Árbore dos desexos (conto de nadal)

/en , , , , , , , , /por

Neste día de noiteboa publico en Faro de Vigo un conto de nadal que dedico aos meus coles:

Ás comunidades das escolas de Laredo e Cedeira

No meu cole celebramos o pasado venres o cotillón de fin de ano. Ás doce en punto compartimos as doce badaladas na pantalla da aula de usos múltiples. Vestímonos todos de gala para recibir xuntos o aninovo con dez días de adianto. Eu puxen unha das garabatas do avó e un chapeu moi bonito que mamá comprou no chino. O orientador novo díxome que con esas trazas parecía un científico, un investigador en intelixencia artificial ou en nanotecnoloxía. Alba, a nosa titora, recomendounos que estivésemos atentos e que acompañásemos cada uva cun desexo para que así o novo ano fose máis propicio para cada un de nós e para as nosas familias. Eu fíxeno até que me perdín. A primeira uva foi para que mamá volvese ter traballo. A segunda para que a avoa Carme non quedase ingresada outra vez no Cunqueiro. A terceira para que os reis me boten unha tablet nova. E xa non puiden pedir máis que case me atragoo con tanto balbordo e tanta uva, a pesar que antes lle quitara as pebidas unha por unha.

Cando rematou a derradeira badalada todos comezaron a aplaudir e a abrazar a quen tiña o seu carón. Non me colleu por sorpresa, que xa mo advertira a profe Candela, sempre tan pendente do que me puidera pasar. Alba díxonos que o ano novo expresa o mito clásico do eterno retorno, dentro da crenza de que o cosmos está suxeito a un proceso de renovación periódica. E como se o cosmos se renovase cada ano e tras 365 días todo volvese ao seu punto de partida. O aninovo permite desfacernos da roupa vella e acuñar soños novos, dixo a miña profe, cando consultamos en internet onde se atopaba a estrela rosaliadecastro, a primeira no ceo que ten o nome dunha escritora galega. Esta semana Alba estaba moi contenta por esta escolla da Unión Astronómica Internacional. Gustoume moito o obradoiro de centros de mesa para Nadal que tivemos onte cunha florista e coas profes de inglés e plástica. Os meus avós non van crer que fixera eu unha cousa tan bonita para poñer na mesa desta noite. Alba que non perde ocasión, aconsellounos que estas días de vacacións fósemos á biblioteca e lésemos todo o que puidésemos, xa que para ela é a mellor forma de loitar contra a tristeza e contribuír a salvar o planeta que está en perigo.

No meu cole participamos na rede de escolas polo clima. Os de cuarto ocupámonos todos os días de recoller os colectores de reciclaxe para conseguir reducir a cero o uso de plásticos tanto nas aulas como no patio. Para mudar o mundo hai que comezar a mudar os nosos hábitos. Alba recomendounos ler un libro de Rosa Aneiros, Xelís, o guieiro das botellas de mar, o premio Merlín deste ano. Encantoume. Lino en catro horas e vinte e cinco minutos. Teño moitas preguntas para facerlle a autora e a Andrés Meixide, o ilustrador, cando veñan ao encontro previsto na biblioteca. É unha gran idea formar coas botellas que se guindan ao mar, con cadansúa mensaxe secreta, unha barreira que sirva para reducir esa grande illa de plásticos de todo o planeta que aboia no océano Pacífico. Alba descubriume a Greta Thunberg, unha rapaza coma min, que en Estocolmo comezou a loitar ela soa contra o cambio climático. Que ben fala Greta! Encántanme todos os seus vídeos, sempre tan seria. Greta falou na ONU e no cumio de Madrid, onde reclamou ao dirixentes mundiais que se puxeran de acordo para reducir as emisións provocadas polo consumo de combustibles fósiles. Na radio da escola houbo un debate sobre se Greta fai ben en viaxar polo mundo sen utilizar o avión, que considera un medio de transporte moi contaminante. Eu non participei no programa, pero a min paréceme que Greta é consecuente.

Ademais do cotillón, este nadal chantamos na entrada do meu cole unha árbore dos desexos. Convidamos así a todas as persoas a escribir un desexo nunha tarxeta verde e pendurala logo da árbore. Alba dixo que é unha idea que o equipo de mestras sacaron lendo un conto de nadal de Agustín Fernández Paz, un mestre e escritor galego que morreu hai tres anos e a quen segundo Alba todo o mundo quería. Eu non podo evitar pararme cada día para ler as tarxetas de tantos desexos anónimos. Algunhas son moi bonitas, outras un pouco tristes. «Que non haxa ninguén sen casa.» «Que me toque a lotaría.» «Desexo estar sempre coa miña familia.» «Desexo que ningún dos meus amigos se faga dano.» «Desexo para min que a miña familia sempre estea cerca.» «O meu desexo é que me regalen un unicornio.» «O meu desexo é que este ano teñamos moita saúde e que non haxa máis violencia e pelexas.» «Desexo dar unha volta ao mundo.» «Desexo cando sexa maior ter un traballo, que a pobreza non exista e que o Nadal dure sempre.» «Quero un gato para o meu aniversario.» «Desexo ter un can e un poni.» «Desexo estar coa miña nai.»…

Alba di que esta árbore dos desexos nosa deita moita máis luz que non sei cantos millóns de leds prendidos na nora e nas rúas de Vigo. A nosa árbore dos desexos feita de cartón e papeliños ilumina tanto porque posúe a enerxía e a forza das nosas palabras. As follas da nosa árbore son os nosos soños, o tronco e as polas as nosas emocións. Alba di que con esta árbore que fixemos todas as persoas da escola demos con esa maxia das palabras que aniña, durmida ás veces, no interior de todas as persoas. Levo moitos días pensando en deixar o meu texto. Hoxe atrevinme a escribir con letras maiúsculas, que así me queda mellor, o meu desexo: «QUE A ESTRELA DOS AFECTOS SEXA A QUE SEMPRE NOS GUÍE».

