Onte 2118: «Interna» de Oriana Méndez

/en , , , , , , , , /por

Escrito durante o período de confinamento estrito, Interna, o libro de poemas de Oriana Méndez, gañador do Premio AFundación 2020, é unha viaxe, un tránsito polos territorios propios e máis descoñecidos da perda, ese fondo sen fondo onde se esculcan as sombras e os fantasmas dos medos e da propia morte, «na fatiga íntima, na defnitiva / da que non se volve nin distinto». Un libro que representa este tempo incerto de peche cara o interior que estamos vivindo, tamén un período depurativo de extinción, no que a poeta viguesa entre as vésperas negras anticipa un chío tenue de esperanza nas portas dunha cidade que ingresa no tempo do resío. Unha escrita sonámbula, cualifica Daniel Salgado en poderoso limiar, diría eu, tamén, devastadora, núa, íntima, dolorida. Un libro que manca, que obriga, que interna no lector. Valiosa tamén é a instalación do gran Ramón Trigo ao fío da presentación de tan excelente poemario. Beizóns, admirada Oriana.

Onte 2117: «A nosa Negra» de Harriet E. Wilson

/en , , , , , , , , , /por

Lin de dúas sentadas A nosa Negra (Hugin e Munin 2020), a novela de Harriet E. Wilson anosada dende o inglés ao galego por María Reimóndez. Unha oportuna edición dun orixinal publicado en 1859, que chega quince anos despois de que o fixera en castelán na castellonense editorial Ellago do noso admirado editor Francisco Villegas Belmonte, falecido prematuramente hai case tres anos.

Adoptando as convencións da novela sentimental e do relato de escravas, A nosa Negra mestura con acerto a autobiografía coa ficción coa intención de denunciar en 1859 (no debate sobre a abolición) a escravitude da poboación negra dos estados sureños, mais tamén o racismo, o maltrato, o abuso, a pobreza e a hipocrisia relixiosa  que padecían as mulleres negras libres que vivían nas cidades do norte, como a propia autora da novela, unha das primeiras escrita por unha afroamericana.

Magnífica é a tradución literaria da escritora María Reimóndez, capaz de facer chegar con fidelidade e enxebreza o rexistro dun texto marcado pola súa época, así como contextualizar as súas referencias literarias de forma didáctica e atractiva para o lectorado. Como parabéns merece Hugin e Munin por rescatar para a nosa lingua un texto referencial sobre as orixes do racismo, que non perdeu nin actualidade nin interese, continuando así a construción dun catálogo traducido de excelencia que supera os setenta títulos.

Onte 2113: «As historias silenciadas», monográfico de «Luzes 87»

/en , , , , , , , /por

Os monográficos de Luzes son outra das marabillas da revista en papel dirixida por Xosé Manuel Pereiro e Manuel Rivas e coordinada por Valeria Pereiras. Concibidos co carácter esencial e referencial das antoloxías, recuperan o formato das publicacións mensuais ou trimestrais de reportaxes eentrevsitas longas de lectura pausada e despregue fotográfico, ao tempo que constitúen auténticos libros colectivos, textos para ser conservados na biblioteca e volver sobre eles polo interese da súa lectura ou polo seu carácter de fonte documentada. No pasado 2020, ano difícil da pandemia, Luzes publicou tres destes cadernos de 64-68 páxinas: o nº 80, en maio, «Ondas de vangarda», sobre o rexurdir cíclico das manifestacións máis creativas da cultura galega; o nº 83, en agosto, «A Galicia vagabunda», sobre a memoria e a emigración nun país portátil; e o nº 87, publicado no pasado Nadal, «As historias silenciadas», sobre a memoria histórica como lanterna sobre as zonas de sombras.

De todos os tres magníficos monográficos, precedidos de cadanseu editorial-manifesto, un xénero xornalístico reinventado en Luzes, quedei entusiasmado polo enfoque do dedicado á memoria, concibida aquí como a memoria fértil ancorada no futuro, a vacina máis eficaz contra esoutra pandemia do autoritarismo reaccionario e dos máis diversos negacionismos. Unha memoria histórica tecida cos fíos da dignidade e da solidariedade interxeracional, que xa non pode ser identificada só coa memoria republicana de Galicia, como outra zona a defender, roubándolle o sintagma a Manuel Rivas. Con esta ollada ábrese o número 87 coa reportaxe estremecedora de Luz Darriba sobre os fillos e fillas que na Arxentina denunciaron aos seus pais, responsables do xenocidio, da desaparición de 30.000 persoas e do exilio de milleiros de homes e mulleres comprometidos coa liberdade. Outrosí sucede coa entrevista que Nicolás Vidal fai Antucho Seixido, quen da emigración cubana pasou a formarse na Unión Soviética, onde coñeceu a Lee Harvey Oswald nunha peripecia novelesca.

