ofrece outro libro manifesto, aínda que de espírito máis propositivo e de pulsión máis poética, no que a desesperación provocada polo «mayday» contemporáneo, a alerta de emerxencia inminente, transfórmase en esperanza indócil, en capacidade de defensa dos espazos e dos colectivos máis vulnerables. Rivas convoca a participar na revolución de procurar unha sociedade decente (Saint-Exupéry), onde a honestidade (Orwell), o decoro (Valle-Inclán), a honra e a dignidade sexan prácticas comúns, onde se recupere e libere o sentido das palabras e o acento da verdade, na que se proxecte a memoria no campo do futuro, onde a solidariedade sexa o fío secreto do acordo entre xeracións e a produción de odio sexa contrarrestada pola política dos afectos. Rivas ofrece unha estratexia para participar nesta inequívoca revolución contente, a de preservar Zonas a defender (ZAD), unha denominación que se estendeu en Francia para conservar espazos vulnerables que non poden ser profanados e deben ser conservados a toda costa.

Organizados como unha psicoxeografía de catro ventos, estes textos xornalísticos de Rivas escritos coa pulsión poética da verdade e da ollada limpa de medo ofrécense tamén como unha colección de mapas capaces de orientarnos para circular (ou tratar de entender en profundidade) nesta era Mayday de máxima urxencia. Agravado pola emerxencia da pandemia do Covid19, xa identificabamos o colapso na liña dun horizonte enfermo (Manuel Antonio) pola doenza irreversible do planeta, que na súa globalidade constitúe a primeira Zona a defender. Para Rivas, como xa desenvolvera tamén en Contra todo isto, no ecocidio provocado polo quecemento global, termo máis axeitado ao do eufemismo de cambio climático, está a cerna do colapso contemporáneo. Unha mecha que se debe cortar antes de que a faísca alcance a dinamita (Benjamin) para o que cómpre un novo contrato da sociedade coa natureza baseado nas ideas de decrecemento, des-extinción e relocalización cosmopolita como alicerces dunha estratexia do local universal. Calquera loita local deste tipo é imprescindible para esta estratexia universal, na que por ventura virá xente nómade cun país portátil na maleta e identidades compartidas.

Neste desafío excepcional que afrontamos, Rivas identifica dende un pesimismo rebelde que vai da man da esperanza indócil outras Zonas a defender. A do xornalismo como un activismo democrático que non renuncia a utilizar a sonda de profundidade para chegar a causa das cousas. A da cultura como creadora de almeiros, espazos igualitarios  limpos de medo. A do feminismo que emancipe as mulleres e libere aos homes do «histerismo masculino». A da cidade como creadora de espazos de diversidade e memoria, onde se anove o urbanismo como parte da natureza. A do activismo da liberdade, a da loita contra a corrupción, a da república de iguais, a da tolerancia contraria, a do humor como única arma contra os negacionismo…

A aparición desta Zona a defender anticipouse á chegada das vacinas como unha lectura de emerxencia contra o virus do medo e do conformismo das que dormen coa conciencia tranquila. Activemos as Zonas a defender. Comprometámonos coa esperanza indócil. Un libro extraordinario, necesario, fermoso, un gran Rivas. Corran a libraría a procuralo!

Erradicar a violencia machista

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao 25-N, xornada contra a violencia machista:

Mañá, 25 de novembro, Día Internacional para a Eliminación da Violencia contra a Muller, convocadas polos colectivos de feministas galegas, celébranse diversas mobilizacións e actividades coa intención de combater a lacra da violencia machista como unha prioridade de saúde e visibilizar o que continúa sendo invisible nesta causa. Aprobada pola Asemblea Xeral das Nacións Unidas en 1999, escolleuse a data do 25 de novembro en memoria das irmás Mirabel (Patricia, Minerva e María Teresa) asasinadas ese día de 1960 na República Dominicana por orde do seu ditador Rafael Leónidas Trujillo. Unha data de sensibilización sobre a violencia contra a muller que a Declaración das Nacións Unidas de decembro de 1993 define como «todo acto de violencia baseado na pertenza ao sexo feminino que poida ter como resultado un dano ou sufrimento físico, sexual ou psicolóxico», así como «as ameazas deses actos, a coacción ou a privación arbitraria da liberdade, tanto se se producen no ámbito público como na privado». Violencia machista contra a muller que conforma tamén en España un feminicidio incesante con 1.074 vítimas dende 2003, ao que segundo o Ministerio de Igualdade se engaden 41 no que vai de ano, dúas delas en Galicia. Cifras dramáticas ás que no mesmo período hai que engadir 37 vítimas menores e 301 orfas e orfos.