Sesquiscentenario verniano

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar o 150 aniversario da publicación de «A baía de Vigo«, o que despois constituiría o capítulo VIII da segunda parte de 20.000 leguas baixo dos mares de Jules Verne:

Vigo, como cidade verniana que é, non pode esquecer que este mes de setembro se celebra o sesquiscentenario da publicación de «A baía de Vigo», texto que constituiría o capítulo oitavo da segunda parte de 20.000 leguas baixo dos mares (tradución galega de Mercedes Pacheco, Ir Indo 2004), unha das novelas chave da serie de «Viaxes extraordinarias» de Jules Verne, publicadas por entregas quincenais polo editor Pierre-Jules Hetzel na revista Le Magasin d’Eduction et le Récréation. Unha efeméride, lembrada oportunamente por Eduardo Rolland, membro da dinámica Sociedade Jules Verne de Vigo, que constitúe un motivo magnífico para volver sobre un texto emblemático que se le pública e colectivamente no paseo das Avenidas cada 18 de febreiro, coincidindo co aniversario da chegada á Ría de Vigo do Nautilus do capitán Nemo.

Unha efeméride de ficción, estritamente literaria, na que se desenvolve unha das escenas máis inesquecibles da novela na que fronte os retratos do seu gabinete (do que existe unha fermosa recreación no Aquarium Finisterrae da Coruña) Nemo debulla as súas conviccións políticas, mais na que tamén sabemos que visita a nosa ría coa intención de facerse co ouro dos galeóns fundidos en Rande, o que permitiría financiar as súas viaxes. Un capítulo que demostra a sólida documentación manexada por Verne que coñece tanto as condicións náuticas da Ría de Vigo, pintada polo bretón con «augas impregnadas de luz eléctrica», como os avatares da batalla librada no estreito de Rande e na enseada de San Simón o 23 de outubro de 1702, sen esquecer as iniciativas das primeiras expedicións de rescate do tesouro dos galeóns promovidas polo banqueiro Hipólito Magen nas que se utilizaron escafandros semiautónomos e lámpadas eléctricas. Un capítulo, ademais, non o esquezamos, esencial na conformación de Vigo como cidade de novela, xa que constitúe a primeira referencia internacional nunha das obras máis populares e traducidas de Verne como da literatura popular de finais do século XIX e de todo o XX.

Un capítulo, «A baía de Vigo», incluído en 20.000 leguas baixo dos mares, novela cuxa primeira edición, como soubemos na exposición «Julio Verne. Los límites de la imaginación» (Marco 2018), constitúe unha auténtica rareza xa que foi editada antes en castelán ca en francés, un caso único na obra verniana. Así o testemuña un exemplar de 20.000 leguas de viaje submarino, novela editada en Madrid en 1869 por Tomás Rey, traducida por Vicente Guimerá, que se anticipou dous anos á edición orixinal francesa do editor Pierre-Jules Hetzel, aparecida en novembro de 1871. Un atraso ao que non foron alleas as dificultades de abastecemento de papel nin o conflito da Guerra Franco-Prusiana, que chegou ás portas do número 18 da parisina rúa Jacob, onde o editor tiña a súa sede e onde dende 1863 planeou e compartiu con Verne a saga de novelas de aventuras que axiña se farían famosas en medio mundo tras a publicación ese ano da primeira delas, Cinco semanas en globo.

Relación entre Verne e Hetzel que sempre se pon como modelo de participación activa do editor no desenvolvemento dun proxecto literario, o das «Viaxes extraordinarias», que autor e editor concibían como un soporte excelente para transmitir os coñecementos científicos e xeográficos entre a mocidade. Unha intencionalidade á que non era allea as conviccións de Hetzel de que a ciencia era a clave do progreso e de que a educación da mocidade, á que o editor destinada boa parte das súas obras, debía ser laica, gratuíta e obrigatoria, o que contribuiría devagariño a mudar o estado das cousas. Sabemos que a disciplina lectora de Hetzel, editor tamén de Víctor Hugo, Balzac, Zola ou Baudelaire, contribuíu coas súas correccións e suxestións a fixar os manuscritos de Verne, que sempre se amosou receptivo con esta paixón optimista do seu editor.

Non esquezamos que «A baía de Vigo» é apenas o primeiro feito da relación de Verne con Vigo, porto no que recalou de forma probablemente non premeditada unha década despois da súa tan impactante visita imaxinaria. Escala que repetiría en 1884, outra vez para solucionar un problema na caldeira do Saint Michel III, na que quizais chegou a coñecer a Antonio Sanjurjo Badía, o propietario do taller La Industriosa, relación ficcionada por Ledicia Costas na súa novela Jules Verne e o secreto das mulleres planta (Xerais 2016).

Este sesquiscentenario verniano debería contribuír a que, como levamos propoñendo dende hai case dúas décadas, Vigo valore ao seu primeiro embaixador literario. Pódese bautizar a ponte de Rande co seu nome. Pódese incluír no noso rueiro ou fixar co seu nome á futura biblioteca do estado. Como o concello de Vigo podería establecer un lazo de irmandade («Joumelage») permanente co de Nantes, onde naceu o bretón. Vigo con Verne.

Xela Arias, escachar a palabra

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Día das Galega nas Letras que A Sega dedicou a Xela Arias:

O pasado xoves, 15 de agosto, a Plataforma de crítica literaria feminista A Sega homenaxeou a Xela Arias no parque do Castro de Vigo. Como centro da sexta edición do Día das Galegas nas Letras, unha convocatoria anual coa que este colectivo pretende facer visible de forma poliédrica, aberta e participativa o papel das creadoras na cultura galega, duascentas persoas participaron ao longo de toda a xornada en diversas actividades literarias e musicais, iniciadas cun itinerario imaxinario, conducido pola escritora Susana Arins, pola vida de Xela Arias, a escritora falecida en 2003, con apenas corenta e un anos, para quen se reclama o recoñecemento da Academia Galega no Día das Letras Galegas.

