Os datos máis recentes publicados pola Subdirección General de Coordinación Bibliotecaria do Ministerio de Cultural e Deportes, correspondentes ao ano 2019, poñen en evidencia as importantes carencias da rede bibliotecaria pública galega como a precariedade alarmante da situación bibliotecaria no concello de Vigo. Cifras entre as que os responsables de BAMAG Galicia (Asociación de profesionais dos arquivos, bibliotecas, museos e centros de documentación de Galicia) destacan, entre outras valoracións, que un terzo da poboación galega usa os servizos bibliotecarios, que dende 2015 diminuíu o persoal das bibliotecas públicas e Galicia destina a bibliotecas anualmente 8,95 € por habitante, unha cantidade inferior á da media estatal, 10,55 €. Como tamén salientan a precariedade da rede de bibliotecas públicas en Vigo, cidade que para este servizo cultural esencial destina 3,69 € por habitante e ano, moi lonxe das medias galega e estatal e case seis veces menos que A Coruña que con 24,49 € encabeza o gasto corrente neste eido.
Precariedade viguesa que se dá tamén no número de documentos (libros, revistas e outros soportes) por habitante, 0,58 no caso vigués, moi por baixo da Coruña (3,1) como das medias galega (2,16) e do estado (1,91). Outro tanto sucede co número de bibliotecarios/as por habitante, en Vigo un por cada 13.486 censados, lonxe dos 3.483 da Coruña, como da media galega (4.951) e estatal (4.223). Como tamén no caso vigués é inferior a porcentaxe de usuarios/as habituais de bibliotecas, se por tales entendemos os que posúen carné bibliotecario, apenas un 19 %, moi por baixo do 65 % da Coruña, mais tamén da media galega (31 %) e estatal (35 %).
Datos que no caso vigués melloran no número de préstamos anuais por habitante, 0,82, por riba da media galega (0,76), mais aínda por baixo da estatal (0,96) e da cifra da Coruña (1,96); como tamén no número de visitas, 3,41, cifra que mellora a media galega (1,92), a do estado (2,25), aínda que inferior á da Coruña (4,48). Xaora, as actividades realizadas nas seis bibliotecas públicas viguesas por cada mil habitantes son menores que ás da Coruña, 1,09 fronte a 7,27, cifra que queda por baixo da media galega (3,03) como estatal (5,49).
Cifras que demostran que Vigo posúe un importante déficit en materia de bibliotecas públicas, que arrastra nas tres últimas décadas e que ningunha das administracións competentes (estatal, autonómica e municipal) foron capaces de abordar, tanto no referido ao número de instalacións (apenas 6 en 2019), libros e documentos, persoal bibliotecario como de actividades promovidas por parte deste servizo. En definitiva, a pesar das reclamacións e denuncias dos profesionais da biblioteconomía, Vigo continúa carecendo dunha rede bibliotecaria pública que, como a modélica do concello da Coruña, conte cos libros e outros documentos bibliográficos suficientes, así como co persoal bibliotecario especializado que faga da biblioteca a primeira institución cultural de proximidade.
Quizais na confusión sobre o concepto de biblioteca pública sexa onde resida a cerna da calamidade bibliotecaria viguesa. Segundo a definición elaborada pola IFLA/UNESCO «a biblioteca pública é unha organización establecida, apoiada e financiada pola comunidade, que achega acceso ao coñecemento, á información e ás obras de creación grazas a unha serie de recursos e servizos e está a disposición de todos os membros da comunidade por igual, sexa cales fosen a súa raza, nacionalidade, idade, sexo, relixión, idioma, discapacidade, condición económica, laboral e nivel de instrución». En definitiva, o concepto de biblioteca pública actual fai referencia ao servizo público do que se dota unha comunidade para garantir que toda a súa cidadanía, toda sen excepcións, teña acceso en igualdade de oportunidades á cultura, a información e ao coñecemento.
A este teor, non podemos cualificar como bibliotecas públicas, como se ven facendo de forma incomprensible por parte do concello de Vigo, o que son salas de estudo con acceso a internet (sen libros nin persoal bibliotecario), un servizo público sen dúbida imprescindible e probablemente aínda insuficiente para a demanda de estudantes e opositores existente.