Como outras reportaxes desvelan temáticas que nos foron agochadas. Velaí o documento inédito esculcado por Xavier Redondo Abal da Brigada Político-Social sobre o nacionalismo galego. Velaí o insospeitado xerme galego do nacionalismo vasco atopado no colexio xesuíta de Camposancos por Santiago Romero. Como emocionantes son as biografías de nove galegos capturados polos alemáns durante a IIª Guerra Mundial e deportados a campos nazis, introducidas por un texto moi clarificador de Carmen García-Rodeja. Como tamén o é a reportaxe de Olaia Tubio sobre a exposición As pequenas cousas, obxectos portadores de memoria (unha fotografía cosida, uns xemelgos, un paquete de tabaco…) que amosan como a resistencia estivo nas casas. Como clarificador é o artigo de Patricia Arias Cachero sobre «Nosoutras», as 8 mulleres entre 210 autores na revista Nós, cando se celebra o seu centenario… Textos todos moi interesantes e de lectura moi fluída.

A revista Luzes é un deses proxectos tractores da esperanza galega. Paga a pena subscribirse agora que comeza o ano.

Onte 2112: «Illa decepción» de Berta Dávila

/en , , , , , , , /por

Como sucedeu en 2020, comezo o ano lendo a nova novela de Berta Dávila, Illa decepción (Galaxia 2020). E como me acontecera con aquela Carrusel (Galaxia 2019), unha peza de ourivaría literaria de beleza hipnótica, volvín quedar rendido diante doutra novela memorable, termo que lle gustaba utilizar a Agustín Fernández Paz cando un libro lle prestaba moito, moito. En efecto, nesta Illa decepción Berta Dávila afonda na súa estratexia autoficcional, desta volta quizais dun xeito máis amable e optimista, para abordar temáticas que xa lle son propias na súa obra literaria como a influencia dos espazos (aquí as súas casas como moradas) na conformación das identidades e memorias emocionais e familiares ou as posibilidades do artefacto novela como o soporte máis eficaz dunha creación superadora das convencións da ficción narrativa ou da composición poética. Novela de autoficción, pois, poética e metaliteraria, que amosa a madurez plena dunha autora que se supera en cada entrega.

Formalmente, Dávila constrúe esta novela curta (recunca no Premio Repsol) como díptico de dous relatos longos («Algunhas casas» e «Illa decepción»), ensamblados no urdime dunha mesma voz narradora marabillosa que percute no lectorado pola súa claridade, precisión e fluidez. Eis, na calidez e honestidade desa primeira persoa, para o mestre Agustín a peza clave de calquera narración que adopte esa voz, quizais radique o imán desta prosa engaiolante, penetrante que predispón ao lector ou á lectora a gozar dunha experiencia nas que as pulsións do real, sexa vivido, lembrado ou imaxinado, e do distópico xogan no mesmo terreo.

Nun texto, insisto en cualificalo de memorable, prendín emocionalmente con algunhas escenas e situacións literarias extraordinarias, dificilmente esquecibles, que converten a cada lector ou lectora en protagonista do que está lendo. Velaí a xestión da morte do avó, as vidas recreadas a partir das postais mercadas en Marsella, o abandono da casa de verán e o reparto do enxoval, as experiencias de mudanza, a utilización paródica dos videoxogos (ollo coa illa Fortnite!), o encontro a cegas na herboristería, o valor dos obxectos (marabillosa a homenaxe á ebanistería!) para construír a memoria da paisaxe… E moitas outras que, canto menos no meu caso, aconsellan unha nova lectura máis devagariño, na que atopar novos matices e gozar de detalles e enlaces afectivos. Parabenicémonos os lectores e lectoras da actual narrativa galega por contar cada ano con textos da autora compostelá tan interesantes como esta Illa decepción. Recomendabilísima. Beizóns, Berta Dávila!