No manifesto da xornada lido pola escritora Beatriz Maceda, as compoñentes da Sega expresaron o seu compromiso de «espallar a rebeldía e o talento incomparable de Xela», «a treboada apoiada no permanente espello», ao tempo que salientaron a súa capacidade para «arrasar os marcos, desbotar as imaxes, para quedar coas palabras»; para transgredir e transcender con «cada palabra escrita co sangue da vida», fose na poesía, na tradución e na edición, eidos nos que «retorceu as palabras, ata escachalas».

Lembranza que continúa as que no inverno A Sega organizou nas librarías Chan da Pólvora e Lila de Lilith de Santiago e as que na pasada primavera tiveron lugar no concello de Redondela con motivo de asignar por votación popular a Xela Arias o nome da Biblioteca Pública Municipal de Chapela e da inaguración do grafiti no IES de Chapela, onde foi profesora substituta de lingua e literatura galegas no curso 1999-2000, no que se recolle un dos versos dun poema que publicara en 1994 no Boletín Galego de Literatura 11: «Independénciome para que eu saiba / onde quero estar atada, [onde, / as fronteiras ou a morte das fronteiras]».

Homenaxes que coinciden, ademais, coa publicación da edición da súa Poesía reunida (1982-2004) (Xerais 2018), preparada pola profesora Chus Nogueira, un fito na recuperación da obra de quen sempre reivindicou a condición de muller escritora e reaccionou contra o carácter invisibilizador das etiquetas e dos movementos xeracionais. Unha edición na que se recollen todos os seus libros publicados en vida, Denuncia do equilibrio (1986), Tigres como cabalos (1990), Darío a diario (1996) e Intempériome (2003) e reúne, ademais, a súa ampla obra dispersa, dende a recitada no Festival de Poesía do Condado, no que participou con continuidade dende 1983, até a publicada nas páxinas de Faro de Vigo dos oitenta ou nas revistas Dorna, Luzes e Festa da palabra silenciada.

Unha edición moi agardada que permite por vez primeira acceder ao corpus completo da poesía de Arias, que concibiu o texto poético como espazo de indagación e experimentación coa linguaxe. Indagación de quen, segundo a poeta e académica Ana Romaní, «non se comprace», «da que se interroga e non se acomoda». Esculca que a propia autora confesa acometer «para entenderme e facerme entender, para comprender o mundo no que vivo», actitude que contribuíu á renovación do discurso poético galego e do feminismo dos anos oitenta, aos que acompañou como pioneira. Foi Xela unha autora convencida de que a poesía «sempre é temeridade, incendio» un medio de evitar «sentir a covardía», actitude expresada co verso «vencerse é cousa de se tratar», título do traballo músico-poético que nos seus últimos días compartía con Fernando Abreu, chamado tamén da homenaxe que as asociacións profesionais da edición, tradución e escritura lle renderon en Vigo en maio de 2004 .

Foi dende os seus primeiros textos outro dos trazos caracterizadores do cromatismo da poesía de Xela, ademais dos xogos fónicos, a transgresión dalgunhas convencións da escritura e do característico emprego de colocacións pronominais, deseñar unha completa xeografía urbana, na que inevitablemente identificamos o Vigo da súa mocidade, o barrio do Calvario do instituto Castelao, onde cursou o bacharelato. Cidade onde Xela expresaba a súa vontade de reinventarse cada día, ao xeito dun Loud Reed feminino, cando entre 1987 e 1989, escribiu cinco letras para o disco El desertor (1991) de «Desertores», o grupo musical dos irmáns Díaz. O Vigo da movida, de cuxa crónica ela discrepaba e que ela definiu de forma luminosa como «cidade revolcada», quizais por que en Vigo nunca foi doado diferenciar os límites tan imprecisos entre a dor e o pracer.

Volvendo sobre a obra esencial de Xela Arias, Vigo ampliaría de forma significativa os límites do seu mapa literario, tanto polo seu carácter radicalmente contemporáneo como polas posibilidades que ofrece unha autora que, como sinalou o manifesto da Sega, «fendeu o espello, desbotou as estampas, construíu a diario». Xela Arias , quedas en nós.

Fachos da Peneda

/en , , , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo ás festas do lume novo:

A noite do sábado tiven a honra de ler o pregón da XXª edición da festa dos Fachos da Peneda. Varios centos de persoas desafiamos á ameaza do nubeiro e da predición meteorolóxica e cos nosos fachos acesos subimos á media noite o camiño que leva dende o alto da parroquia redondelá do Viso até ao monte da Peneda (329 metros de altitude), coa intención de abrigarnos alí do tronante ao pé da sobreira centenaria, enraizada a carón da capela da Virxe das Neves. Unha ascensión espectacular pola liña de lume debuxada polos fachicos que nunha noite fresquiña de solsticio de verán pretendiamos esconxurar os males aires e compartir a estrela dos afectos.

Participamos dunha tradición moderna, promovida dende inicio de século pola Asociación Cultural Alén Nós de Redondela, impulsada dende esta edición, tras un ano sen celebrarse, polos novos azos das comisións de montes do Viso e Arcade de Riba, as asociacións veciñais e culturais Pozovello, Lourido e Barqueiro e os Amigos da Peneda, que coa colaboración dos concellos de Redondela e Soutomaior, organizaron en man común e de forma modélica esta romaxe laica de benvida do verán.

Unha subida nocturna que reivindica a identidade e o patrimonio histórico e natural excepcional da Peneda, un outeiro privilexiado sobre a ría de Vigo, con vistas de 360 graos entre o esteiro do Ulló e o horizonte de Freu da Porta de Cíes; tamén un dos lugares referenciais da xeografía da Galicia máxica, onde a moura dos ollos grandes vixía o tesouro do castro de Castrizán, sobre o que se construíu o castelo homónimo en tempo irmandiño, cando Pedro Madruga aseñoraba os eidos do castelo de Soutomaior.

