Xaquín Marín

/en , , , , , , , , , , /por

Coincidindo co seu 80 aniversario, Xaquín Marín recibiu a homenaxe nacional organizada polas asociación culturais galegas que merece un dos grandes cidadáns galegos do noso tempo. Xenio extraordinario e virtuoso do debuxo, da ilustración, da pintura e do humorismo gráfico, ademais de pioneiro e fomentador da banda deseñada galega, todo dende hai seis décadas e de forma ininterrompida, a súa obra gráfica monumental (xornalística, bibliográfica, cartelística, expositiva e pictórica) representa tanto o compromiso do artista coa creación dunha obra singular e coa innovación estética e de formatos e soportes como a súa condición de militante de Galicia e fomentador incansable da súa conciencia colectiva. Considerado por estudosos do humor, como Félix Caballero, como «o humorista galego máis relevante dende Castelao», de quen herdou a tenrura retranqueira da personalidade dos seus nenos, velaí os seus inesquecibles Gaspariño (Edicións do Rueiro 1978) e Lixandre, Marín desenvolveu a crónica gráfica das arelas e da crúa realidade dun país que coma el nunca se dobregou. Autor da primeira historieta galega, «O emigrante», publicada en marzo de 1971 no número 35 da revista Chan, como tamén do primeiro álbum de banda deseñada galega, que asinou con Reimundo Patiño como 2 viaxes (Brais Pinto 1975), ao que seguiu o seu primeiro libro en solitario, Ratas (Tres Catorce Diecisiete 1977), publicadas mentres o franquismo agonizaba, Xaquín contribuíu de forma decisiva a espallar a linguaxe do cómic e da narrativa debuxada e facelo de forma absolutamente orixinal en galego, a fala de todos os seus personaxes (Tonecho, Caitano, Don Augusto, Isolino, Sabeliña…), e cun trazo e un acento tamén netamente galego, «os seus debuxos de liña son románicos e saben a bola do patrón e das festas; mentres os outros son barrocos e saben a empanada», como salientou nun artigo recente o tamén humorista gráfico Siro López. Beizón ao noso admirado Xaquín Marín, mestre gráfico e artista irrepetible.

Publicado en Nós diario: 18/10/2023

Premiadas

/en , , , , , , , , , , , , /por

Non obedece a azar ningún que nas últimas semanas catro creadoras galegas foran recoñecidas pola excelencia do seu traballo artístico. Refírome, claro está, á dramaturga Paula Carballeira, Premio Nacional de Literatura Dramática pola peza As alumnas (Galaxia, 2022); á poeta Yolanda Castaño, Premio Nacional de Poesía polo libro de poemas Materia (Xerais, 2022); á catedrática e directora de cine Margarita Ledo Andión, Premio Luís Porteiro Garea en recoñecemento ao seu traballo a prol da promoción e uso do galego na universidade; e á cineasta Jaione Camborda, Cuncha de Ouro do 71º Festival de Cine de Donostia polo filme O corno, protagonizado de forma brillante por Janet Novás. Unha proeza política e cultural destas mulleres arrichadas que co talento e afouteza da súa ollada superaron as convencións establecidas polo patriarcado, abordando temas transformadores ou rescatando memorias ocultas de mulleres rebeldes, por ventura, hoxe referentes. Velaí a reivindicación da mestra María Barbeito, símbolo da escola igualitaria da República, protagonista da obra de Carballeira. Velaquí os claroscuros da renuncia á maternidade e o diálogo coa memoria familiar e colectiva da proposta poética de Castaño, incansable activista da dignificación da nosa escrita. Eis a que definiu María Reimóndez como «experiencia visual» íntima e conmovedora de Camborda na procura do esencial das persoas, na que lonxe das olladas masculinas os corpos das mulleres expresan máis cas súas palabras a liberdade das súas escollas e renuncias. Propostas artísticas, como a de Ledo, nas que o emprego da lingua galega se constitúe en eixo normalizador, rachando cos prexuízos e superando barreiras, o que as converte en referentes para as súas artes como para os propios públicos. Beizón para as nosas premiadas tanto polos seus logros e fitos artísticos como polo comprometido das súas olladas e, o que creo tamén moi valioso, pola comunidade alternativa de lectoras e espectadoras que constrúen coas súas obras.