Onte 2109: «Ulcis», o libro póstumo de Xosé Fernández Ferreiro

/en , , , , , , , /por

Xosé Fernández Ferreiro contoume que cando sufriu o infarto xa deixara encargado ás súas amizades [Manuel Álvarez Torneiro e Chisco Fernandez Naval] que se lle pasaba algo me fixeran chegar o libro de contos sobre os que viña traballando dende había anos. Por fortuna, Ferreiro saíu daquel trance e aínda publicaría De Xente Nova a Brais Pinto (Xerais 2012), un libro onde fai memoria da súa participación nos dous grupos xeracionais aos que pertenceu na mocidade, o ourensán Xente Nova (1950) e o madrileño Brais Pinto (1957), colectivo que en palabras de X.L. Méndez Ferrín «intentou poñer ao día a cultura galega de vangarda». Tras aquelas memorias breves, sabía que Pepe continuaba traballando no libro de contiños e nalgunha conversa telefónica me adiantara que eran moi breves e que tiñan por fío condutor a Ulcis, unha invención literaria dos tempos de Brais Pinto, referíndose ao libro co título Contos do Sil ou Contos do río Sil, aínda que aseguraba non o tiña moi decidido.

Magoadamente, Ferreiro faleceu o 16 de decembro de 2015 sen entregar o libro de contos en Xerais, aínda que lle dixera ao seu amigo e testamenteiro Chisco Fernández Naval, que o libro estaba feito e pensaba falar comigo [entón o seu editor] para facermo chegar. Analizando os arquivos que Ferreiro deixou no ordenador, Chisco comprobou que existían até catro documentos do orixinal, datados entre 2013 e 2014. Sobre eles traballou con enorme xenerosidade e a meticulosidade e o detalle do editor literario para conformar a recente edición de Ulcis (Xerais 2020), o libro póstumo do narrador e poeta de Espartedo.

Como era de imaxinar, por todas as voltas que Ferreiro deu a estes máis de oitenta textos, a maioría dunha extensión inferior a unha páxina, trátase dun volume fulcral no conxunto da súa obra, xa que aquí están presentes boa parte dos temas das súas quince novelas e as súas preocupacions máis íntimas. Nestas Historias de Ulcis están episodios da infancia na aldea e no territorio íntimo delimitado polo río Sil, o mundo onírico dos contos (a maioría de medo) ao lume da lareira, a violencia entre os mozos, o terror que sufriron os paseados nas gabias, os episodios de zoofilia, os contos de afiadores, mais tamén as querenzas literarias do autor (Valle-Inclán e Lovecraft), o mundo do cinema do que foi experto e amador, a experiencia na UCI tras o infarto, a memoria dos días de entusiasmo en Madrid na cafetería Los Mariscos onde se fundou Brais Pinto, a propia historia deste afiador esmagado por un autobús tras chegar de Rusia…

Con todo, a cerna destas historias radica no seu carácter circular, xa que esta viaxe sen rumbo polos abismos dos sumidoiros máis íntimos do autor, durou sesenta anos, desque creara en 1955 as primeiras referencias no libro de poemas A Noite, publicado por Brais Pinto, até o que corrixiu nos seus últimos días. O de Ulcis é un mundo atolado, escuro, surrealista, alucinado, habitado por seres míticos e máxicos como o propio personaxe e a súa amada, a bruxa Ertí, mais tamén por Iroba, o seu irmán xemelgo, ambos os dous bastardos e inimigos, que máis tarde ou máis cedo acabarán destruíndose. Ulcis como universo e como personaxe sería para Ferreiro algo así como ese substrato escuro que subxace en cadaquén ao que inevitablemente acabaremos enfrontándonos.

Magnífica a edición de Chisco, precedida por un memorable prólogo de X.L. Méndez Ferrín que contextualiza o libro dentro do universo literario do autor e da literatura galega de entre séculos. Un libro referencial, de grande interese.

Onte 2108: Comeza o ano #Xela Arias2021

/en , , , , , , , , , /por

Dediquei a tarde do día dos Manueles a ler Ulcis, o libro de relatos póstumo de Xosé Fernández Ferreiro, e a reunir a obra de Xela Arias da biblioteca, un fondo moi apreciable (16 títulos, sen contar a súa participación en obras colectivas. Tempo haberá de ir debullando ao longo do ano cada un destes libros, tanto os catro de poemas, como da súa extensa biblioteca de obra traducida, como da narrativa e ensaística aínda por descubrir.