Un pregón no que cometemos a imprudencia de convocar na mesma noite aos seres do Outromundo e lembrar as pegadas que sobre os camiños de pedra da Peneda deixaron o Acompañamento chegado da illa de Ons e as persoas que por alí levaron a procesión das mortallas ou subiron de xeonllos cada 5 de agosto ofrecidas á virxe das Neves. Unha alocución na que convidei a contribuír á conservación da saúde dos nosos montes, destes espazos naturais onde se agocha o tesouro da nosa forza, afastándoos da cobiza dos demos que pretenden furtalos. Palabras que rematei insistindo na necesidade de continuar subindo á Peneda coas nosas mans emocionadas co lume sagrado destes fachicos para afirmar a cifra do que somos, a memoria do que fomos e o proxecto de comunidade que queremos ser: un pobo pacífico até o lirismo, paciente, cacholán, capaz, como escribiu X.L. Méndez Ferrín, “de facer equilibrios no ronsel que debuxa un Nautilus, avante polo mare de Rande, cara as lamas máis últimas”.

Cando o nubeiro comezou a descargar sobre nós xa sen piedade, o druída Noé Massó invocou no seu espectacular esconxuro da queimada a purificación das mentes e dos corpos, celebrando o lume como o mellor milagre do mundo. Unha celebración que convocou a Galicia enteira na pasada noite de san Xoán, unha das festas con maior raigame na sociedade nosa, na que se prenden cacharelas, fogueiras, chamizas, lumaradas, lumes, lumieiras, cacheiras ou cachelás, nomes diversos que expresan na lingua nosa o poder purificador do lume nos días de máis luz de todo o ano sobre bruxas, nubeiros e vixías de tesouros do Outromundo. Como a do Samaín, coa que comeza a metade escura do ano, é a do lume novo unha festa pagá, coa que ansiamos arredar os rigores do inverno e se saltamos sobre el contar con fortuna para todo o ano.

Noite dos fachos da Peneda que garda relación con outros cumes da nosa xeografía mítica. Velaí as do Monte do Seixo (627 metros) na serra do Cando, entre os concellos de Cerdedo, Cotobade, Forcarei, A Lama e Beariz, chamada tamén a «montaña máxica», onde está o conxunto megalítico de Portalén, a porta do máis alá, o santuario perdido dos celtas. Velaí o Monte Aloia (629 metros) na serra do Galiñeiro ou o Monte Pindo (627 metros), o olimpo granítico sagrado dos celtas, no concello de Carnota. E velaí o Pico Sacro (490 metros), no concello de Boqueixón, onde a lenda di que a Raíña Lupa mandou construír un sepulcro para o Apóstolo, descoñecendo que alí estaba a cova do Inferno onde moraba un dragón.

Pico Sacro onde cada solsticio de verán se celebra a cerimonia do lume sagrado, con algunha semellanza á subida da Peneda, xa que unha comitiva das tribos celtas de Callobre e Boqueixón, encabezada pola raíña Alda e o Druída, ascende até a capela de San Sebastián onde o Druída captura o poder do sol coa lupa do seu caxato e acende o lume sagrado, que deposita na capela, que será utilizado logo para prender as cacharelas da noite da san Xoán. Outra alegoría do lume, realizada nun lugar máxico, no que como sucede coa do monte do Viso se mesturan a lenda e a historia coa creación dunha nova tradición de afirmación comunitaria e afectiva.

Benvido, pois, o verán da man do lume novo!

O valor das abellas

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Día Mundial do Medio Ambiente, que se celebra o 5 de xuño:

Un dos fenómenos máis desacougantes provocados polo cambio climático e pola contaminación medioambiental é a redución alarmante da poboación de abellas. Un tema considerado global polo Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente, que sitúa a estes insectos entre as especies en perigo de desaparición, o que ocasionaría consecuencias catastróficas para a saúde do planeta, na medida que as abellas son responsables principais da polinización, unha función ecosistémica das máis importantes da natureza, que afecta tanto aos rendementos de numerosos cultivos agrícolas como á conservación da flora silvestre. Un grave problema ecolóxico xa que as abellas, como sinala a profesora da Universidade de Vigo María del Carmen Seijo, son «uns animais que teñen moito que ensinarnos, tanto deles como da natureza que os rodea e da que dependen», xa que «participan nun 65% no mantemento da biodiversidade e nun 35% na produción da nosa alimentación».

Un devalo da polinización, un proceso esencial na reprodución sexual das plantas con flor, que os profesores da Universidade de Vigo Luis Navarro e Ángel Vale, membros do Grupo de Ecoloxía e Evolución das Plantas, atribúen a diversos factores todos eles de orixe humana, alertando ademais de que as abellas do mel non son ás únicas en perigo. Entre estas causas, que afectan a diminución e futuro incerto das colonias de diversas especies de abellas silvestres e raras (máis de mil en España), citan a destrución do hábitat modificado pola acción humana sobre a superficie terrestre, o que provoca danos na súa diversidade e na interacción das especies; a intensificación da agricultura e o uso de insecticidas e herbicidas, que afecta á aptitude dos polinizadores; a introdución de especies exóticas, que introducen patóxenos e doenzas; o cambio climático, que obriga a algunhas especies de abellas a migrar de altitude debido ás altas temperaturas; e a expansión da propia apicultura, hoxe en Galicia unhas cen mil alvarizas (tamén chamadas abelleiras ou abellarizas), que ocasiona sobreutilización dos recursos naturais, como o pole e o néctar.

Non hai dúbida de que as abellas en Galicia teñen importancia ecolóxica, económica e etnográfica, cunha forte pegada sobre a culinaria e a nosa cultura popular. No imaxinario galego, a abella é símbolo de actividade e de traballo, contando coa posibilidade de defenderse de quen lle roube o mel co seu aguillón unha única vez, o que axiña lle suporá a morte. Xaora, a mitoloxía galega tamén consideraba as abellas como animalias que viñan da lúa e que as ánimas dos defuntos tomaban a forma de abella cando regresaban do outro mundo, crenza da que se tirou o refrán: «quen mata unha abella ten cen anos de pena»; ao que se contrapón aqueloutro máis práctico: «se queres ter abellas, míraas polas Candeas (2 de febreiro), e se queres ter mel, míraas pola San Miguel (29 de setembro)». No fin de contas, o devalo das poboacións de abellas silvestres, que afecta a reprodución das árbores froiteiras e de plantas emblemáticas de noso, como a xesta ou o toxo, a menta ou o codeso, e pode minguar a produción de castiñeiros e algunhas legumes e hortalizas, inevitablemente provoca mudanzas da nosa paisaxe e pon en perigo a nosa produción agrícola e o equilibrio dos nosos ecosistemas.