Violencia machista que, segundo datos da Delegación do Goberno en Galicia, contabiliza na nosa comunidade 3.733 casos activos de violencia de xénero e nos nove primeiros meses do ano 2.561 chamadas ao 016, o teléfono institucional de atención a vítimas de malos tratos por violencia de xénero. Datos inquietantes que se completan coas 1.188 ordes de protección ditadas en Galicia, segundo o Consello Xeral do Poder Xudicial, das que case un milleiro contaron no primeiro semestre de 2020 con medidas de atención por parte da Secretaría Xeral de Igualdade da Xunta de Galicia. Cifras que apenas supoñen a punta do iceberg dunha lacra que, a pesar do Plan de Continxencia contra a violencia de xénero ante o Covid 19, durante os meses de confinamento obrigou á convivencia forzosa das vítimas cos seus agresores, o que dificultou as súas posibilidades de solicitar axuda e paradoxalmente levou a unha diminución durante o segundo trimestre do ano do número de denuncias por malos tratos presentadas no Xulgado de Violencia sobre a Muller número 1 de Vigo, aínda que se incrementasen as ordes de protección.

Data a do 25N que como outras efemérides cívicas se celebra con particular intensidade nos centros educativos coa intención de sensibilizar ao alumnado sobre esta problemática e vencellalo emocionalmente na loita colectiva contra a violencia de xénero e a prol da igualdade real e dos dereitos humanos. Unha intervención educativa necesaria dende os niveis primeiros de Educación Infantil, onde segundo Amada Traba, profesora de Socioloxía da Educación da UdV, é preciso desmontar o sutil modelo de desigualdade acuñado desde antes do nacemento das criaturas. Un enfoque igualitario que as familias poden abordar dende o propio berce desbotando os códigos diferenciados a través dos sentidos, dos xogos e xoguetes, da actividade física e do propio vestiario, nos que se forxa dende os primeiros meses un pensamento moral diferenciado. Intervención coeducativa que debe abranguer tamén a educación afectiva e sexual e a navegación segura por internet como primeiras ferramentas para a prevención da violencia sexual. Sabemos que o consumo de contidos pornográficos e violentos dispoñibles na rede, dende idades cada vez máis temperáns, así como as condutas de ciberacoso por motivos de xénero, sobre todo por parte dos nenos, reforza o desenvolvemento de condutas machistas e violentas que se van perpetuando dende a mesma preadolescencia.

Erradicar a lacra da violencia de xénero e das agresións sexuais de todo tipo é unha tarefa revolucionaria xa que supón fender a cultura e estrutura do patriarcado, onde abrolla a semente de todas as violencias machistas e homófobas, e propoñer unha igualdade real nunha sociedade de mulleres libres e empoderadas. Unha causa que no actual entorno da pandemia require da disposición de máis recursos das administracións públicas, que fagan efectivas as medidas previstas no Pacto de Estado contra a violencia de xénero e outras formas de violencia sobre a muller. Mais tamén obriga, como tamén se fixo evidente coa actual crise Covid, a deseñar unha nova política pública de coidados, que veñen recaendo até agora sobre as mulleres, tanto das criaturas como das persoas maiores ou doentes. E, sobre todo, require do compromiso de toda a cidadanía para denunciar calquera tipo de conduta violenta, explícita ou sutil, contra as mulleres facendo visible o que até entón era invisible.

O ceo en galego

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á iniciativa da Academia de fixar o nome das oitenta e oito constelacións

A Óscar Sánchez, Martin Pawley

Dende a aparición do cometa Halley en febreiro de 1986, que non regresará até xullo de 2061, entendín a fascinación que a observación astronómica provoca nas crianzas e nas persoas maiores. Desa pulsión netamente humana de ollar o ceo naceu o interese de todas as culturas por estudar os obxectos celestes e os fenómenos no Universo, sendo a Astronomía unha das ciencias máis antigas da humanidade. As primeiras observacións astronómicas, consistentes en debuxos e artefactos creados na prehistoria coa pretensión de documentar o que se vía no ceo, serviron para medir o tempo e incrementar a precisión dos calendarios agrícolas.