Por ventura, contamos xa no inicio deste ano #XelaArias2021 (propoño utilizar este cancelo) de dous piares para unha celebración literaria de altura: a edición da Poesía reunida (1982-2004) (Xerais 2018), preparada pola profesora María Xesús Nogueira Pereira, e o libro homenaxe Xela Arias. Quedas en nós (Xerais 2004), publicado no pouso dos afectos un ano despois do seu pasamento, onde ademais dos 50 textos elexíacos das amizades se recolle unha achega biobliográfica, «Un día tiven desexos e cumprinos», preparada polo seu pai Valentín Arias, sen dúbida, o fío máis rigoroso e documentado da peripecia vital e literaria da autora.

Ao longo das vindeiras semanas iremos debullando estas páxinas para contribuír a unha celebración que intuímos pode contribuír a reinventar a efeméride do dezasete e a recuperar o interese pola ampla obra literaria dunha figura extraordinaria.

Onte 2106: «Calendario Xerais 2021. Mulleres. Llanos»

/en , , , , , , , , /por

Non quero que remate o ano sen recomendar o Calendario Xerais 2021. Mulleres. Llanos, outra alfaia desa extraordinaria serie  sobre a memoria fotográfica concibida e editada por Celia Torres Bouzas. Unha colección de referencia na historia da fotografía en Galicia iniciada en 2014 coa publicación da escolma dunha ducia de fotos da viaxe a Galicia que Ruth Matilda Anderson fixo entre 1924 e 1925, introducida por un texto de Manuel O’Rivas. Serie continuada en 2015 con Mariñeiros de José Suárez, en 2016 pola Emigración de Alberto Martí e no 2017 por unha escolma do traballo fotoxornalístico de Magar. Xaora, foi a partir de 2018 cando a serie mudou a ollada para darlle visibilidade ás fotos de mulleres: en 2018 fotografadas por Pacheco, con texto de Ledicia Costas; en 2019 por José Suárez, con texto de Pedro Feijoo; en 2020 polas traballadoras de Massó, con texto de Covadonga López de Prado; e en 2021, por Llanos, con texto de Sabela Fraga Costas.

Cada un destes almanaques protagonizados por mulleres, calendarios fotográficos de parede con formato de 30 x 60 cm, que inclúe festivos e fases da lúa, propón unha ollada cun enfoque feminista sobre a Galicia do pasado século, privilexiando a visibilidade das mulleres no espazo público, sexa nos traballos comunitarios, agrarios, pesqueiros ou industriais, participando nas actividades sociais, políticas, deportivas, culturais ou relixiosas. Unha contribución moi salientable á construción dunha memoria fotográfica alternativa e crítica, capaz de desvelar outro tipo de referentes e de incorporar no relato galego contemporáneo o papel decisivo das mulleres.

Ese é o enfoque escollido tamén para o Calendario Xerais 2021 no que se escolma unha ducia de fotos protagonizadas por mulleres do Arquivo Llanos depositado no Museo Etnolóxico de Ribadavia dende a súa adquisición pola Consellaría de Cultura en 2009. Fotos de tres xeracións de fotógrafos da familia Llanos, a do avó e pai (ambos os dous de nome Francisco) do noso admirado Ángel Llanos, falecido en 2012, instalados na viguesa rúa Elduayen dende 1885. Daquel arquivo extraordinario de máis de 100.000 instantáneas, que documentaron as transformacións da cidade de Vigo ao longo de todo o século XX, neste almanaque tan singular aparece apenas unha ducia das protagonizadas por mulleres.

O almanaque de Llanos convida a que reparemos cunha ollada feminista durante un mes en situacións e acontecementos moi diversos e atractivos: un partido de fútbol feminino no campo de Coia protagonizado por dous equipos de xogadoras belgas (1925); unha mascarada  teatral de entroido; a esculcar no escaparate do Garaxe Americano da rúa García Barbón (1936); a identificar as protagonistas dun paseo pola rúa do Príncipe (1920-1930); a lembrar o que foron as batallas de flores en Policarpo Sanz (1926); a coñecer unha escena do mercado de froitas e verduras na praciña das ostras (fotografía escollida para a portada do calendario); a entrar nunha clase de costura a máquina (1935); unha escena nun lavadoiro do periurbano; unha reunión política ou sindical durante a segunda República; o interior da gardería da conserveira Massó (1950-1960); até finalizar cunha carreira atlética nas Avenidas e cunha «fotoesperanza» protagonizada por unha rapaciña, como símbolo do empoderamento e da construción dos propios relatos por parte das mulleres.

Todos os nosos parabéns a Celia Torres, editora e alma mater deste proxecto editorial precioso e único na edición cultural galega.