A debilidade das colmeas e o perigo que corren as abellas silvestres, agravados en Galicia dende 2012 pola invasión da avespa asiática, as velutinas, constitúen outro síntoma da mudanza climática do planeta. Unha grave doenza que continúa denunciando nos foros internacionais a activista sueca de dezaseis anos Greta Thunberg, coma fixo hai pouco no Cumio Mundial de Viena, no que a cualificou como «o problema máis decisivo dos que afectan hoxe á humanidade», que non sabe de fronteiras e que obriga a acordos de todos os gobernos. Compromiso que reclama a mensaxe de Antonio Guterres, o portugués secretario xeral da ONU, con motivo da celebración este 5 de xuño do Día Mundial do Medio Ambiente, dedicado este ano a combater a contaminación do aire: «É hora de actuar con contundencia. A miña mensaxe aos gobernos é clara: gravar á contaminación, deixar de subvencionar os combustibles fósiles e deixar de construír novas centrais de carbón. Necesitamos unha economía verde, non unha economía gris».

Compromiso que asumen tamén esta semana os promotores do boicot a compra de produtos envasados en plástico dun só uso, que supoñen o 70% dos residuos mariños, coa intención de forzar ás empresas de distribución a que reduzan as súas embalaxes e utilicen prácticas máis sostibles. Outra iniciativa baseada no protagonismo das consumidoras que pretenden recuperar un planeta agónico onde continúe tendo valor o traballo insubstituíble dos milleiros de especies de abellas silvestres.

Pasadas as Letras

/en , , , , , , , , , , /por

Pasado Día das Letras Galegas dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a reflexionar sobre a situación da lingua galega e a xornada do 17 de maio:

Víctor Freixanes na súa intervención no Club Faro de Vigo con motivo da homenaxe ao etnógrafo e profesor Antonio Fraguas afirmou que «o Día das Letras Galegas foi o grande invento da cultura galega do século XX». O actual presidente da Real Academia Galega salientaba así o carácter de celebración e de reivindicación do valor da lingua e da cultura galegas, con especial atención ao libro en galego que os promotores da iniciativa, os académicos Francisco Fernández del Riego, Xesús Ferro Couselo e Manuel Gómez Román, quixeron imprimir a aquel primeiro 17 de maio no que se conmemoraba o centenario da publicación de «Cantares Gallegos» de Rosalía de Castro na imprenta de Xoán Compañel da viguesa rúa Real.

Celebración e reivindicación que ao longo destas 57 edicións se mesturaron dependendo do contexto sociopolítico –dende os difíciles anos do Franquismo e Tardofranquismo, pasando polos de entusiasmo da Transición e fundación da Autonomía, até os actuais do conformismo feijoista– e do interese que achegaron as traxectorias biográficas e literarias das figuras galeguistas escollidas (apenas catro mulleres), dende as iniciais tiradas da escala de galegos ilustres (Rosalía, Castelao, Curros, Pondal) até as actuais, elixidas polas preferencias máis ou menos xustificadas, da maioría de académicos. Un resultado que comeza a amosar síntomas de preocupante desinterese para parte significativa da nosa sociedade, que considera o 17 de maio apenas como un día festivo no calendario laboral, mais que ven saíndo adiante con certo decoro grazas ao compromiso do profesorado de Primaria que a pesar das dificultades converte aos centros educativos nos espazos de privilexio desta efeméride transformada alí en «Semana das Letras Galegas».

Unha celebración institucional, sexa o acto político organizado pola Xunta de Galicia como a sesión solemne da Academia Galega, que a pesar da pegada moral de activistas resistentes do exilio interior, como é o caso de Antonio Fraguas, a figura desta edición, semella caeu na rutina dunha retórica e dun protocolo galeguistas incapaces de conectar coa maioría da nosa sociedade civil. Outrosí sucede coa propia mobilización en defensa da lingua galega convocada pola Mesa pola Normalización Lingüística, este ano de forma simultánea en varias cidades galegas, que a pesar da pertinencia das súas consignas xa non recolle os apoios transversais nin o entusiasmo que suscitara hai unha década coas protestas do sinistro decreto de pluriligüismo. Como teñen escasa transcendencia outros xestos fixados por esta tradición moderna como as portadas en galego dos diarios impresos ou a saída nalgunhas cidades das librarías a rúa presentando as novidades editoriais máis recentes na nosa lingua. Semella que en todos estes casos dunha ou doutra maneira o virus do conformismo paraliza o entusiasmo dunha sociedade afectada dunha preocupante falta de autoestima sobre o valor do seu idioma milenario, unha anemia colectiva cuxa manifestación máis preocupante é a ruptura da cadea de transmisión do galego como lingua da identidade familiar.

Unha lingua que vive un proceso imparable de substitución lingüística polo castelán, fenómeno agravado nas cidades onde é moi difícil atopar a crianzas que teñan o galego pola súa lingua de instalación ou sequera sexan capaces de pronunciar de forma espontánea algunhas frases correctas no noso idioma, coma se se tratase dunha lingua estranxeira, a pesar da súa presenza no currículum obrigatorio. O galego padece unha hemorrraxia de transmisión que de non ser atallada de inmediato ameaza a súa propia supervivencia, mesmo a pesar do incremento significativo do seu acervo literario e editorial (máis de trinta mil títulos) ou da súa presenza destacada en Internet. Nesta última década o galego acentuou o seu proceso de devalo, padece unha doenza gravísima que debería ser considerada un tema de estado para todas as administracións e cidadanía.