A humanidade comezou a nomear os grupos de estrelas co propósito de orientar aos viaxeiros e aos navegantes sobre océanos e mares. Así apareceron as «constelacións», padróns do ceo nocturno formados unindo as estrelas, un exercicio presente tanto nas culturas china e maia como na grega. Ptolomeo inventariou no seu Almagesto (século II a. C.) 48 grupos de estrelas recoñecibles polo seu debuxo no ceo nocturno. Entre estas constelacións, foron as doce primeiras ás do zodíaco: Augadeiro, Carneiro, Cangrexo, Capricornio, Xemelgos, León, Balanza, Peixes, Arqueiro ou Seteiro, Escorpión, Touro e Virxe. Entre as restantes, unhas utilizan nomes da mitoloxía grega como Andrómeda, Dragón, Centauro, Hércules, Orión, Pegaso, Perseo… e outras nomes como Lobo, Lebre ou Serpe, pola semellanza da silueta destes animais coa unión das estrelas que a compoñen.

Constelacións cuxo número foi ampliado dende a Idade Media, en boa medida pola navegación no hemisferio sur que descubriu a ollos europeos algunhas aquí invisíbeis ou formas incompletas doutras. Identificáronse así constelacións con nomes de animais «exóticos» como Camaleón, Pomba, Ave Fénix ou Peixe Voador, doutros animais como Raposiña ou Lince ou dos propios instrumentos de observación como Escuadro, Telescopio, Microscopio ou Retículo. Constelacións que en 1930 a Unión Astronómica Internacional fixou en 88, sendo as identificadas na actualidade.

A pasada semana a Real Academia Galega aprobou unha proposta normalizada e oficial destas oitenta e oito constelacións. Unha listaxe (dispoñible na rede) froito da colaboración entre o Seminario de terminoloxía da Academia e dun equipo de astrónomos formado por Salvador Bará, profesor de Óptica da USC, Martín Pawley, membro da Agrupación Astronómica Coruñesa Ío e Dosi Veiga, impulsor de Ceos Galegos. Unha relación que, como sucedera coa iniciativa de nomear a estrela Rosalía de Castro da constelación de Serpentario tamén chamada Ofiuco, e do seu exoplaneta Río Sar, outra iniciativa da Agrupación Ío, pon o ceo en galego, sendo outro avance decisivo para a incorporación da nosa lingua no ámbito científico, froito dunha colaboración entre astrónomos e lingüistas. Unha iniciativa que continúa outras actualizacións recentes do vocabulario técnico matemático e dos nomes dos elementos químicos, desenvolto pola Academia con idéntico procedemento.

Esta iniciativa de fixar o nome das constelacións, únese neste ano ademais á publicación de Grandes Ideas da Astronomía (2020), un texto colectivo escrito por astrónomos de universidades e observatorios de todo o planeta, traducido para o galego polo incansable Martín Pawley, activista de todas estas propostas de alfabetización astronómica e galeguización científica. Un libriño delicioso, que se suma ao mapa do ceo despregable tamén publicado pola Agrupación Ío, configurando un modelo de divulgación científica de calidade e de aproveitamento didáctico, que responde as preguntas esenciais que se formula a Astronomía actual: dende cal é o valor do ceo nocturno e o perigo da contaminación luminosa, pasando pola estrutura do universo e o seu funcionamento até cal é a utilidade da cosmoloxía e astronomía no desenvolvemento doutras tecnoloxías, entre outras cuestións apaixonantes.

Iniciativas necesarias de alfabetización e divulgación astronómica vencelladas á unha utilización normalizada da nosa lingua, amosando que o emprego do galego na ciencia e na tecnoloxía amplía o noso horizonte e enriquece o noso patrimonio colectivo. Iniciativas que se ofrecen como un antídoto eficaz de tolerancia para inmunizarse dunha nova onda do virus do hexemonismo lingüístico, recuperado como manobra distractoria conservadora no debate da LOMLOE (a lei que modifica a lei Wert, aprobada polo PP en 2013) sobre a utilización vehicular das linguas oficiais na escola e sobre os seus niveis de competencia ao remate da escolarización.

Si, ollemos o ceo en galego, procuremos o Hexágono de inverno e identifiquemos Sirio, a estrela máis brillante do ceo visible situada na constelación do Can Maior. O ceo loce en galego.