Onte 2105: «Patio de luces» de Érica Esmorís

/en , , , , , , , , /por

Sigo con grande interese cada un dos libros de Érica Esmorís, desde que en 2015 publicou Ulises e as cronoamigas. Aventura nos 50: Surfistas en California (Sushi Books), o primeiro título dun proxecto de serie para a rapazada preadolescente, ilustrada polo xenial Jacobo Fernández Serrano, que a pesar da súa gran calidade e orixinalidade textual e gráfica non tivo aínda continuidade. Xaora, foi coa publicación da súa terceira novela, Nena e o mar (Xerais 2015), Premio Merlín de Literatura Infantil, cando comezou a facerse visible como merece a obra dunha das autoras máis renovadoras da actual lix galega. Xa non é sorpresa que cada unha das súas novelas mellore en orixinalidade ás anteriores como fixo en Quen salva un can (Xerais 2019), a aventura do afouto Rai e a súa particular patrulla canina, e, sobre todo, en Patio de luces (Xerais 2020), obra coa que obtivo o prestixioso Premio de Literatura Infantil Cidade de Málaga.

Lea, unha rapaza de oito anos, pasa todas as tardes dos venres na casa do seu avó, no baixo do edificio onde traballa como porteiro, unha profesión desas que están en perigo de extinción. Sentada na arca das ferramentas do patio de luces, Lea imaxina como son cada un dos veciños e veciñas pola roupa que penduran nos seus tendais. Dese fío argumental tira Érica Esmorís para ofrecer en Patio de luces unha comedia conmovedora e moi divertida sobre a convivencia na pequena comunidade dun edificio de cinco andares. Sen apelar nin ao didactismo nin ao moralismo, Érica enfronta a súa narradora con vidas para ela sorprendentes, que poderían ser consideradas fóra do normal, o que a obrigará a asumir que as aparencias e os prexuízos sempre enganan nos retratos precipitados. Porén, serán os vimbios do respecto da diversidade e o principio activo da axuda compartida os que tecen a rede dos afectos entre a veciñanza. Un libro entrañable e optimista sobre a amizade e o valor da veciñanza. Parabéns, Érica!

Magnífico, tamén, o traballo de ilustración de Juan Berrio, tamñen un veterano autor de banda deseñada, sobre todo polo xogo de encadres, dende os grandes angulares aos planos de detalle de interiores.

Onte 2104: «A parte queimada» de Manuel Veiga Taboada

/en , , , , , , , /por

Manuel Veiga é un dos escritores que mellor teñen explorado na literatura galega as marxes dos xéneros narrativos. Cada unha das súas entregas sorprende pola súa ollada temática ou pola súa estrutura orixinal na que adoita mesturar a súa experiencial vital coas súas múltiples lecturas literarias e políticas. Un procedemento que explorou nas súas entregas novelísticas máis recentes, Os xornalistas utópicos (Xerais 2013) e Todo ser humano é un río (Xerais 2016), no que dá outra volta de porca na súa entrega máis recente, A parte queimada. Stalin & Robespierre (Aira 2020), un texto a medio camiño entre a novela de intriga e o ensaio político no que explora o ADN do totalitarismo e do emprego da violencia como vía política revolucionaria.

Co pretexto de responder á pregunta de por que as revolucións francesa e rusa se converteron en traxedias nas que os seus protagonistas acabaron devorándose como fixo Saturno cos seus fillos, Veiga propón n’ A parte queimada unha viaxe polos textos literarios protagonizados polos seus líderes (Marat, Robespierre, Stalin…). Novelas como O noventa e tres de Víctor Hugo, O home revoltado de Camus, O cero e o infinito de Arthur Koestler, entre outras moitas, permítenlle a Veiga realizar cadanseu retrato e sobre todo actualizar o debate fulcral entre fanatismo e escepticismo político, especular se houbo diferenzas entre o terror de Robespierre ou o do Stalin (autor dun ensaio sobre lingüística), entre a estratexia de xacobinos e bolxeviques, como entre as obras literarias que as representan: «O Terror do 93 está ben representado en novelas románticas como a de Victor Hugo, mentres que as obras que describen a represión soviética, como a de Arthur Koestler, poderían enmarcarse en algo próximo ao xénero policíaco».

Manuel Veiga constrúe así unha orixinalísima novela política de non ficción sobre as revolucións contemporáneas e sobre os seus dilemas morais: «Por máis que resulte inquietante, deberiamos quizais recoñecer que todos nós, liberais, socialistas, marxistas, somos fillos do Terror, pois todas as teorías políticas non deixan de ser nidias herdeiras da Revolución francesa. As propias liberdades que hoxe nos definen foron logradas, en non escasa medida, a través do recurso a violencia».