Neste contexto crítico celebrar as mil primaveras para a lingua galega, afoutar o futuro do galego debería ser a razón da celebración do Día das Letras Galegas, tamén, a nosa primeira festa laica nacional, na medida que o 25 de xullo se comparte coa festividade relixiosa do apóstolo. Razón de ser pola que a organización da efeméride debe ser repensada por todas as instancias, dende a propia Academia Galega, sobre todo nunha escolla máis xenerosa das figuras homenaxeadas como no seu protocolo, pasando polas iniciativas promovidas polas administracións, empresas e entidades cívicas, obrigadas a situar o futuro da lingua no centro do seu interese. Repensar colectivamente o futuro do Día das Letras Galegas coa intención de enxergar un futuro para o noso idioma, esa é a tarefa que nos convoca.

Antonio Fraguas, activista galeguista

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a Antonio Fraguas, á figura homenaxeada este 17 de maio:

Celebramos esta semana das Letras Galegas a proeza discreta de Antonio Fraguas Fraguas na recuperación da memoria da cultura popular galega. Nacido na parroquia de Santiago de Loureiro no concello pontevedrés de Cotobade en 1905, terra de canteiros, dedicou a vida enteira a causa nobre de Galicia, fose como mestre e profesor de instituto, como investigador nos eidos da Xeografía, a Historia, a Historia da Arte e, sobre todo, da Etnografía ou como fundador e primeiro director do Museo do Pobo Galego, unha das trabes da recuperación e da difusión da identidade e da memoria do que fomos, da cultura material e inmaterial daquela Galicia rural e mariñeira hoxe xa practicamente desaparecida.

Fillo de canteiro emigrante, empregado na construción das vías do tren en Niteroi, a fermosa banda do mar do Rio de Janeiro, Antonio aprendeu as primeiras verbas e as primeiras letras dos beizos da súa nai, unha humilde labrega, antes de acudir aos seis anos á escola pública da súa parroquia, onde confesou que pouco aprendera daquel mestre de ferrado casado cunha irmá do seu pai. Por ventura, aos trece anos comezou a asistir a escola que ao pé da carballeira de Famelga abrira un mestre chamado don Antonio, que axiña convencería aos seus pais para que o espelido rapaz empezase o bacharelato no instituto de Pontevedra. Unha decisión que lle mudaría o seu destino xa que foi naqueles anos de estudante na boa vila cando coñecería a profesores como Antón Losada Diéguez e Castelao, que impartía clases de debuxo, persoas coas que compartiu o gromo da causa de Galicia, que serían tamén marcantes na súa vida.

Coa mudanza a Compostela en 1924, onde comezou os estudos de Filosofía e Letras, consolidou o seu activismo galeguista, que iniciara un ano antes en Pontevedra na Sociedade da Lingua, ingresou como membro numerario do Seminario de Estudos Galegos das seccións de Xeografía e Etnografía e Folclore, nas que desenvolvería un traballo inxente como investigador e publicista. Deste tempo son as súas primeiras publicacións en «A Nosa Terra» e na revista «Nós», como o seu clásico «O culto ós mortos» (1931), onde recollía unha conferencia pronunciada no Ateneo de Vigo. Activismo galeguista que se consolidaría nos anos da segunda República na Estrada, onde se incorporou como catedrático de Xeografía e Historia do instituto e onde a comezos de 1936 se presentou como candidato á alcaldía e acompañou a Castelao no que se cre foi o derradeiro mitin a favor do plebiscito do Estatuto de Autonomía de Galicia, sendo entón Fraguas secretario xeral do Partido Galeguista da localidade da comarca de Tabeirós.

Separado da cátedra e represaliado polo franquismo, como tantos outros docentes republicanos e galeguistas, Antonio regresou a Compostela para fundar naqueles anos de horrro un centro privado na cidade vella, a Academia Menéndez Pelayo, o que non lle impediu continuar coas súas contribucións (agora, por forza, en castelán) na sección de Etnografía e Folclore do Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento creado en 1943 polo Consejo Superior de Investigaciones Científicas do que foi o seu primeiro bibliotecario. Despois de volver gañar a cátedra de instituto (1950), que o levaría durante case unha década a residir en Lugo, o 8 de maio de 1956 ingresou como membro da Real Academia Galega pasando a ocupar a cadeira do seu mestre Castelao. Fíxoo coa lectura dun discurso vibrante e ben fermoso, «As coplas que se cantaban nas ruadas de Loureiro de Cotobade. Roseiras e paxariños nas cantigas dun serán», no que lembrou con afouteza o pasamento do guieiro, a quen definiu como «a vida que viviu sempre para Galicia» e defendeu o valor do patrimonio inmaterial enfiando con moito enxeño versos populares da súa terra natal, que case tres décadas despois recolleu nun dos seus libros máis importantes, «Aportacións ó cancioneiro de Cotobade» (1985).

Asentado na súa benquerida Compostela, durante os derradeiros corenta anos da súa vida Antonio Fraguas non cesou no seu activismo galeguista, afastado a mantenta de calquera iniciativa política. O seu labor extraordinario como profesor do Instituto Rosalía de Castro (1959-1975), director do Museo Municipal de Santiago (1963), director do Museo do Pobo Galego (1976-1999), membro do Consello da Cultura Galega (1983), Cronista Xeral de Galicia (1992), a súa actividade como arquiveiro e bibliófilo, a súa paixón divulgadora nos xornais e na radio como a súa andaina polo país enteiro como ameno conferenciante e extraordinario contador de historias fixeron de Fraguas unha das personalidades galegas máis queridas e valoradas do século XX. Este 17 de maio celebramos a proeza deste mestre bo da memoria que traballou sempre por e para Galicia.