Publicado en Nós diario: 11/10/2023

Catálogo galego

/en , , , , , , , , , , /por

Das cifras sobre a edición en galego, que presentei a pasada semana no XX Simposio o Libro e a Lectura da AGE, salientei tres que retratan o noso sector editorial nas últimas catro décadas. A primeira: os 16.600 títulos que en 2021 conformaban o catálogo do libro galego, cifra cinco veces superior á de hai trinta anos. A segunda: o 12,00 % como cota media do libro en galego no mercado do libro en Galicia, que se mantén con moi lixeiras flutuacións nas últimas dúas décadas. E a terceira: o millón e medio de euros que as editoras pagan cada ano en dereitos de autoría, cantidade, como a da facturación, entre os 15 e os 20 millóns, estable nos tres últimos lustros. Cifras que poderían completarse con outras significativas, sobre todo as referidas ao volume de edición e facturación por tipos de edición, que sitúan despois da pandemia á Literatura Infantil e Xuvenil como primeiro sector e á Literatura en continuo crecemento. Números que retratan o esforzo conxunto das editoras galegas (arredor das corenta empresas) por construír un catálogo colectivo amplo e atractivo, no marco da irrenunciable profesionalización dun sector con importantes problemas de visibilidade e autoestima. Sei que dos títulos do catálogo hai máis de 8.000 impresos dispoñibles nas librarías dixitais e outro milleiro en formato epub, atendendo ao proceso de hibridación, o que constitúe un éxito colectivo da sociedade lectora en galego. Non obstante, están cifras non poden ocultar as dificultades de sostibilidade dun sector con tiradas medias moi baixas e vendas cativas, que obrigan, non o esquezamos, a extremar o rigor e a austeridade na xestión das editoras e a necesidade para facer posible a súa continuidade de que sexan rendibles. O que é tarefa moi difícil nun mercado reducido a 180 librarías activas nun país carente dun plan de lectura e dunhas achegas públicas dignas para as súas creadoras literarias e para as empresas dunha cadea de valor considerada estratéxica para Galicia desde 2006.

Pubicado en Nós diario: 04/10/2023

Modo galego, actívao!

/en , , , , , , /por

O sociolingüista Fernando Ramallo no seu clarificador e moi didáctico libro recente, Que pasa co galego? 32 preguntas sobre a situación da lingua (Xerais 2023), considera que o actual proceso de substitución lingüística ten como principal efecto a ruptura da cadea de transmisión familiar, o que vai reducindo tanto o número de novos monolingües como o uso do galego entre a rapazada, trazos singulares do actual estado da lingua. Unha tendencia de abandono imparable, mesmo nas casas onde se fala só ou de xeito preferente galego, o que hoxe sabemos non garante que as crianzas así socializadas manteñan a lingua da familia cando comezan a ser escolarizadas. Unha mudanza de lingua á que non é allea o feito de que as cidades, nunhas máis ca outras, sexan espazos moi hostís para que a picariñada «sobreviva» en galego. Unha forma de vida castelanizada da que non é doado saír, mais que para Ramallo mudaría «se fóra do fogar o galego tivese unha maior presenza nos espazos de socialización secundaria, como a escola, os centros deportivos, os videoxogos ou as redes sociais». Unha emancipación sociolingüística necesaria para o futuro da lingua que pasa inevitablemente pola creación de espazos de inmersión lingüística, como sucede en «Modo galego, actívao!», iniciativa da RAG, do concello e dos centros públicos de infantil e primaria de Ames. Unha valiosa experiencia piloto de colaboración entre profesorado e familias na promoción do galego cuxa vontade explícita e a asociar o uso da lingua galega coas actividades non académicas e de lecer (madrugadoras, extraescolares, escolas deportivas, campamentos de verán…, entre outras), actividades interxeracionais, intergrupos e intercentros,  que facilita cuñar así un modelo de compromiso lingüístico na infancia. Promover actividades en galego para frear a perda de falantes e fomentar o refalantismo entre os que foron monolingües iniciais, dentro e fóra das aulas, dentro e fóra das escolas, supón activar o «modo galego».