A parte queimada, texto literario brillante, por inusual, transgresor e arriscado, merece toda a atención. Recomendo vivamente.

Onte 2103: «Unha mente que voa» de Xurxo Mariño

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Un dos avances colectivos da edición en galego recente é o do inicio dun catálogo de ciencia e divulgación científica, unha carencia endémica do sector.  Aos títulos daquelas impresionantes coleccións de Kalandraka (2012) de inventarios ilustrados e animais extraordinarios, edicións pioneiras e preciosas como todas as da editora pontevedresa, engadíronse en 2016 a apertura da colección Básicos Ciencia de Xerais dirixida por Miguel Vázquez Freire e a publicación por parte de Alvarellos do libro de Jorge Mira A que altura está o ceo? Tres editoras privadas en lingua galega abrían un espazo de edición impresa con espírito de alta divulgación científica coincidindo coa discriminación que o decreto de plurilingüismo (2010) establecía coa ensinanza das matemáticas e doutras disciplinas científicas e tecnolóxicas en galego. Un compromiso e sensibilidade co futuro do idioma, ao que tampouco foron alleos os científicos e divulgadores participantes nos diversos proxectos. Esforzos editoriais (heroicos) nun sector hexemonizado pola oferta literaria e á asociada ás disciplinas das ciencias sociais recoñecidos nos propios premios anuais do sector que dende 2018 estableceron unha categoría específica de «Divulgación», na que até agora foron galardonados dous títulos científicos: Terra (Xerais 2017) de Xurxo Mariño e A que cheiran as cores? (Galaxia 2019) de Juan Casto Rivadulla Fernández.

Dentro deste espazo de edición científica encádrase Unha mente que voa (Xerais 2020), libro no que Xurxo Mariño aborda a evolución da linguaxe nos humanos modernos. Unha viaxe de dous millóns de anos sobre a relación entre a autoconsciencia, o pensamento simbólico e a linguaxe, un reto no que se trata de comprender a propia natureza humana, tamén un dos maiores problemas da ciencia actual. Lonxe dos perigos académicos dun manual de lingüística ou dun estudo de paleontoloxía, dúas das disciplinas moi presentes neste cento de páxinas, Mariño aposta por ofrecer un relato sobre a evolución dos homínidos ao fío do desenvolvemento do encéfalo e das súas capacidades simbólicas, o que xera unha mente autoconsciente e precisa da interacción social dunha comunidade.

Particular interese ten para Mariño abordar cando xurdiu a linguaxe, unha destreza exclusiva do ser humano, e como se desenvolve na infancia sen necesidade de estímulos educativos dirixidos para iso, cuestión esencial na neuroeducación actual. Como apaixonante é o relato do proceso de invención das 6.000 linguas da humanidade ao longo de 60.000 anos, como o da relación entre o xeito de pensar e imaxinar o mundo e a lingua que se fala. Espectaculares son as páxinas dedicadas á relación entre o manexo de máis dunha lingua e as capacidades cognitivas, para Mariño, un magnífico elixir para a mente. Así, as actuais técnicas de imaxe que permiten estudar o que ocorre no interior do cerebro dun ser humano que manexa dúas ou máis linguas amosan que ten maior densidade de substancia gris ca unha persoa monolingüe en rexións cerebrais relacionadas coa habilidade verbal, o control articulatorio e fonolóxico. Como existen indicios de que o uso de diversas linguas pode atrasar catro ou cinco anos a aparición de enfermidades neurodexenerativas.

Acerta Xurxo Mariño cando concibe o libro como a narración dunha aventura de misterio na que van aparecendo pegadas, non sempre concluíntes. A súa habilidade narrativa, despregada no fascinante Terra, facilita ao lector seguir o fío dun nobelo do que aínda queda moito fío, como traxecto lle queda a viaxe da Voyager evocada nun emocionante epílogo no que salienta a capacidade do pensamento simbólico como ferramenta sen límites para o ser humano. Unha mente que voa enriquece e amplía o catálogo de divulgación científica na nosa lingua. Un libro indispensable para lingüistas e, en xeral, para todo o profesorado, non debe faltar nas bibliotecas escolares e didácticas. Un libro para o lectorado curioso que asume a dúbida como alicerce do método científico e da aprendizaxe. Parabéns moitos para Xurxo, a quen sempre considerei outra das nosas persoas sabias.