Onte 2011: Recoñecementos Suso Jares de programas de convivencia escolar

/en , , , , , , , , /por

Foi ben xeitosa a cerimonia na que onte, coincidindo co Día escolar pola paz e a non violencia, se entregaron os «Recoñecementos Suso Jares de programas e experiencias de convivencia escolar», promovidos por FOANPAS e Nova Escola Galega. Premios que nesta edición foron outorgados, na categoría 1, dedicada a programas de convivencia pacífica, igualitaria e inclusiva nos centros escolar e a proxectos innovadores en prol da cultura de paz promovidos por centros educativos (Infantil 0-3 e 3-6 anos, Primaria e Secundaria), ao proxecto «Salvemos os bosques» promovido conxuntamente pola Escola Infantil Municipal Santa Cristina e a Escola Infantil Municipal Mestres Goldar, ambos os dous centros de 0-3 anos. Menstres que na categoría 2, dedicada a políticas e programas públicos e iniciativas ou traballos promovidos por administracións, entidades sen ánimo de lucro e persoas físicas, recaíu na Asesoría de Bibliotecas Escolares da Dirección Xeral de Centros e Recursos Humanos da Consellaría de Educación, Universidade e Formación Profesional da Xunta de Galicia. 

Recoñecementos que no Día escolar pola paz e a non violencia, que comezamos a celebrar en Vigo o grupo de Educadores pola Paz hai agora trinte e cinco curso, serviron para lembrar e poñer en valor a figura educativa do noso admirado Suso Jares, cando transcorriron dez anos do seu pasamento, así como para reclamar a recuperación do proxecto municipal «Aprender a convivir», que hai case dúas décadas, coordinado por Jares, puxeran en marcha do concellos de Vigo e de Lugo. Recoñecementos moi singulares, tamén, por seren outorgados pola Federación de Asociacións de Pais e Nais de Centros Públicos de Vigo e bisbarra e polo movemento de renovación pedagóxica Nova Escola Galega, entidades defensoras da escola pública galega que intensifican así a súa colaboración.

Recollo  o texto que preparamos dos proxectos recoñecidos:

Categoría 1: «Salvemos os bosques» da EIM Santa Cristina e EIM Mestres Goldar

As EIM Santa Cristina e EIM Mestres Goldar decidiron colaborar coa Mancomunidade de Montes de Vigo e Comarca, implicando as súas comunidades educativas nunha actividade medio ambiental que tiña por obxectivo conciencialas sobre o coidado da natureza e sobre a necesidade de participar na preparación e repoboación dos montes queimados en Vigo, en outubro 2017.

Formuláronse así os obxectivos do proxecto «Salvemos os bosques», entre os que estaba, valorar a importancia de coidar a natureza, plantar un piñeiro, participar no gusto pola música en directo e sentir a ledicia de estar colaborando a manter vivos os nosos montes e compartilo con toda a comunidade.

No desenvolvemento do proxecto, no mes de febreiro de 2018, realizáronse diversas actividades: celebración do Entroido baixo o lema «Salvemos os bosques»; visita das crianzas de 3º de EI (2-3 anos) a «Viveros Flores» de Lavadores; confección de disfraces do alumnado e na ambientación das aulas; desfile de comparsas polo Calvario e celebración no Centro Cultural e Recreativo de Cabral; chocolatada e transplantación de 73 piñeiros en macetas nos centros e traslado ao invernadoiro da Mancomunidade de Montes de Saiáns; concerto de Servando Barreiro, «Superheroe da Natureza»; confección de pulseiras de tea… Actividades todas elas realizadas coa implicación das familias por medio das ANPAS, onde a música funciona como fio condutor e motivador.

O xurado salienta deste proxecto tanto a implicación no seu desenvolvementodo conxunto da comunidade educativa, así como a súa dimensión sociocomunitaria que supón a colaboración coa Mancomunidade de Montes. Como merece ser recoñecido que un feito tan terrible como os incendios na coroa vexetal viguesa fose o inicio dun programa de convivencia e de colaboración na recuperación da natureza con alumnado do primeiro ciclo de educación Infantil.

Categoría 2: Asesoría de Bibliotecas Escolares

Creada en 2003, a Asesoría de Bibliotecas Escolares impulsa dende 2005 o Plan de mellora de bibliotecas escolares (PLAMBE), unha acción específica destinada á renovación das bibliotecas escolares dos centros públicos non universitarios cuxos obxectivos iniciais foron dotar ao alumnado das competencias claves relacionadas coas alfabetizacións múltiples e constituír a Rede de bibliotecas escolares de Galicia, de reforzar a súa presenza e acción nos centros e chegar a outorgarlle estabilidade. Na actualidade, no curso 2018/2019, 655 centros públicos e 22 centros concertados dos niveis de Educación Infantil Primaria, Secundaria, Conservatorios, EOI e Centros de Educación de Persoas Adultas participan no PLAMBE renovando cada curso o seu proxecto educativo centrado na organización e dinamización da biblioteca escolar concibida como centro de recursos e espazo de contacto coa información dentro das escolas.

A Asesoría de Bibliotecas Escolares promove nestes centros programas de fomento da lectura como «Hora de ler», «Ler en mancomún», «Libros a eito», «Maletas viaxeiras», «Clubs de Lectura», «Radio na Biblio», «Clubs de Lectura», «Biblioteca Creativa (antes «Proxecto Escornabots na biblioteca escolar»)»; programas de innovación como o «Concurso de Traballos por Proxectos coordinados ou co apoio da bilioteca escolar», «Voluntariado da lectura», «Programa de Bibliotecas escolares solidarias», «Bibliotecas escolares inclusivas» e actividades de formación do profesorado como as «Xornadas de Bibliotecas Escolares de Galicia», os «Encontros do Plan de mellora de bibliotecas escolares» e os «Encontros dos Clubes de lectura», nos que participan cada edición varios milleiros de profesores e profesoras.

A Asesoría de Bibliotecas Escolares desenvolve dende hai quince anos un programa cada curso máis diverso de innovación didáctica, tinguido cos valores do ensino cooperativo e da educación para a paz, que os promotores dos «Recoñecementos Suso Jares» consideramos deben ser abeizoados e visibilizados por toda a comunidade educativa.