Publicado en Nós diario: 27/09/2023

Amamos a escola

/en , , , , , /por

Sigo con admiración a mobilización do profesorado portugués iniciada o pasado curso en defensa da escola pública de calidade e da dignidade da súa carreira profesional. Utilizando a etiqueta «Amamos a escola» nas cartelas das manifestacións diante das escolas e na comunicación en redes, a campaña intensificouse esta semana co retorno ás aulas, agravado pola falta e inestabilidade endémica do profesorado e os seus baixos salarios, apelando o apoio das familias xa que loitan polas súas crianzas. Reclamacións, ademais das económicas, que afectan a cerna do servizo público: redución do número de alumnado por grupo, promoción dunha educación inclusiva, incremento de investimentos na modernización dos centros e na dotación de aulas, laboratorios, bibliotecas, comedores e áreas deportivas e de lecer, ademais de respecto (palabra clave na convivencia do centro) pola figura do docente e redución da sobrecarga de tarefas administrativas que rouban tempo a actividade principal de ensinar. Táboa semellante á do profesorado galego neste inicio de curso, sobre todo no que atinxe a redución de ratios (en Secundaria a niveis anteriores á pandemia), a conservación da rede escolar pública en todo o territorio galego e ao aumento das prazas do catálogo do profesorado dos departamentos de orientación (tanto mestras orientadoras como de PT e AL), fóra  dos parches de programas sen estabilidade como Proa + ou Arco; medidas de atención a diversidade imprescindibles para afrontar con rigor o obxectivo dun modelo de educación inclusiva e dos centros como espazos seguros e de benestar. Secasí, ademais do necesario compromiso da administración educativa galega, que non dexergamos por ningures, o profesorado galego precisa novas doses de entusiasmo e compromiso profesional e empatía participativa en cadansúa comunidade escolar, como a iniciativa lusa #AmamosAEscola, para reactivar así o modelo de escola pública galega. O futuro da educación galega depende tamén dos que amamos a escola.

Publicado en Nós diario: 20/09/2023

Diáspora

/en , , , , , , , , , , /por

Dúas das obras que lin no verán con maior interese, a novela Ninguén queda (Euseino? 2022) de Brais Lamela, docente de literatura na Universidade de Yale, e o ensaio Consciencia. A ciencia que nos rescatou da pandemia (Xerais 2023) de Sonia Villapol Salgado, neurocientífica e investigadora do Centro Médico de Texas, Houston, foron escritas desde a emigración, o outro lado do Atlántico, onde os autores chegaron perseguindo mellores oportunidades de formación e traballo ca en Galicia. Dous libros importantes escritos en galego e con todos os sentidos postos en Galicia, o de Lamela coa intención de esculcar dende a autoficción nas dificultades de arraigamento entre dous mundos (Negueira de Muñiz e Nova York), tamén entre a investigación e a memoria; o de Villapol coa de afondar dende a divulgación nas relacións entre o desenvolvemento e o coñecemento científico que aplicados nos rescataron da pandemia da Covid19 e nos rescatarán das que están por vir. Dous títulos con voces potentes en primeira persoa, que amplían o perímetro da oferta editorial en galego, no caso de Brais pola reconsideración do literario (tanto da arquitectura como dunha escrita conmovedora) como ferramenta para pensar e (re)pensar o propio país; fose no caso de Sonia por ofrecer un modelo de divulgación científica orientada a comprender as mudanzas e aprendizaxes da Covid19 e afrontar os desafíos do futuro. Dous libros xenuínos da actual diáspora galega, esa comunidade emigrante conformada nas dúas últimas décadas, que deita unha ollada no porvir, conectada 24/7 polas redes dixitais coa axenda galega e cos afectos e identidades familiares, amicais, deportivas ou locais. Unha diáspora que en boa medida abandonou o discurso paralizante do nihilismo e da desesperanza e dende localizacións diversas comparte de forma xenerosa a súa experiencia profesional e vital na construción do proxecto da Galicia futura. Recomendo a lectura destes dous libros tan suxestivos para proxectarnos como comunidade no mundo.