Vigo precisa un grande acordo interinstitucional (Ministerio de Cultura, Xunta de Galicia e Concello de Vigo) para saír de vez dunha precariedade bibliotecaria, impropia dunha cidade que continúa sendo capital editorial de Galicia e referente na edición estatal. Un acordo que pasa tanto por desbloquear a construción dunha moderna biblioteca do estado no Chouzo como pola creación dunha rede de bibliotecas públicas municipais (Teis, Navia, Bouzas, Vigo Vello…) seguindo o modelo da Biblioteca Xosé Neira Vilas do Calvario.
José Vázquez Grela (Ames, 1886; Nigrán, 1936) foi protagonista dun dos episodios máis tristes da Guerra Civil en Nigrán. Mestre da Escola Nacional de nenos de Nigrán foi paseado no barrio da Devesa, moi preto da súa casa escola, o 12 de setembro de 1936, nun dos acontecementos máis estremecedores daqueles meses de terror, do que foron testemuñas os seus propios alumnos, a súa muller, Josefa Iglesias, con quen tivera seis fillos, e entre os que estaba presente o máis novo, José Gonzalo. Un dos alumnos, Severino Crespo, relatou uns feitos que comezaron arredor do mediodía cando irromperon na escola Francisco González Rodríguez, o tenente da Garda Civil, ao que chamaban «O Rabioso», e tres falanxistas de Bouzas que sacaron ao mestre da aula e o meteron nun coche que colleu á estrada de Camos cara ás Angustias. Semella que o fixeron baixar do coche preto da parroquial co pretexto de ir falar co cura, mais cando comezou a camiñar recibiu cinco tiros polas costas. Outro dos alumnos, Juan Pastora Sanromán, contou que dende a escola escoitaran os disparos e que cando regresaba a súa casa atopou na cuneta o corpo do mestre que aínda vestía a súa bata, completamente ensanguentada.
Coñecemos estes relatos arrepiantes da morte do mestre de Nigrán, ao que cómpre engadir a nota macabra de que na folla do rexistro da inscrición de defunción alguén anotou nunha esquina a palabra «accidente», grazas aos traballos do historiador e actual alcalde de Nigrán, Juan González Pérez, autor de Nigrán. Memoria dunha Guerra (1936-1939) (Edicións do Cumio 1998), como do máis recente do memorialista e membro do Instituto de Estudos Miñoráns Carlos Méixome en Catas da memoria. A persecución franquista no Val Miñor (Laiovento, 2021). Dúas fontes esenciais, como os numerosos traballos dos profesores Serafín Porto Ucha e Antón Costa Rico sobre os mestres depurados polo franquismo, que axudan a entender tanto o valor destes educadores como auténticas luces da República como a teimosa persecución a que foron sometidos polos sublevados, como «O Rabioso», a quen Xoán Carlos Abad Gallego nun traballo referencial (Glaucopis, IEV, 2002) definiu como «perseguidor de mestres».
Cando foi asasinado, José Vázquez Grela mantiña unha intensa actividade sindical e política como membro da Agrupación Socialista de Vigo e da Asociación de Traballadores do Ensino de Vigo, formando parte dunha dirección na que tamén estaban Apolinar Torres López, fusilado en Pereiró o 27 de agosto de 1936, e Victor Fraiz, fusilado no monte do Castro o 14 de setembro de 1937. Tras anos de emigración en Bos Aires, onde traballou como panadeiro e coñeceu a súa compañeira, e despois en Cuba regresou a Galicia iniciándose en 1926 como mestre en Santa Cristina de Vea e noutras escolas do Deza, vinculándose ao movemento agrarista do que foi activista. En 1930 aprobou as oposicións de mestre nacional, incorporándose á Escola de Nigrán no curso 1931-1932. Decontado foi valorado polo seu entusiasmo como educador da infancia, activista e organizador das actividades formativas das Misións Pedagóxicas dirixidas aos maiores, como promotor dunha biblioteca pública e como presidente do consello local de primeira ensinanza formado polos mestres e mestras de cada unha das parroquias do concello, instancia dende a que intentou que o ensino se axeitase ás novas necesidades e ás máis modernas orientacións pedagóxicas. De inequívocas conviccións republicanas, Vázquez Grela animou en Nigrán a campaña a prol do Estatuto de Autonomía, organizando e intervindo como bo orador que era, o domingo 21 de xuño de 1936, no histórico mitin vespertino do «largo» das Angustias xunto a Castelao, que pola mañá falara en Vigo no cine Tamberlick.