Federico Ribas

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a Federico Ribas con motivo da celebración do Día da Ilustración 2019:

Entre a nómina de figuras viguesas esquecidas do século XX, unha das máis potentes é a de Federico Ribas Montenegro, «Mirko», o debuxante, ilustrador, pintor e publicista que o 30 de xaneiro será homenaxeado nas bibliotecas de Galicia con motivo do Día da Ilustración. Nacido no concello de Bouzas o 26 de outubro de 1890, fillo de Francisco Ribas Maristany, almacenista de orixe catalá de efectos navais do barrio do Areal e sobriño do conserveiro da ribeira de Coia Juan Ribas, dende moi novo Federico amosou o seu interese polas artes formándose co escultor Julio González Pola, autor dos monumentos aos heroes da Reconquista e á Cruz Vermella do cemiterio de Pereiró.

Cando tiña dezanove anos, para evitar ser alistado coa súa quinta, embarcou de forma clandestina á altura das Cíes rumbo a Buenos Aires, onde comezaría a traballar, primeiro, como rotulista, pintor de valados publicitarios e, despois, xa como colaborador do xornal «Última hora» e de publicacións gráficas, entre elas a mítica «Caras y Caretas», onde amizou con Xosé María Cao e Juan Carlos Alonso, os mestres da caricatura galega.

Seducido polo París da Belle Époque, cos cartiños aforrados na Arxentina Federico viaxou en 1912 á capital francesa para gozar do soño de calquera artista do seu tempo: vivir en Montmartre. E abofé que non lle foi mal, alí casou con Georgina, a que sería a súa compañeira de vida, impregnouse das correntes estéticas da modernidade daquela cidade tan estimulante, colaborou nas revistas «Le Rire» e «Elegance» e mesmo chegaría a ocuparse da dirección artística da revista «Mundial» dirixida polo poeta Rubén Darío.

Co comezo da guerra do 14, Federico regresa a España, vivindo entre Madrid e Bueu, onde atopou en Beluso o que sería durante os veráns de dúas décadas o seu mellor acubillo. Xaora, a súa vida mudaría cando en 1916 gañou o concurso de carteis Heno de Pravia, convocado pola empresa de perfumes Gal, da que sería o seu director artístico e onde desenvolvería un traballo gráfico extraordinario, capaz de chantar en milleiros de anuncios os alicerces dunha publicidade emotiva dirixida a conectar cun novo modelo de muller moderna, independente e deportista.

Un tempo de entusiasmo creativo no que Ribas converteuse en Madrid nunha auténtica celebridade, o debuxante máis prolífico e mellor pagado do momento, que publicaba os seus debuxos en revistas como «La Esfera», «Blanco y Negro», «Mundo Gráfico» ou «Buen Humor»; preparaba portadas para os libros do editor Calleja ou carteis para o Círculo de Bellas Artes.

O que non lle impediu manter o seu fío co país noso, xa que en 1923 comezou a publicar as súas pezas en «Faro de Vigo», sendo (non o esquezamos) un dos primeiros humoristas gráficos do decano, e «El Pueblo Gallego», ademais de preparar algún traballo propagandístico ocasional como o excepcional cartel «Rías Gallegas. Lugares de Ensueño» que en 1930 editou o Patronato Nacional de Turismo, no que lle concede todo o protagonismo a ría de Vigo construíndo unha paisaxe sintética na que aparecen entre un transatlántico as illas de San Simón e as Cíes, creando así unha atractiva contorna de modernidade, que non perdeu actualidade.

Como tamén é moi atractivo o cartel que Ribas preparou para o partido de fútbol no campo de Coia entre as seleccións de Galicia e Centro, a beneficio das familias dos náufragos de Bouzas, no que utiliza unha tipografía galega e un motivo gráfico próximos aos de Castelao. Sen esquecer, tampouco, as portadas que preparou para as revistas «Industrias Pesqueras» e «Industrias Conserveras» dirixidas por Valentín Paz Andrade.

No entanto sería a súa colaboración coa conserveira Massó, o traballo publicitario mais relevante en Galicia de Federico Ribas, froito da súa amizade de vello coa familia propietaria da que chegaría ser a maior conserveira de Europa, como pola súa querenza pola casiña que tiña na parroquia de Beluso, onde convidaría a figuras como o escritor venezolano exiliado Rómulo Gallegos ou a pintora Maruxa Malllo e o seu compañeiro Alberto Fernández Mezquita.

Desde Bueu, naquel fatídico verán de 1936, no que foi fusilado o seu amigo o xornalista e alcalde de Bueu Johan Carballeira, Federico fuxiría de novo a Buenos Aires, onde se exiliou até 1949, colaborando na revista «Atlántica» e traballando en diversas edicións de libros. Regresou a Madrid, apenas tivo tempo para deitarse nos brazos da desolación franquista, para morrer o 11 de setembro de 1952.

Esquecido, como tantas outras figuras do exilio, en 1992, coincidindo coas catro décadas do seu pasamento, a Caixa de Aforros organizou en Vigo unha antolóxica da súa obra gráfica. Ben sería que a súa cidade natal volvese lembrar ao pintor das mulleres máis fermosas e elegantes, un dos seus fillos máis internacionais e admirados.

Onte 2009: «Antonio Fraguas. O bo mestre, o mestre bo»

/en , , , , , , , , , , , /por

Lin onte dunha sentada a biografía que Héctor Cajaraville preparou de Antonio Fraguas, a figura homenaxeada nas Letras Galegas 2019, que publica Xerais en Merlín. Un retrato biográfico concibido para que os estudantes descubran a figura poliédrica deste galeguista (mestre, historiador, xeógrafo, antropólogo…), primeiro director do Museo do Pobo Galego. Rigorosa na documentación e amena na construción do relato, sobre todo grazas aos textos intercalados en primeira persoa, que achegan a proximidade da voz agarimosa de don Antonio. Acerta de cheo Cajaraville, un mestre da escrita clara e exacta, salientando o caracter de activista de don Antonio, comprometido con todas as causas da lingua e cultura nosas. Máis aínda cando se trata dunha figura que a pesar de contar con trescentas referencias bibliográficas, non ten obra de ficción, o que podería constituír unha dificultade.

Esta é unha biografía referencial que moito axudará ao coñecemento nas escolas e institutos deste bo mestre, mestre bo (un título moi acaído). Recoméndoa moi vivamente e parabenizo ao meu admirado Héctor Cajaraville.