Publicado en Nós diario: 13/09/2023

Manter o galego

/en , , , , , , , /por

Nos centros educativos participei en conversas en contextos formais, fose en claustros, reunións, cursos ou entrevistas e xuntanzas con familias, nas que algunha das participantes que decote fala galego deixa de repente de facelo cando outra persoa se expresa en castelán. Un comportamento atribuíble a unha mal entendida «cordialidade lingüística» que no contexto das dúas linguas en contacto obrigaría a renunciar sempre ao uso do galego como expresión de achegamento comunicativo coas persoas participantes. Unha escolla lingüística que, pola contra, non corresponde coas participantes instaladas en castelán, mesmo nos centros educativos públicos comprometidos a utilizar o galego como a súa lingua de instalación, que nalgúns casos poden chegar a solicitar que na súa presenza non se empregue o galego aducindo que «no lo entiendo». Unha asimetría lingüística insoportable, froito do prexuízo de entender aínda o galego como lingua inferior ou reducida ao eido familiar, que debilita o uso normalizado do galego na comunicación habitual da comunidade educativa, como sucede noutros eidos da vida social, como o sanitario, xudicial, administrativo ou comercial, nos que as persoas galegofalantes (e neofalantes) deben enfrontar dificultades semellantes. En Catalunya, onde a pesar das políticas educativas de inmersión das últimas catro décadas, o uso social do catalán era en 2018 do 32 % constituíuse a plataforma cidadá «Mantinc el catalá» coa intención de concienciar e animar ao maior número de persoas da necesidade de manter o emprego do catalán en todos os eidos e circunstancias, «entendendo o catalán como lingua de integración e benvida» e «animando a todas a compartir este hábito lingüístico, en especial na contorna de cadaquén». Actitude corresponsable, empática e integradora que neste comezo de curso sería moi útil tamén en Galicia para promover nos centros educativos hábitos lingüísticos  alternativos aos prexuízos que mantivesen (e mesmo incrementasen) o uso do galego.

Publicado en Nós diario: 06/09/2023

Galego no Congreso

/en , , , , , /por

O compromiso da presidenta do Congreso para utilizar o catalán, o galego e o éuscaro na cámara baixa constitúe unha oportunidade para iniciar en todo o estado o complexo desarme dos prexuízos existentes sobre o uso destas linguas oficiais en cadanseu territorio autonómico. Promovido polos partidos nacionalistas e asumido por PSOE e Sumar na formación da Mesa do Congreso supón por vez primeira dende a aprobación da Constitución o abandono do criterio de territorialidade no emprego institucional das linguas minorizadas, superando despois dunha quincena de lexislaturas o sobado discurso do castelán como lingua común e a súa xerarquía sobre as outras “linguas cooficiais”. Un emprego que agora Francina Armengol debe facilitar de forma efectiva nos debates e trámites parlamentares ofrecendo se fosen precisos os recursos de tradución e interpretación, como tamén deberá suceder nas institucións europeas, ás que se estende o acordo e nas que até agora se veñen utilizando (con éxito) vinte e catro linguas. Esta novidosa medida permitirá que as vinte e tres deputadas e deputados de catro grupos políticos distintos elixidos nas catro provincias nosas, ademais dos galegos electos noutras circunscricións, como os quince senadores e senadoras, no caso de que se estendese á cámara baixa, nas súas intervencións escollan utilizar tamén o galego, un feito esperanzador para o futuro da nosa lingua. Sen esquecer, ademais, a repercusión incuestionable da medida tanto no cumprimento das indicacións do Consello de Europa sobre as linguas propias como na educación lingüística en todo o estado, dende a Comunidade de Madrid e Andalucía até as dúas Castelas, xa que alí se desvelarán e farán presentes outras tres linguas oficiais, contribuíndo ao desenvolvemento da competencia plurilingüe prevista na Lomloe (2020) e á comprensión da diversidade e riqueza lingüística recoñecida pola Constitución (1978). Unha medida con transcendencia política e educativa merecedora de ser celebrada.

Publicado en Nós Galicia: 30/08/2023

Pioneira

/en , , , , , , , , , , , /por

Continuando co seu labor de facer visible o traballo das galegas nas letras, a Plataforma de crítica literaria A Sega homenaxeou a pasada semana a Aurora Marco, autora dunha amplísima obra de investigación que desvelou as historias de vida e deu voz a tantas precursoras e pioneiras que até agora permanecían silenciadas ou esquecidas. Homenaxe merecidísima á incansable catedrática compostelá de Didáctica da lingua e da literatura, xubilada xa como docente, coa que A Sega recoñece «ese traballo inxente de facer cantar as voces das pasadas en sinfonía estrondosa […] da nosa Señora das Letras 2023», unha das persoas imprescindibles da cultura e da historia de Galicia do noso tempo. Alumna de Gonzalo Anaya Santos e Ricardo Carvalho Calero,  compatibilizou o seu labor pioneiro como profesora de lingua e literatura na universidade de Santiago coa investigación centrada na historia das mulleres. Froito desta angueira publicou obras de referencia como Mulleres e educación en Galicia. Vidas de mestras (Ediciós do Castro 2002), Dicionario de Mulleres Galegas (ANT, 2007), Mulleres na Guerrilla Antifranquista (Laiovento, 2011) –na que se baseou o documental Silenciadas, dirixido por Pablo Ces, coproducido por ela e premiado co Mestre Mateo– e Elas (A xanela editorial, 2015), libro monumental no que ofrece biografías de 400 mulleres do país dende o século IV a 1975. Máis recentemente, na súa obra Irmandiñas (Laiovento, 2020), coincidindo co centenario das Irmandades Fala, recuperou o traballo das mulleres vinculadas co movemento irmandiño e a actividade galeguista. Obra esclarecedora sobre as dificultades e condicionantes que afrontaron mulleres como Elvira Bao Maceiras, María Miramontes, Olimpia Valencia, Emilia Docet ou María Luz Morales, mais tamén as integrantes case anónimas dos coros e cadros de declamación ou das diferentes iniciativas nas que estiveron presentes as galeguistas. Parabéns a admirada Aurora Marco por tan importante traballo e A Sega por recoñecelo.

Publicado en Nós diario: 23/08/2023

Llegim!

/en , , , , , , , , , , , , , , , /por

O Consell de Govern da Generalitat de Catalunya do 14 de xullo aprobou «Llegim!», plan nacional do libro e da lectura, froito dun proceso de diálogo e planificación compartido polas consellerías de Cultura e Educación, no que participaron os membros do Consello nacional de lectura pertencentes a un cento de entidades públicas e sectores culturais e educativos privados. Dotado con 58 millóns de euros, Llegim! asume como obxectivos xerais que en 2030 o 76 % da poboación catalá maior de 14 anos lea un libro cada trimestre, o 65 % lea unha vez por semana e que o 40 % lea en catalán. Un plan artellado arredor de catro eixos de actuación (Fomento do hábito lector, Dereito á lectura e atención á diversidade, Soporte ao ecosistema do libro e Gobernanza) que inclúe tanto o diagnóstico nunha ducia de ámbitos relacionados coa lectura e a industria do libro como 73 actuacións concretas, con cadanseu orzamento, calendario de execución e indicadores de seguimento e avaliación. Dende Galicia máis ca dotación e concreción  orzamentaria asumida, chama a atención do plan de lectura catalán o seu novidoso enfoque transversal e interdepartamental, xustificado por unha actualización da definición de lectura, que non pode quedar hoxe reducida aos  libros e textos escritos e obriga a recoñecer a diversidade de contornas, contidos e formatos do feito lector contemporáneo. Como provoca envexa o procedemento participativo e consensuado co que foi elaborado, que lembra ao utilizado hai vinte anos cando se xestou a modélica Lei 17/2006 do libro e da lectura de Galicia que, por certo, a este teor establecía no seu artigo nº 4 a «elaboración, con audiencia aos axentes do libro, ou en colaboración con eles, de plans e programas de actuación anuais ou plurianuais», e na disposición adicional primeira a obriga do goberno de presentar no Parlamento nun prazo de seis meses un plan de fomento da lectura, compromiso, coma tantos outros daquel modélico e pioneiro texto, que quedou en augas de bacallau.

Publicado en Nós diario: 16/08/2023